Куьредин динэгьилийрин шиирар

Алай девирда вири халкьар хьиз чи лезгийрини, виликан девирра яшамиш хьана, чпелай халкьдиз къиметлу крар, эдебиятдин ва медениятдин эсерар тур, халкьдин ара-да еке гьуьрмет къазанмишай инсанар жагъурзава, абуру-кай акьалтзавай несилриз хабар хьун патал, газетриз, жур-налриз макъалаяр, кьилдин ктабар акъудзава.  

 

КУЬРЕДИН ДИНЭГЬЛИЯР ВА ШАИРАР

СИФТЕ ГАФ
Алай девирда вири халкьар хьиз чи лезгийрини, виликан девирра яшамиш хьана, чпелай халкьдиз къиметлу крар, эдебиятдин ва медениятдин эсерар тур, халкьдин ара-да еке гьуьрмет къазанмишай инсанар жагъурзава, абуру-кай акьалтзавай несилриз хабар хьун патал, газетриз, жур-налриз макъалаяр, кьилдин ктабар акъудзава. Ибур гьар са касди ийизвай баркаллу крарикай сад я. Гьа са вахтунда, бубайрилай аманатар яз чал агакьнавай, тархдихъ ва халкь-дихъ галаз алакъалу дараматар, пІирер, булахар, муькъвер цІийи хъийиз алахънавай инсанарни ава. Халкьдин патай абуруз аферин ава. Жуван нубатдай яз, жагъанвай куьгьне девиррин эсерар, архивра амукь тавун патал им ийизвай са алахъун я. Алай вахтунда тарихдин ва халкьдин гележег хъсанарунин, пак тир дараматар цІийи хъувунин крара Су-лейман-Стальский муниципальный администрациядин кьил Имам Яралиева еке къайгъударвал ийизва. Абурукай виридалайни багьади – чи еке алим, педагог, философ, тарихчи Гьасан эфенди Алкьвадарвидиз ва адан баркаллу несилдиз эцигнавай музей, туькІуьр хъувур мискІинар, пІирерин дараматар, сурар ва рекьер я.

ДАГЪУСТАН - ЛЕЗГИСТАН
Дагъустан–дагъларин ватан яз гьисабзавайбурун кьа-дар тIимил туш. Пата-къерехдай атайбурун виляй экъисза-вай, вичин кьилелей, мусурманри хьиз, живедин бармал хтIун тийизвай Шагь дагъ акурбуру, на лугьуда, и ерийра гегьенш майданриз кIусни чка амач. Гьабурни гьахъ я же-ди, амма завай вилер акьална, гьар ни вуч лагьайтIани, агъ-аз жедач. Эхь! Шагь ва Шалбуз дагъларин кьакьан тирви-лер акурдаз, анжах винелди кьил цавузна, гъетерик тIуб кягъун патал гьикьван мензил аматIа чирунилай гъейри, и, чка-чка кьакьан ва аскIан кIунтарин кIеретIри къужахла-мишнавай уьлкведа, инал-анал, дагъларин арайра гегьенш майданар авайди аквазвач. Вучиз лагьайтIа, чун яргъал те-фин, къачун чна Куьредин ва Самбурдин мензилар. Куьре-дин сензил, дагъларай авахьна къвезвай жуьреба-жуьре къилихрин вацIари, ида адалай, ада муькуьдалай, мехъерин муштулухар гузвайбур хьиз Кас гьуьлуьхъди еримишдайла, Сардарахуьруьвай, куьгьне Алидхуьруьвай агъадалди СтIал вацI арадал гъана, и мензилдин гегьенш чуьл – шакъа-шакъа авуна, кьве патахъай кьведа, гьар сада вичин сергьятар гегьенш ийиз алахъна, Аллагьдиз хъсан чир жеда, гьи кьадар асирар фенватIа.
Археологри тестикьарзавайвал, Гергер тIвар алай Хив патай къвезвай вацIун надинжвили, са гьи девирда ятIани, СтIалрин хуьрерин кIан кьуна фейиди, и хуьрерин дугун-рай, са шумуд юкI чил эгъуьрла, кIаняй акъатзавай вацIун чирхди, веняй агъуз гъанвай гъванери шагьидвалзава. Арагъ патай къвезвай Кьурагь вацIу, гележегжин Кьасумхуьр тешкилдай са кIус чIур туна, гуьнепатан къузайрин кIан хкудзава. Агъа СтIалрин сергьятдиз мукьва хьайила, квай къал хкатай кьве вацI, чаб чпиз фадлай такур вахар хьиз гарданра гьатна, мад садрани чара хъижедач лагьана, Кас гьуьлуьн мехъер-межлисдиз физва. И рекьера абуру чпин берекатлу целди, виликан девирра къалин тамар, алай вахтунда, никIер, багълар, салар дигиз физва. И гуьзел дагъларинни генг мензилрин макандал, адан берекатлу чилерал, зем-земдин булахрал, зегьметдал рикI алай халкьарал темягь фейибурувай, и ерийрин яйлахрикайни къишлахривай, авай кьван малкъарадикайни къацу чIурарикай ванер атайбурувай, и женнетдин вилаят чпин пацук кутун тавуна акъвазиз хьанач. Пара кьадар чапхунчийри инра чпин кIарабар туна, са бязибурувай и чкаяр вахчуна, муьтIуьгъар ийиз кIанз чилишмишвилер пара авуна, амма, Дагъустандин кьакьан дагълар муьтIуьгъриз алакьнач, чпикай хьаначтIани, чпин эвлед-бевлед и ерийрин есирар яз амукьна. Абурун невейриз Дгъларикай хайи Ватан хьана, абуру и дагъларикай чпин манияр лугьузва. Гьа икI, Дагъустанда Алпан девирда – хашпара дин, гуьгъуьнлай атай арабри инра ислам дин чукIурна. Нетижа яз, арабрилай вилик ва гуьгъуьниз, зун вири Дагъустандал, вири Лезгистандикай тахьайтIани, Куьре патан хуьрерикай, пIирер-шейхерикай, алимрикай, диндихъ галаз алакъалу инсанрикай кьве гаф рахада.

ИСЛАМ ДИНДИКАЙ
Ислам - (хашперес ва буддизм динрихъ галаз санал) дуьньядин пуд чIехи динрикай сад я. Вичиз икрамзавайбу-рун кьадардал гьалтайла, ислам кьвед лагьай чкадал ала. Алай вахтунда мусурманрин кьадар са миллиард касдилай артух я. Исламдин кьилин пак центраяр Мекка ва Мадина я Сифте арадал къвез башламишайла, ислам арабрин миллет-дин дин тир. Адан бине эцигай с.а.с. Мегьамед пайгъамбар 632-йисуз кечмиш хьайила, мусурман дин яргъаризни чикIиз башламишна. Халифатрин девилда ислам дуьньядиз гегьеншдиз чкIуниз гзаф себебар ава. И карда рейсадвилин, барабарвилин, гьахъ-адалатдин идеяйри еке роль къугъва-на. Милли ва чинин рангунин чаравилеризни килиг тавуна, а идеяяр дуьньядин гзаф халкьарин гегьенш къатарин руьгьда гьатна ва абурукай исламдиз икрамзавайбур – муслимар хьана.

ДАГЪУСТАНВИЙРИ ДИН КЬАБУЛУНИКАЙ
Дагъустандин халкьар исламдиз икрамзавайбуруз элкъуьрун 642-йисалай та 15–лагьай виш йисалди давам хьана. Социальный, экономикадин, руьгьдин ва гележегдин нетижайрин барадай дагъвийри ислам кьабулун кам вилик къачун хьана ва и кардиз тарихдин кьисметда важиблу вакъиадиз хьиз къимет гуз жеда. Арабри дагъвийрин культура, руьгьдин уьмуьр вилик финиз еке таъсирна. Мусурман диндихъ галаз санал дагълариз РагъэкъечIдай патан дегьзаманайрин культурани атана. Арабрин культуради 8-асирдилай башламишна та 16-асирдалди вири терефрихъай вичин девирдиз хас тир кIвенкIвечи роль къугъвана, куьгьнедини цIийиди, арабринни дагъвийрин культура сад-садак какахьна, марифатдиз, эдебиятдиз къулайдиз таъсирна. Юкьван йисарин арабрин культурадин еке агалкьунар къейд авуналди, немсерин чIехи философ Гегела лагьанай: «РагъэкъечIдай ва РагъакIидай патан дуьньядиз арабар ва абурун идеяяр йигиндиз гьикI чкIанатIа, абур савадлувилин гурарай винелди гьикI хкаж, абурухъ руьгьдин культурада РагъакIидай патан дуьньядилай хейлин гзаф агалкьунарни хьана». Мусурман дин кьабулайла дагъвийриз арабрин, мусурманрин кIвенкIвечи цивилизациядин таъсирни артух хьана.
YІІ асирда арабри Къафкъаз гъилиз къачунихъ галаз алакъалу яз, Алпан гьукуматди вичин аслу туширвал ква-дарна. Вири чапхунчийрин адет тирвал, арабрини муьтІуьгърай чкайра чпин агъавал мягькемарун паталди иниз Арабустандай арабар куьчарзавай. Гьа и кар себеб яз, и девирдилай Лезгистанда араб чІала, эдебиятди ва медениятди чка кьаз гатІумна. Халкьди са шумуд виш йисуз хийир къачур алпан гьуруфат арадай акъатна. Адан эвезда лезгийри чпиз араб графикадин бинадаллаз «аджам» лугьур цІийи алфавит туькІуьрзава. Араб чІалай лезги чІалаз илимдин ва художественный эсерар таржума ийизва. Лезгистанда араб чІал ва эдебият халкьдин арада чукІурдай медениятдин меркезар пайда жезва. Араб чІалал сифтегьан эдебиятдин имаратар арадал къвезва. Мисал яз, чавай сурун къванерал, чІехи дараматрин цларал авур кхьинар (эпиграфиядин ивирар) ва прозадин имаратар къалуриз жеда, лугьузва З. Буниятова « Чи заманадин Заманайрин барадай», 1990- йисан 28 декабрдин «Илим» газетада.
Эпиграфиядин имаратар манна-метлебдин жигьетдай куьруь ятІани, абуру тарихдин вакъиайрикай важиблу ма-луматар гузва. Абур туькІуьрун паталди кьетІен къайдаяр ва адетар виив хуьзвайди тир. Абура куьруь афаризмаяр, несигьатар, камаллу гафар жезвай. Ф.М.Садыки.
РагъэкъечIдай патан чIехи алимрин, кьилди къачуртIа, Ибн Синан «Духтурвилин илимдин къанунар», «Казвинидин космография», ат-Табаридин «Всеобщая история», ат-Тафтазанидин риторикадай ктабар ва масабур гегьеншдиз чкIана. Виринра художественный литература, «Агъзурни са йифен» махар, Фирдоусидин, Хаганидин, Низамидин ва маса авторрин произведенияр рикI алаз кIелиз эгечIна. И культурадин бинедаллаз Дагъустанда медресаяр, школаяр ачухиз хьана. Анра араб чIал, мусурман дин чирунихъ галаз сад хьиз, математикадин, астрономиядин, географиядин, истриядин ва маса тарсарни гузвай. «Тарих-ал Баб»-«Дербентдин тарих», «Дербент-Наме», «Дагъустандин тарих», «Ахти-Наме», «Куркли –хуьруьн тарих», «ЦIахур-Наме», «Абумуслиман тарих» ва ихьтин са жерге миллетар сад-садахъ галаз рахадай ва гьакIни официальный чIалаз элкъвена. Дагъустандин халкьарин арадай еке шаирар, алимар, философар акъатна, ал-Дербенди (ХII), Али Кумухский (ХYI), Мегьамед Урбинский, Кьуьчхуьр Саид, Дамдан Мегебский, Мирзали Ахтынский ва масабур абурун жергедай я. Дагъустандин алимар чпин девирда чирвилер деринарун мураддалди яргъариз-мусурманрин зурба центрайризни физвай. Академик И. Крачковскийди араб чIалалди кхьенвай Дагъустандин литературадин девлетлувал къейд ийизва.
Мусурман дин кьабулуни Дагъустандин жуьреба-жуьре халкьар сад авуниз ва тупламишунизни куьмекна, исламди ина жуьреба-жуьре шейэриз, ракъариз-варцариз икрам авунал эхир эцигна ва мусурманрин рейсадвилин цIийи идеяяр сифте чкадал эцигна. Нетижада, кьилди-кьилдин, чкIанвай гъвечIи-гъвечIи халкьар вири Дагъу-стандин сергьятра сад хьана. Дуьньядин политический кар-тадал Дагъустан уьлкве тIвар акьалтунал чун исламдиз буржлу я. Къецепатан гзаф кьада душманрин хура акъвазун ва гьакIни къенепатан хейлин муракаб месэлаяр гьялун па-тал мусурманвилин рейсадвили дагъустанвияр тупламишай мисалар, имам Шамил кьиле аваз дагъвийри пачагьдин гьукуматдин колонизаторрихъ галаз яргъалди женг чIугуна.
Дагъустанда ва Куьре патан сергьятра ислам дин тваз атай вахтуникай тарихчийрин арада суалар аваз амукьзава. Тарихчи Ибн Касира вичин «История нчало и конца» ктабда кхьизва: «Дагъустандин сергьятриз, яни Куьредиз хижридалди 22-йисуз, чи гьисабралди 643-йисуз Омар Ибн Хаттабан девирда атанвайди яз гьисабзава. Масадбуру 32-йисуз, ва я 653-йисуз Осман Ибн Аффанан девирда. Амма гьакъикъатда лагьайтIа, мусурманрин арада силли хьанвай Абу Муслиман-Абдул Маликан девирда. Арабар Къавкъаз кьуна, чпин ислам дин чукIуриз къведайла, гьа чIавуз къудратдиз буш хьанвай Албанри иранлуйрикай куьмек къачунай. ХII-асирда исламдин дин чукIуруз атайбурухъ галай арабрин чIехи тарихчи Якъута къейд ийизвайвал, Лакз пачагьдугъдин инсанрикай и жуьреда рахазва: «Лакз пачагьлугъдин халкьар, винел патан акунрилай башламишна къаш-къамат авай, беденриз къудратлубур я ва абур къалиндиз хуьрера яшамиш жезва.
8 асирдалди ва адалай гуьгъуьнин вахтунда Къавкъаз-да чпивай хьайитIа, исламдин дин «мягькем» ийиз атай Тимурленазни ва Надир шагьдиз, чпелай вилик Шамдай-Сириядай ва Аравиядин маса шегьеррай атай, Абдуррагь-ман (адаз чибуру Абумислим лугьузва) кьиле аваз атай арабриз хьтин чкадин халкьарин патай гьуьрмет жагъанач. Са шакни алач, са бязи халкьари цIийи дин хушвилелди кьабулнатIани са кьадарбурув, женгер чIугуналди кьабулиз туна. И кьве терефдин кьилери чеб кьве жуьреда тухвана. Ихьтин себебрикай сад, Абумислима агъзурралди арабар гъана, чпелай хъсанвилихъ чешне къалуриз, чеб Аллагьдин рекье вафалубур яз къалуриз алахъна. Абурун са кьадар ве-килрикай шейхер хьана, сурар зияратдин пIирериз элкъве-на, алай вахтундани а пIирер инсанриз чпин рикIера авай къени мурадар тIалабдай чкайриз элкъвена, амма кьецIи Тимурни пехъи Надир вирибуруз негь хьана, виляй аватна. Абуру чеб тухвай къайдаяр, абуру халкьар терг авурвили-кай, цIаяр ягъиз кайи кьван хуьрерикай кхьена хьайитIа, са шумуд томдин ктабар арадал къведа. ИкI, месела,-Агъа Ка-рандикай амукьайди (ЧIуру хуьр» лугьудай са гуьне я, гьа-мани са юкIунихъ агакьна канвай руквадин къат, аялар, дишегьлияр ва кьуьзуьбур кIватIна, хам хварар кутIур ру-гунар акализ, чан аламаз инсанрикай йигарар я. Ихьтин вагьшивилин «йигарар» гатай ратIар Агъа СтIалдал, Кьулан СтIалдал ва масанра алай девирдин инсанризни кваз чиз ама. Паталай атай чапхунчийри агъзурралди чи жегьил рушар ва гадаяр кьаз, чпиз лукIар яз ишлемишун патал Ирандин-Мазандаран лугьудай вилаятдиз, Надира Туьркиядин са кьадар чкайриз цIудралди хизанлугъ хуьрер куьчариз, абурун ерийрал къажарар гъана, чаз ханвилер ийиз туна. Арабри лагьайтIа, сифте нубатда, хуьрера ва шегьерра диндал гъун паталай мискIинар эцигиз башламишна. Октябрдин инкъилаб кьиле фейила, Куьре округда 194 мискIин авай, кьвед лагьай чкадал Гуниб алай ва пуд лагьай чкадал-102 мискIин авай Самурдин округ алай. Агъа СтIалдал хуьре пуд, къазмайрал алай садни кваз- 4, Кьулан СтIалдал-3, Вини СтIалдал-са мискIин алай. 8-асирда Кавказдиз арабар сухламиш хьана. Чка-чкада диндин кIвалах мягькем авун патал мискIинар эцигиз башламишна. Гьа са вахтунда, чи халкьарин арада гьар жуьредин динриз икрам ийизвайбур аваз, абурун адетар чIуриз, къайдаяр дегишариз женг чIугуна. Нетижада, вири патарихъай чпиз кIандайвал хьаначтIани, санлай къачурла, абурулай чи патара мусурманвал тваз алакьна. ХII-асирда исламдин дин чукIуруз атайбурухъ галай арабрин чIехи тарихчи Якъута къейд ийизвайвал, Лакз пачагьлугъдин инсанрикай и жуьреда рахазва: «Лакз пачагьлугъдин халкьар, винел патан акунрилай башламишна къаш-къамат авай, беденриз къудратлубур я ва абур къалиндиз хуьрера яшамиш жезва».

ДАГЪУСТАН ВА АЗЕРБАЙДЖАН
ХII-асирда чи патариз туьрквер атана. Арабустанда тешкилнавай халифатдин чкадал, Туьркуьядин халифатдин меркез Багъдатдай Стамбулдиз хтана. И арада лезгийрин арадай Ярагъ Салигь, Ахцегь Рагьманкъули, Миграгъ Аб-дулгъани, Абдурагьим, Шиназ Исмаил, Хиневи Гьажи-Юсуф, Хивдин Зирдигъай ГьаYсан Рабаданан хва Гьажи Мегьамед, Ахцегь Магьарам эфенди, арифдар Ахцегь Гьа-шим, Мирзе Али ал-Ахты, Гьажи Абдурагьман, Мегьамед эфенди Ярагъи, Гьасан эфенди, адан стха Мегьамед эфенди ва цIудралди маса алимар акъатна. Им лагьай чIал я хьи, чкадин халкьарин арадай вири вахтара камаллу инсанар акъатайди я ва къенлай кьулухъни акъат хъийидак чи еке умудар ква. Арабрин палеографияди сурун къванерал ва мискIинринни пIирерин къванерал алай кхьинар ахтарми-шунихъ еке метлеб авайди лугьузва. Россиядин Академия-дин тарихдин востоковедениедин Дагъустандин филиалдин зеведиш, тарихдин илимрин доктор А. Р. Шейхса-
идова вичин «Дагъустандин эпиграфиядин кхьинрин УI ва ХIХ виш йисарин» ктабда. Алимди къейд ийизвайвал, Дербентда кучуднавай динэгьлийрин «Кырхлярдин» сурара, дин патал женгера телеф хьайи яхцIур касдин сурар, сунийриз зияратдин чка хьуникай, дишегьлийри абурун патарив гвай валарал, таран хилерал парчадин цIирхер кутIуниз, чпиз рухваяр хьун патал Аллагьдивай тIалабдай ва икрам ийидай чка хьанвайди лугьунихъ галаз сад хьиз, гьа и жуьредин саркогафдин яни, сандухдиз ухшар авай сурарин винерал алай жуьреба-жуьре къванер Агъа СтIалрин куьгьне сурарин вини кьиле авай «Леле» пIирен патав гвайди ва анал къвез инсанри дуьаяр ийизвайдакай гьа и ктабда къейд ийизва. Пуд СтIалрин сурара лап дегь заманайрин сурун къванер ама. Абурун арада мусурман дин кьабулдалди яшамиш хьайибурун, гьич са кхьинарни алачир къванерни гзаф ава.

АРАБРИН ПАЛЕОГРАФИЯДИН МАЛУМАТАР
Арабрин палеографияди сурун къванерал ва мискIинринни пIирерин къванерал алай кхьинар ахтарми-шунихъ еке метлеб авайди лугьузва. Россиядин Академия-дин тарихдин востоковедениедин Дагъустандин филиалдин зеведищ, тарихдин илимрин доктор А.Р.Шейхсаидова вичин «Дагъустандин эпиграфиядин кхьинрин УI ва ХIХ виш йисарин» ктабда. Алимди къейд ийизвайвал, Дербентда кучуднавай динэгьлийрин «Кырхлярдин» сурара, дин патал женгера телеф хьайи яхцIур касдин сурар, сунийриз зияратдин чка хьуникай, дишегьлийри абурун патарив гвай валарал, таран хилерал парчадин цIирхер кутIуниз, чпиз рухваяр хьун патал Аллагьдивай тIалабдай ва икрам ийидай чка хьанвайди лугьунихъ галаз сад хьиз, гьа и жуьредин саркогафдин яни, сандухдиз ухшар авай сурарин винерал алай жуьреба-жуьре къванер Агъа СтIалрин куьгьне сурарин вини кьиле авай «Леле» пIирен патав гвайди ва анал къвез инсанри дуьаяр ийизвайдакай гьа и ктабда къейд ийизва. Пуд СтIалрин сурара лап дегь заманайрин сурун къванер ама. Абурун арада мусурман дин кьабулдалди яшамиш хьайибурун, гьич са кхьинарни алачир къванерни гзаф ава.
Гьа и краралди аквазва хьи чаз, СтIалар къадим тарих авай, Кьурагьар, Гилияр хьтин чIехи ва къадим девирдин хуьрерикай я. СтIалар арадал атанвай чка ахтармишайла, цикай са тIимил дар тиртIани, абур къибле патахъ чинар аваз, агъадай экъечIзавай рагъ, нянин береда акIидалди чина акьазвай, Къавкъаздин лап кьакьан Шагь, Шалбуз ва Катин дагъларин гуьрчегвал аквазвай гъвечIи паласадин ясту тепейрал экIяй хьанва.

КУЬРЕ МЕЛИК
Юкьван виш йисарин лезги литературадин бажарагълу ва халкьдин къагьриман рухвайрикай сад тир Куьре Мелик 1340-йисуз Курхуьрел дидедиз хьана. Татарринни монголрин кьушунар Лезги чилерал чапхунчивал ийиз атай чIавуз, абурун хура акъазиз куьревияр къарагъарайди еке динэгьли, халкьдин рагьбер ваш аир Мелик тир. Къуватрин барабар туширвилин себеб яз, душманди Меликан кьилел мусибатар акъудна. Лугьузвайвал, адал хьайи хирер цIай эцигиз, чурурни хъувуна. Нетижада, ам буьркьуь яз, 1410-йисуз кечмишни хьана. Ада ялавлу чIаларалди халкь душмандин хура акъвазиз, хайи ватан – къул хуьз къарагъарнай.

КЪУЛ ХУЬЗ ЭКЪЕЧI
Эй, лезги халкь, душман винел атана,
Къарагъ кIвачел, къул хуьз экъечI!
Къарагъ кIвачел, къул хуьз экъечI!
Им нубатдин завал кьилел атана,
Къарагъ кIвачел, къул хуьз экъечI!

 

И душманар кицIерилай пехъи я,
Къаф дагъларин ргарилай векъи я.
Им гъуцари чаз гайи гьакь – гьакъи я,
Къарагъ кIвачел, къул хуьз экъечI!

 

Татар ханар, магъул ханар ацIана,
Чи дереяр кур сесери атIана.
Шумд лезги женгерикай хтанач,
Къарагъ кIвачел, къул хуьз экъечI!

 

Гьар са патай япуз къвезва гьарай, гуж,
Акъудзава рикI, лугьузва, хурай, гуж.
Кьейидан ван хквезвалдарай, гуж,
Къарагъ кIвачел, къул хуьз экъечI!

 

Лезгидин тур хци я хьи чIар атIуз,
Чи уьлкведин жив хьиз лацу чар атIуз.
Душмандиз гьич къалурмир куьн тIвар ажуз,
Къарагъ кIвачел, къул хуьз экъечI!

 

Куьре Мелик кузва хьи цIай акьуна,
Къвезвай завал яргъа амаз акуна.
Вил эцигмир гъуцари гур гьахъунал,
Къарагъ кIвачел, къул хуьз экъечI!

 

КЬУРАГЬ МАРУФ
ЧІехи шаир ва алим Маруф ХІY асирдин эхирда Кьу-рагьа дидедиз хьана. Бажарагълу шаирди лезги, араб ва фарс чІаларал шииратдин ва илимдин эсерар яратмишна Шаирдин шиирар-рубаияр 1640-йисуз туькІуьрнавай гъи-лин ктабда гьатнаваз, Азербайджандин гъилин хатІарин институтда ава. Ам дегь девирдин машгьур шаирар тир Фирдовсидин, Дегьлеви Хосрован, Луьтфидин дуст тир.

ЛЕЗГИ КЪАДИР
Лезги Къадир 17 асирда Куьре магьалда яшамиш хьайи ашукь ваш аир я. Ада вичин гьунарар неинки са Лез-гистанда, гьакI Бакуда, Ширванда ва Шекида, чуьнгуьрни хурал кьуна къалурна. Ам девлетлуйриз акси, кесибрин те-рефдар хьана.

ПАКАМАН ШАГЬВАР
Пакаман шагьвар, зи факъир гьалдикай
Агакьра сес яргъа авай эллериз.
Зулумдикай фелекдин, чав къалрикай,
ЦІигел хьункай, лагь, зун къизилгуьллез.

 

Зи гъам чІугваз, дидед рикІел хьанва тагъ,
Кими тежез вилерилай туькьуьл нвагъв.
Зи бахт, вичел хажалатрин алаз дагъ,
Аватзава дерин-дерин вирериз.

 

Гурлу селлер къупмиш хьанва азгъундиз,
Къати я гар, элкъвезавай чайгъундиз.
Лейлидивай къакъатнавай Межнун хьиз,
Авара яз, катнава зун чуьллериз.

 

Жуван миллет маса гун туш жедай кар,
Мусибатри тавурай чаз дуьнья дар.
Чи миресрив агакьра зи дуьз хабар,
Аватункай лагь, зи гими гьуьлериз.

 

Къадир я зун, шадвал такур гьич кІвале,
Хажалатрин залан пар я зи шеле.
Ажалди вахт ганва, кьенвач зун гьеле,
Кхьена, дерт пайзава за эллериз.
«Дагъустандин савкьватар» М.Ярагьмедов.

 

ЛЕЗГИ САЛИГЬ
Шаир Лезги Салегь 17 асирдин сад лагьай паюна Куьре магьалдин Вини Ярагъ хуьре дидедиз хьана. Ам 17 асирдин шаиррикай сад я. Шаирди муьгьуьббатдикай, яшайишдикай ва вичин дердерикай гзаф шиирар туькІуьрна. Лезги Салегьан эсерар квевай 1994-йисан «Са-мур» журналдин І – нумрадин 72-чинай кІелиз жеда.

УХШАР Я
Ви гуьзелвал, Суна-дилбер,
Ракъиниз, вацраз ухшар я.
Гьелекмир зун вуна, дилбер,
Ваз цуькведин наз ухшар я.

 

Вакай фикир ийидай кьван,
Кьил элкъвезва, хесте я чан.
Вун я, биллагь, пак тир жейран,
Манидиз аваз ухшар я.

 

Гуьрчег я ви яру пекер,
Ви бахчеда алван цуьквер.
ПІузар кьелечІ, мез я шекер,
Бедендизни саз ухшар я.

 

Вал рикІивай ашукь я зун,
Вун Лейли я, зунни Межнун
Салегьан яр кІандай хьи вун,
Зи рикІин сес ваз ухшар я.
«Дагъустандин савкьватар» М.Ярагьмедов.

 

ЦИЛИНГ БУКIА
Цилингви БукIа (Абукар) Куьре магьалдин Цилинг хуьре дидедиз хьана. Ам са кьадар илимар чидай савадлу инсан хьана. Гьа са вахтунда, БукIа шииратдин рекьяйни еке устад я. Цилингви БукІа – Етим Эминан чIехи буба тир. Тахминан 1705-1760-йисара яшамиш хьана.
«Дагъустандин савкьватар» М.Ярагьмедов.

КЪВЕДА ГЬА
Агьалияр, пелеваз рагъ,
Ажайиб инсан къвезва гьа!
Яха ачух-женнетдин багъ,
Са марал-жейран къвезва гьа!

 

Яру хьана, килиг са гъил,
ЖаллатІ яни атІудай кьил?
Къумух Сурхайян руш-несил,
Тик кьуна гардан къвезва гьа!

 

Девейрин яваш я юзун,
Десте-десте къвезва кьушун.
Тахтунал гуьрчег тир акун,
Шагьи-Сулейман къвезва гьа!

 

Дамах гваз гьахьна майдандиз,
Акъваза мерди-мердандиз.
Лайих тир Мустафа хандиз,
Гуя хьи, са хан къвезва гьа!

 

БукІадин гаф и дуьньяда,
Ребби, чаз ви регьим кІанда.
Килиг садра, асулзада,
Тарифлу Султан къвезва гьа!
И шиир Б.Селимовни Э.Лачинова туьрк чІалай лезги чІалаз, чаз гьатнавайдалай тафаватлу яз, элкъуьрнава..

КЬУЬЧХУЬР САИД
ЧIехи шаир, ашукь ва, лезги ва Дагъустандин литера-турайрин классик Кьуьчхуьр Саид 1767-йисуз Куьре магь-алдин Кьуьчхуьра дидедиз хьана. Ам илимдикай хабар авай ва са шумуд чIалар чидайди хьана. Намус, гъейрат квай, инсан ва ватанперес тир Саида кесибрин тереф хуьзвай. Адан девирда Куьре магьалда Мурсал тIвар алай хан аваз, са багьнадив адан вилер акъудиз вугана. Саида хан ва ам хьтин зулумкарар пислемишна.

ДУСТУНИЗ
Зун фикириз месин кьиле ацукьна:
Яраб зи дерт хабар я ваз, Фарман дуст?
Ялвардин сес зи туьтуьна амукьна,
Нив рахада, дертлу я зун, я чан дуст!

 

Икьван инсан бахтсузвилик хьайила,
ЦІай куькІвена, жегьил уьмуьр кайила,
Мублагь дуьнья сузадик кваз къайила,
РикІел къведа чими гатфар шазан, дуст.

 

Эхир гьатна чарабурун гъилерал,
Шагъал ала зи акъатай вилерал.
Физни жезмач завай гила кимерал,
Зун аквазва, заз аквазмач инсан, дуст.

 

Чидач заз мус къарагъдатІа меселай,
Саидан тІвар фидани икІ рикІелай?
КІвализ къведай кас амачни къецелай?
Садаз тахьайтІа, садаз къвен зи ван, дуст!

 

ПИР БАБАДЖАН
Вини СтІалдал Пир Бабаджанан тІвар алай пІир ава. Динэгьлийри анал физ дуьаяр кІелиз, садакьаяр гузва. Са-дыкидин архивдин материалрихъ таниш хьайила, Лезги газетдиз акъатай «Заманайрин шагьидар» тІвар алаз макъалада арабустандай атай динэгьлийрин кьве тухумдин несилрик Аругъ-ад-динан хва шейх Иса Кавказдиз акъатна. Адан хва Аругъ-ад-диназ Мавлана-виридалай виниз тир алим тахалус ганва. Адан хва шейх Муса, адан хва шейх Жемшид ва адан хва шейх Исмаил, адан хва Пир Иса, Иса, адазни са хва - агъадихъ тІвар кьазвай Аругъ-ад-дин - шаир ва алим хьана. Гьа и несилрик Пирбабаджан тІвар алай пак инсан хьана, адан сур пІирез элкъвена.

АРУГЪ – АД- ДИН
Винидихъ тІвар кьунвай Пирбабаджанан несилдик Аругъ-ад-дин тІвар ала зеке алим ва шаир хьана. Садыкиди Лезги газетда чап авунва «Заманайрин шагьидар» макъалада Вини СтІал Аругъ-ад-динан са шиир ава.

АЛЛАГЬ-АЛЛАГЬ
Аллагьа-Аллагь, я Аллагь!
Ла Илагьа-Иллаллагь.
Аллагьу-Аллагьу
Ла Иллагьа Иллаллагьу!
Рабби, Вун тек я, теквал ви сифет,
Вун Азимушшан я, гьахълу гьар гьикмет.
Виридалай виниз шукур хьурай Ваз,
Иллагьи, Вун нур я, азам ал къудрат,
Авайд туш вун, Халикь, я вахт, я мензил,
Акьул бес туш, жедач чириз ви иззет,
Вун даиман авайди я, я Вагьид ал-Гаффар.
Ви гъилева, Субгьан, жегьеннем, женнет
Кьисмета Аругъаз женнетдин суьрсет.

 

Югъ-къандивай уьмуьр физвайд аквазва,
Вун дуьньядин зирзибилрив къугъвазва.
Хиялзавач эбедлух кІвал жериди.
Гьикьван кІватІайтІан дуьньяд мал фериди.
Гьарам-гьешем агакьир кьван кІулара,
Ялда вуна, кеф тачагъиз ахвара.
Эхир нефес хьайи чІавуз, букара
Къведач девлет, вун буш фида, фугъара.

 

ЭМИРХАН ЭФЕНДИ
Эмирхан эфенди, 400 йисан вилик Шамдай атай ди-нэгьлийрикай Вини СтІалдал атана, Агъа СтІалдал куьч хьайи Рамазанрин тухумдикай, пуд СтІалрин касха хьайи Мегьамедханан хва я. Ада и хуьре сифте яз медреса ачухна. Бубадин медресада кІелай АтІлухан эфендиди вичин кІвалах давамарна.

АТЛУХАН ЭФЕНДИ
Вичин девирда Куьре вилаятда еке арабистрикай сад, жуьреба-жуьре илимрай хабардар мударис. Ада и илимар эвел вичин буба Эмирханавай, адани Вини СтІалдал еке алим, шаир Аругъ-ад-динавай къачуна, сифте яз Агъа СтІалдал, патарилайни кваз атана, диндин къанунар чирдай медреса ачухна. 1997-йисан 21 мартдин Лезги газетдай рагьметлу Садыкидин «Къимет гуз тежер савкьватар» тІвар алай макъалада ихьтин шад хабар гузва:» Тарихда чаз икьван чІавалди я Гьажи Давудакай, а дакай вичикайни а девирдин инсанри кхьей эсерар малум тушир. Амма гила…Шейх ва муьршид Мегьамед эфендиди ал-Ярагъидин генекологиядиз талукь материалар жагъурдайла, зал жуван хсуси архивдай Мала Рамазан Фейзуллагь эфенди-Лгави-Пиркенди тІвар алай са алимди –шаирди кхьенвай ктаб гьалтна. И ктабда Навруз ал-Жебелидин тІвар алай са шаиирди туьрк чІалал кхьей кьве шиир ва Мала Рамазана вичи гьам араб, гьам туьрк чІаларал кхьенвай хейлин шиирарни ава. ГьакІ ятІани, Навруз ал-Жебелидин шииррин цІарарай зи вил «Женнетэгьли Гьажи Давуд» гафарик хкІуна. И шиир гила вичин тІвар чаз раиж хъхьанвай, лезгийрин зурба полководец,чІехи инсанперес, игит хва Гьажи Давудаз бахшнавайди тирди за кьатІана. За ам чи чІалаз акъагъарна. КилигайтІа, шаирди вичин эсер Гьажи Давуд яргъариз суьргуьн авуникай гъам-хажалат чІугунивди кхьенвайди я кьван.
Куьлуь-шуьлуь кагъазарни тупІалай авурла, заз анай са тІвар малум тушир маса шаирдин Гьажи Давудаз тес-нифнавай пашман шиир-эллегия ва Гьажи Давуда вичи теснифнавай шиирни гьалтна! Абур гъилелди кхьей кас АтІлухан эфенди ал–Агъакарани-агъастІалви яз къейднава. А хатІар арабдалди кхьенвайбур тир. За гьабурни чи чІалаз акъагъарна. Сифте чна Гьажи Давудан чІал гузва, ахпа муькуьбур.
 

Гьажи Давуд
БЯЗИБУРУЗ КИЛИГНА ЗУН
Бязибуруз килигна зун иердиз,
СикІерилай чеб фендигар, бетер я.
Къвезва садбур жанавуррин лужар хьиз,
Вучиз туштІа абур катран лувар хьиз?

 

Зун тажуб я, бязи чинар иер я.
Амма ахлакь лап шейтІанрин тегьер я.
Ахлакь сифте герек затІ я инсандиз,
ТахьайтІа ама ухшар жеда къабандиз.

 

Гьардаз чир жен илим-чІехи гьунар я.
Илим-балкІан, иес адан чамар я.
Къиямат къуз кьецІил жерла инсанар,
Илимлудаз илим жеда парталар

 

Авам ксар татаб жеда, алукьда,
Алим аршдин кукІва фена ацукьда…
Садыкиди кьатІизвайвал, сикІ яз къалурзавайди Сурхай хан я.

 

МАЛЛА ИСМАИЛ ЭФЕНДИ
Гьар са хуьре диндин рекьяй къуллугъ ийиз ихтибар-завай инсан – дерин чирвилер къазанмишнавайди, жемят-дин арада бес кьадардин гьуьрметлуди ва вичелай чешне къачудайди хьун адет тир. Малладин буржи жемятдихъ га-лаз диндин шартІар тамарунилай алава, цІийиз акьалтзавай жегьил несилдиз диндин, жуьреба-жуьре илимрайни тарсар гудайди хьун чарасуз тир. Аквадай гьалда Исмаил малла-вилиз гьа ихьтин кьетІенвилер авай кас яз жагъана. Адакай Вини Ярагърин ибадатханадин малла хьунихъ галаз, хуьруьн жемят галаз, чархи кІамарай арабайралдин къванер гъана, медреса галай мискІин хкажна. Малла Исмаила ви-чин медресада хва Мегьамедазни сифтегьан чирвилер гана.

 

ШЕЙХ МУГЬАММЕД АЛ ЯРАГЪИ
Къиблепатан Къавкъазда диндин чIехи дестегрикай сад тир Мегьамед Ярагъи чи рекъемралди 1761-йисуз вили-кан Куьре ханлухдин Вини Ярагъдал Шейх Исмаилан кIвале дидедиз хьана. Тарихдай малум тирвал, Мегьамеда диндин рекьяй сифте чирвилер вичин бубадин медресада къачуна. Са жуьре яшариз атайла, сухта Мегьамеда вичин чирвилер, гьа чIавуз Куьреда лап хъсан медресайрикай сад лагьайди яз гьисабзавай, вичелай яшариз чIехи халадин га-да тир АтIлухан эфендидин гъилик Агъа СтIалдал, адалай гуьгъуьниз жуьреба-жуьре медресайра къачуна. Эхирдай адакай диндин ва советский илимрай вини дережадин чир-вилер хкажна, бубадин медреса, цIийи къайдада кардик кутуна. Са вахтара вичин гъилик кIелиз, сухтавал авур Ширвандай тир Хасмегьаметан меслятдалди ада Куьрдемирдин тарикатдин шейх Гьажи Исмаил эфедиди медреса вичин чирвилер хкажна. Ам акьалтIарайла, адакай Дагъустанда, вичивай тарикатдин тарсар гуз жедай кьилин Муршид хьана. Лап и мукьвара къведалди виринра машгьур Кура малла Мегьамеда, бубадин медреса вини дережадиз хкажайла, адан гъилик кIелай пара кьадар сухтайрин арадай Къази-Кумухви шейх Жамалудин, Къази-Мулла, Шамиль хьтин баркаллу рухваяр ава. Агъадихъ за къейд ийизвай Агъа СтIалрин жуьмя мискIинда АтIлухан-эфендиднн гъилик кIелай сухта Мегьамедакай-мусурман уьлквейра-тарикъатдин Муршид яз, Урусатда-пачагьдин таблигъатдиз акси яз, Дагъустандин халкьарин азадвал патал руьгь кутур ва вичини и гьерекатра активдаказ иштирак авур шейх ва муьршид хьунухьал лап рикIивай дамах авун лазим я. Ам 1840-йисуз рагьметдиз фена. Ярагъ Магьамедан уьмуьрдикай ва ниятрикай гзафбуру кхьенва. Абурун арада Урусиятда ва дуьньядани кваз нуфуз авай, акьуллу арифдар Лев Толстоя чІехи къимет гунихъ еке метлеб ава. «Гьажи Мурад» ктаб кхьидайла, кьилин игитдин мецелай ихьтин гафар кхьизва:
«Жамаатар! Чун гьеле я мусурманар, я хашпараяр, я бутпересар туш. Мусурман диндин гьакъикъи къайда ингье ихьтинди я: мусурманар имансузрин гьукуматдик хьу мумкин туш. Мусурман гьич садрани лукІ жедач ва садазни, гьатта маса мусурманризни ада гьакъи (харж) гун лазим туш . Мусурман вуж ятІа, ам азад кас хьун герек я, вири мусурманарни барабар хьана кІанда. Ни вуж мусурман яз гьисабзаватІа, адан сифте везифа гъазават, имансузрин аксина дяве авун я, ахпа шариатдал амал авун. Жамаатар! Чун Аллагьди халкьнава, и дуьньяда чун мусурманар я, чун вири чи гьакъикъи чкадиз куьч хьун лазим я, гьана чаз секитвал жагъида. Пайгъамбарди вуч лугьузватІа аку: я вичин чандиз, я вичин эменидиз, я хизандиз инсаф тийизва, Кьуръандин къаст кьилиз акъудзавай ва шариатдал амал ийизвай мусурман гьим ятІа, гьам зи мусурман я. За гузвай буйругъ ни кьилиз акъудзаватІа, гьам а дуьньяда виридалайни, залай виликдай хьайи пак инсанрилайни, вине жеда.
Жамаатар! Кьин я хьи, куьне виликай чІуру амалар мад тикрар хъийидач, куьн гунагьрикай къерех жеда. Йикъар, йифер капІ ийиз акъудда, Аллагьдиз рикІивай ибадат ийида лагьана шехьа, Аллагьдиз тавакъу ая хьи, Ада куьн гунагьрилай гъил къачурай! Имансузрин аксина яракьламиш жедай вахт алукьайла, -амни заз Аллагьди гайи эмирдай чир жеда, - за квез малумарда. Гьа вахт къведалди шехьа ва Аллагьдиз ибадат ая. Зун вири дуьньяда виридалайни гзаф гунагьар квай кас я. Заз багъишламиша, за и дуьньядин вир няметар пегьриз ийизва».

Сажидин
ЯРАГЪ МЕГЬАМЕД
Ракъини анжах экв гуда юкъуз,
ЦІукай кичІеда гьулдандиз, ракьуз.
Гьукумдин вилик кьил тавур агъуз,
Нур къуй ви сура, Ярагъ Магьамед!

 

Дагъви мусурман алимрин чирагъ,
Хьун патал кІвачел авуна къарагъ.
Туьхуьн тийидай тарикъатдин рагъ,
Хуш хьана пара, Ярагъ Магьамед!

 

Къастунал кІеви, камалдал тамам,
Багъиш гана чаз са шумуд имам.
ЛукІвилихъ галаз женг ийиз давам,
РикІ канна хура, Ярагъ Магьамед!

 

Лезги чилин гуьл, Куьредин векил,
Гьар садан рикІе ава ви шикил.
Азад Дагъустан ийиз кІанз тешкил,
Хьанай вун гара, Ярагъ Магьамед!

 

Согратль хуьре секин хьанва вун,
Аллагьдин вилик эркин хьанва вун.
Женнетдиз фидай рикІин хьанва вун,
Чаз вакай чара, Ярагъ Магьамед!

 

Фирдаусда вун цуькверин юкьва,
Асхабийриз вун хьанва лап мукьва.
Гьар са купІунал, вад сефер йикъа,
Сигъ я чи ара, Ярагъ Магьамед!

 

Эй шейхерин шейх, Ярагъ Магьамед!
Исламдин экуь чирагъ Магьамед!
Къафкъаздин элди эвер гузва ваз:
Къази Магьамад, Шьамзатбег, Шамиль,
Рухвайрин саях, кьаз са-садан гъил,
Давудни галаз къарагъ Магьамед!

 

РУХУН ГЬАЖИ АЛИ ЭФЕНДИ
Шаир ва алим Рухун Али эфенди 1772-йисуз Куьре магьалдин Рухун хуьре дидедиз хьана. Рухунрин, Ахцегь-рин ва маса медресайра кIелна, ахпа вичи тарсар гуз хьана. Рухун Али, Гьасан-эфендидин «Асари Дагъустан» ктабдай аквазвайвал, Ярагъ Мегьаммедахъ ва Мирзе Алидихъ галаз са йисара яшамиш хьана. Мирзе Али, вичин девирда ярам-мишзавай шиирар лезги чIалал кхьиз башламишайбурукай сад я. Адахъ инсанар гьейранардай гъилин кхьинрин хатІ авай. Ам 1851-йисуз кечмиш хьана.

 

ИНСАФСУЗ БАХТ
Инсафсуз бахт, вучиз захъай и гьал яргъаз катда вун?
Вуж ялтах я, гьадаз рекье хъуьрез-хъуьрез гьатда вун.
ШейтIанди хьиз алдатмишда, намерд, ягьсуз гьинватIа,
Цавай юргъ хьиз, чиляй векь хьиз, гьадан патав катда вун.

 

Я стха-вах, амле-мирес, къуни-къунши чидач ваз,
Инсанвилин лишан квайди са кIусни хуш жедач ваз.
Агъад тумун кIаниз мез гуз, пIагь гудайди ви дуст я,
Туьрездалди чил цазвайди акваз, чилиз кIватда вун.

 

Бес я гила гьарай-эвер, факъир Али рухунви,
Аллагьдизни виляйватда гзаф рахай рахун ви.
Ажузвалмир гьич садазни, ахьтин бахтар тахьунал,
Артух лагълагъ хъувуртIа на, гатада кьуд къатда вун.

 

ШЕЙХ ЖАМАЛУДДИН
Шейх Жамаллуддин Аслан хандин девирдин векил ва яхулви ятIани ада Куьре Мегьаммедавай тарикъат кьабул-на, адан уьмуьрдин са кьадар вахт Куьре магьалдин лезги халкьдихъ галаз алакъалу хьана. Адан гъилик чи лезги ве-килри чпиз чирвилер къачуна. Заз гьа ихьтин крар себеб яз, адакай куьруь малумат гуз кIанзава.
За са чкадал къейднавайвал, Къази-Къумухдин хан Аслан бегдин гъилик Куьредин хуьрерни акатнавай. Адет яз и ханди вичиз кIани кьван мукьвабуруз ва дустариз, бу-бадин садакьа хьиз, авнлухда авай хуьрер багъишзавай. Яни, а хуьрерилай къачузвай харждин чIехи пай-багъишнавай касдиз амукьзавай. Гьа икI, Аслан ханди ви-чин чарар са-садахъ ийизвай письмоводитель Къази-Къумухви Жемаледдин-Гьуьссейназ, гьуьрмет авунин ли-шан яз Куьредин Астал тIвар ганвай СтIалрин пуд (Вини, Кьулан ва Агъа) хуьрер багъишнай.
1877-1878-йисарин «Бунтар» къарагъайдалай гуьгъ-уьниз, урус пачагьдин чиновникриз ва абурун терефдарар тир чкадин беглерин аксиниз экъечIай халкьарин кьилер кьуна, Дербентда, гьар санай кIватI хьанвай векиларни аваз шегьерэгьлийрин вилик тарагъажриз акъудна, куьрсар авунай. Вири куьрсарна кьиле тефейла, кьуьзуь-жегьил, паб-аял талгьана Сибирдиз рекье туна, абурув гвай чилер гьукуматдин хийирдиз, кIвалер тарашуниз акъудна. Бунтар себеб хьайи зиянар эвездай махсус налог вегьенвай.
Ихьтин четин арада, ихьтин къадагъа алай вахтунда, куьрсарна кьенвай Шейх Бубадин, Абдул Гьамидан тIварар кьун анихъ амукьрай, гьатта абурун тIварар аваз шиирар туькIуьрун-гьукумдаррин патай кичIевал тахьун тир. Гьа ихьтин вахтунда, са куьнихъайни кичIе тушир, лезги халкьдин шииратдин экуь гъед тир Етим Эмина, вич къатканвай меселай гьарайна:
Етим Эмина анжах Абдул-Гьамидан тIвар кьурла, «Илимдин гьуьл» лугьунихъ еке метлеб ава. Ша, чна, гьа девирда кIелнавай инсанриз гьихьтин дережаяр гузвайтIа, ахтармишин. «Кавказские горцы» тIвар алай пуд томдикай ибарат тир сведенийрин сборникдин II-томда «Муталлим-дин рикIел хкунар текстинин 46-чина Эхиримжи гафуна, Дагъустанд исламди ва маса илимар са шумуд йисан вах-тунда кIелна чирвилер къачур муталлимриз гьихьтин чир-вилин дережаяр гузватIа лугьузва. ИкI, месела: «Ученые в горах подразделяются на три вида: это-суфи, мулы и али-мы.
«Это самый полезный для общественного спокойствия класс людей, хотя легковерный и послушный всему, что им проповедуют более их ученые,-называется суфиями.
Те-же которые продолжают учиться, по-арабски и ус-певают приобрести на столько знания в арабском языке, что могут читать Коран с переводом на свой язык, а так же могут хотя сколько-нибудь грамотно писать по-арабски,-называются муллами.
Наконец, те, которые оканчивают всю принятую в го-рах программу учения и приобретают известность своими познаниями, называются алимами.
Это последнее звание тоже имеет свои степени, сооб-разно приобретенной славы, как-то: хороший алим, отлич-ный алим, мореподобный алим.»
И кардалди чир жезва хьи чаз, Етим Эминан Абдул-Гьамидаз вучиз илимдин «гьуьл» тIвар ганватIа.

 

МЕГЬАРАМ ЭФЕНДИ
Алкьвадар Гьасан эфендидин «Асари Дагестан» ктаб-дин эхиримжи кьиле, Дагъустанда машгьур алимрин тІварар кьадайла, Сурхай хандин девирда Куьре мегьялда эвелимжи тІвар кьазвайди Ахцегьай тир Мегьарам эфеди я. Ада Куьредин Магьмутхуьруьн медресада гзаф йисар дин-дин ктабрай, физикадай, философиядай тарсар гана. Гьайиф хьи, и зурба алимдин уьмуьр, тІурфандин чІавуз рекье аваз, цІайлапанди яна, кьатна.

 

ГЬАЖИ СЕЛИМ ЭФЕНДИ
Буба Мегьарамавай чирвилер къачур Селим эфенди гьадалайни машгьур алим хьана. Гзаф йисара Магьмуд-хуьрел тарсар гайидалай гуьгъуьниз, гьажи Селим эфенди Вини Ярагъдал куьч хьана. Ам 1851- йисуз гьа хуьре кеч-миш хьана. Аллагьдин сувабрик хьурай .
Куьре округ жедалди Магьмутахуьрел гьа девирдин дережалу медресайрикай сада Гьажи Селим эфендиди сух-тайриз тарсар гузвай. Адан гъилик Алкьвада Абдуллагьа чирвилер къачунай.

 

АШУКЬ УЬЗДЕН ЯРАГЪВИ
1801-йисуз Куьре ханлухдин Вини Ярагърин хуьре, лежбер Агьмедан хизанда Уьзден тIвар алай гада хьана. Бу-ба рекьидалди Мегьаммед Ярагъидин гъилик са йисуз сухта яз кIелай Уьзденаз вкур экв тек са йисанди тир. Етим аял яз, ада са шумуд йисуз данарбанвал авуна, ахпа адакай Бакудин нафтIадин баругъра фяле хьана. Ина, ашукьрин таъсирдик акатай Уьзденахъ сирин сес ва шаирвилин алакьунар аваз, ашукь жез башламишна. Ватандихъ хтай Уьзденакай Куьре, Ахцегь ва Къуба патарани машгьур ашукь хьана. Ашукьвал хьиз, Уьзденахъ шаирвилин алакь-унар авайди чаз адан шииррайни аквазва. Уьзден, саки 100 йисалай алатна яшамиш хьана. Ам 1902-йисуз кьена.
 

ЯРАГЪАР
Бакуда бес давамда гьикI?
Чан хайи ватан, Ярагъар!
Вахъ цIигел яз акъатна рикI,
Чандилай масан, Ярагъар!

 

Нефес къачур экуьн гьава,
Чандиз ажеб тушни дава?
ЗатIни авач валай багьа,
Женнет я Ватан, Ярагъар!

 

Вахъ ажайиб тегьер ава.
Пуд пата ви пIирер ава,
Эфендияр, шейхер ава,
Алимрин макан, Ярагъар!

 

Гьам шегьерда, гьам убада,
Ава ви тIвар-ван, Ярагъар!
Ацукьна ви юкьни ювал,
Гьажи Юсуф-хан, Ярагъар!

 

Етим туна нафтIад мяден,
Хтана мад ви хва Уьзден.
Бахтлу уьмуьр, сагълам беден,
Я лап пара кIан, Ярагъар!

 

Гзаф ширин ятар авай,
Гьар са нямет багълар авай,
Бязибуруз бахтар авай,
Хуьрерин султан, Ярагъар!

 

Вичихъ, гьелбет, Фарман ава,
Гьар дердиниз дарман ава.
Асул, адеб, дуван ава,
Къадимлу хьуй, чан Ярагъар!

 

ГЬАЖИ АБДУЛЛАГЬ ЭФЕНДИ
Алкьвадар Кьурбаналидин хва Абдуллагьа, Гьажи Исмаил эфендидилай ирс атанвай, сад лагьай дережадинда-кай ІІ-дережадин медреса арадал гъайила, Мегьамед Ярагъ-идин сифте сухтайрикай сад хьана. Алкьвадар Абдуллагьа-кай алим А.Агъаева «Магомед Ярагский» ктабда икІ кхьенва: Этот одаренный человек, бубучи жителем селения Алкадар Кюринского округа, в начале своей юности получил некоторое знание наук в Махмудкенте у Гаджи-Селим эфенди и у Ярагского шейха Мухаммед эфенди». И чІавуз гьажи Абдуллагьдихъ галаз Дагъустандин имамар хьайи Къазимегьмедахъ ва Шамилахъ ва Тагьиржал гьажи Амиралидихъ галаз са вахтунда кІелнай. Са кьадар йисарилай Гьажи Абдуллагь эфенди вичин уьмуьрдин рехъ Ярагъ Мегьамед эфендидихъ сад авуна. Яран буба Ярагъ Мегьамед кечмиш хьайила, ам хизанни галаз Алкьвадрал хтана, медреса ачухна ва ана тарсар гуз хьана.Ам 1862-йисуз рагьметдиз фена.
 

ФАНА ДУЬНЬЯ
Мугьаммед пейгъамбар фейи,
Вакай вучда, фана дуьнья?
Авлияр, анбияр фейи,
Вакай вучда, фана дуьнья?

 

Чир хьанач ваз Абу Букар,
Кечмиш хьана Усман, Умар.
Гъаиб хьана Али Гьайдар,
Вакай вучда, фана дуьнья?

 

Лугьудач на хъсан запун,
Гьич авач хьи вун кIевиз кьун.
Гьа виляй я за ваз лугьун,
Вакай вучда, фана дуьнья?

 

Тадач вуна гъвечIи, чIехид,
На чIар чIулав, на чIар рехид,
Ви невс гьикьван залум, пехъид,
Вакай вучда, фана дуьнья?

 

Вун мусафир хьтин къведа.
Инсанар вири рекьида.
Вахт атайла чунни фида,
Вакай вучда, фана дуьнья?

 

Вахт атана чунни фейла,
Къандар жегьеннем ифейла,
Дустарни гьаниз вегьейла,
Вакай вучда, фана дуьнья?

 

Ажеб затI я дуст жедайди.
Дустуниз куьмек идайди.
Валлагь кьий вакай шедайди,
Вакай вучда, фана дуьнья?

 

Ви эхир сад мусафир я.
Гъафил жедайди кафир я.
Аллагьни Рабим гъафур я,
Вакай вучда, фана дуьнья?

 

Дуьнья, вун сад-фана багъ я.
Чаз жагъирди-вад юкI агъ я.
Акьулсузар-дамах-чагъ я.
Вакай вучда, фана дуьнья?

 

Килигайла, ажеб затI я.
Ви ахир фана-барбатI я.
Яхши, яман-вири сад я.
Вакай вучда, фана дуьнья?

 

Вил вегьейла эхиратдиз,
Жегьеннем мункир ксариз,
Залан затI я дин фикирдиз,
Вакай вучда, фана дуьнья?

 

Абдуллагьди ваз лугьузва?
Нур-чирагъ яз вун къалузва,
Ви ажугъди чун къе кузва.
Вакай вучда, фана дуьнья?
(Шамсудин гьажидин дафтардай)

 

ТАГЬИРЖАЛ ГЬАЖИ АМИРАЛИ
Шаир ва алим Амирали 1790-йисуз Къуба уезддин Тагьиржал хуьре дидедиз хьана. Ярагъ Мегьаммед эфенди-дин медресада кІелна. Гьа и йисара Дагъустандин имамар хьайи Къазимегьамедахъ ва Шамилахъ, Алкьвадар Абдул-лагьахъ галаз кІелна.Дагъустанда урус пачагьдиз акси гье-рекатар кьиле фин себеб яз, Амирали суьргуьндиз акъудна. Анай хтайла ам Кьасумхуьрел медреса ахъайна, Мегьамед эфендидин кар давамарна. Меккедиз гьяждиз фена, хкведай 1846-йисуз рекье кечмиш хьана.
 

ДУРНАЯР
Къифле-къифле алатдайла кьилелай,
Ван чукІурна Дагъустандиз, дурнаяр.
ТІалаб ава захъ ийидай къе квевай,
Яб це куьна, заз-жавандиз, дурнаяр.

 

ЭвичІна, ша са геренда зи патав,
Суьгьбет ая, гъурбатдавай сефилдав.
Минет я квез, фад туьхуьрай цІай, ялав,
Аватнавай ширин чандиз, дурнаяр.

 

ЦІиргъер-цІиргъер хьана гьатна куьн рекье,
Акъвазнава беледчини куьн кІвенкІве.
Квез акІ жемир, дерт ава тек куьн рикІе,
Хажалат хас я инсандиз, дурнаяр.

 

Зи кьилел, агь, гьикьван дуьшуьш атана,
Хажалатди зи рикІин кьил атІана.
И дуьньядин вафасузвал кьатІана,
Лянетзава за деврандиз, дурнаяр.

 

Са вахтара зун лап кІубан, лап шад тир,
Гъамарикай, зиллетрикай азад тир,
Дуьньядвинел зун гатфар тир, зун гад тир,
Аватдалди и вирандиз, дурнаяр.

 

Заманада заз гьахъ-дуван жагъизвач,
Сабур гудай багъри инсан жагъизвач,
Зи дердерин дава-дарман жагъизвачя.
Фад са хабар це лукьмандиз, дурнаяр.

 

Тараш хьана, зи мал-девлет амукьнач,
Залан юкъуз патав садни гумукьнач.
Шукур хьурай, захъ гьич леке галукьнач,
Хал аватнач зи виждандиз, дурнаяр.

 

Зун эмир я, заз чидай икІ жедай чІал,
Кхьенвайди пелел, кьилел къведай чІал.
Нагагь рекье квез акуртІа ТІагьиржал,
Саламар лагь, зи ватандиз, дурнаяр.

 

ГЬАЖИ ИСМАИЛ ЭФЕНДИ
Гьажи Исмаил эфенди, Шейх Мегьаммед фендидин хва я. Адакай малуматар лап кьери тирвиляй, за жуваз ма-лум хьанвай гафар гузва. Месела, Гьажи Исмаил эфенди, Куьреда авай вири динэгьлийрин кьил яз, 1877-йисуз урус пачагьдин къанунсузвилер эхиз тахьана, акси къарагъай халкьдин рагьберрикай сад лагьайди я. Бязи тарихчийри, Расул Магьамедова къейдзавайвал, и бунтар себеб яз, Гьа-жи Исмаилни асмишнавайбурун сиягьда тунва. Са бязи ин-санри, кьилди къачуртIа, 2009-йисан 15 октябрдин 3-чина, «Арифдар, алим ва шаир» тIвар алай Даниял Мегьамедован макъалада, Гьажи Исмаил эфедидикай икI кхьизва: «1877-йисуз Дагъустан халкьдин бунтар къарагъна. Ана Куьре округдин лезгиярни авай. Бунт лагьайтIа, Урусат пачагьдиз ва адан колониальный политикадиз акси яз къарагъарнавайди тир. Пачагьдин аскерри дагъвияр явашарнай. Хейлин активный иштиракчияр дустагъра тунай, асмишнай ва суьргуьндиз акъуднай. Гьа икI, и бунт себеб яз, са тахсирни квачир Гьасан-эфенди ва адан халу Гьажи Исмаил ал-Ярагъи кьуна, дустагъда тунай. Абур Дербент шегьердин къеледин дустагъда хьанай». Мукьвара заз ярагъвийривай чир хьайивал, Гьажи Исмаилан сур, вичин стха Исхакан патав куьгьне сурара ава. Гьажи Исмаилан уьмуьрдин юлдаш, Кьулан СтIалдилай Омар бегрикай Зайнаб тирдини тестикьарнай, абурун кIвале, етим яз чIехи хьана, хвейи ва вичин 100 йисалай виниз яшар хьанваз, кечмиш хьайи Абидат дидеди. Гьа са вахтунда, чаз Гьажи Исмаил эфедиди, вичин хтул Гьасан-эфендидиз, Етим Эминаз ва маса сухтайризни тарсар гайиди малум жезва. Абуралай гъейри, Куьре округда Гьажи Исмаил эфедиди къад йисуз къазивални авунва.
Гьажи Исмаил эфендидикай Алкьвадар Гьасан эфен-диди вичин «Асари Дагъустан» ктабда икI кхьенва: «Сын именно этого эфенди, (Магомед эфенди) и есть упоминае-мый Гаджи Исмаил эфеди, который усвоил полностью все науки в обучении у своего отца и прочих ученых Дагестана, много лет занимался в своем селении преподаванием, а потом в течение около двадцати лет был кадием в Кюринском окружном суде. В настоящее время, потеряв способность к мирской службе, он занялся благочестием у себя дома. Он набожный человек, достигший восьмидесяти лет жизни, и ожидающий во здравьи и покое, что Аллах всевишный продлит срок его праведной жизни, да хранит его Аллах всевышный в благоденствии и почете.

 

ИСХАК ЭФЕНДИ
Мегьамед Ярагъидин рухвайрикай гъвечІиди Исхак тир. Адана чІехи стха Исмаила бубади гайи вири илимрай дерин чирвилер къачунай. Амма Исхак гьеле жегьилзамаз, рикІе еке мурадар ва къастар амаз рагьметдиз фена.

 

АБУКАР ЭФЕНДИ
Куьре округдин Рухун хуьряй тир Абукар эфенди ви-чин буба гьажи Али эфендидилайни зурба чирвиле къачун-вай алимрикай сад я. ЯхцІур йисалай артух сухтайриз тар-сар гайи ам буьркьуь хьанватІани, адаз къуран хуралай кІелиз чидай. Адан хва Абдул – Гьамид эфендини илимри-кай хабардар инсан тир.

 

МИРЗЕ КЕРИМ
Шаир ва таржумачи Мирзе Керим 1820 лагьай йисуз Куьре магьалдин Штул хуьре дидедиз хьана. Ада Ахцегь-рин, Вини Ярагърин медресайра кIелна. Адахъ Дербент шегьерда яшамиш жедайла, туьрк ва урус чIаларай таржума авунвай ва вичин хусуси шиирар ава.

 

ГАТФАРИЗ
Икьван хъсан чІавуз, гуьзел гатфариз,
Гьайиф тушни кьил накьвадал эцигиз?
Вил ачуха, килиг садра дагълариз,
Килиг гъиле вуч аватІа Аллагьдин,
Гьар са шейъ дуьз тукІуьрнавай рангарив.

 

Икьван гуьзел чІавуз багъдиз килига,
Мензерайриз, къацу дагъдиз килига,
Тик маргъалдиз, лацу агъдиз килига,
Векь язавай буй-бухахдиз килига,
Цвалар твазвай атир галай маргъварин.

 

Бубуйри нур гузва гуьне-къузадай,
Зумруддин ранг алаз яваш юзадай,
Вахт я наз гуз, цуьк цуькведив рахадай,
Рахадайла, вири шаддиз аквадай,
Сада садаз манийралди хабариз.

 

ЛипІ-липІзава лекьре цавал алкІана,
Аниз къведай булутрин рехъ атІана,
Суракьдава цуьк цуькведин датІана,
Атир ава инаа цавар ацІана,
А атирдин ни чукІуриз яргъариз.

 

Гуьлчеменар ава чпин тахтуна,
Зумруддин цуьк гьалтна лугьуз бахтунал,
Алаз вилер ихьтин гуьзел вахтунал,
Туьтуькъушран манидин ван атунал,
Хкаж жезва рагъ атана рагариз.

 

Акьуллу гаф, адет ина агъа я,
Шуаяз и шикил гзаф багьа я,
Мез акъудна, ихтиладай ара я,
Ички хъвана, кьил элкъвена, пара я,
Абур квахьна, фин тавурай ахвариз!
«Дагъустандин савкьватар» М.Ярагьмедов.

 

МИРЗЕ ЖАБРАИЛ
Исрафилов Жабраил Мирзе Кериман стха я. Ам 1824-йисуз Куьре магьалдин Штул хуьре дидедиз хьана. 1902-йисуз Дербентда кьена.
 

ЗАРАФАТ
Акунач заз гьич садрани фелекди,
Фукъарадиз гайи са гел куьмекдин,
Кашни мекь гуз, сабур ая, лугьуда,
Тухдалди фу женнетда я герекди.

 

Дири мейит хьиз аквазва бедбахт кас,
Нефес кьванни къачуз тежез зирекдиз,
Агъзур гъалатІ хьайитІани варлудахъ,
Мад кесидак гъиз кутада туьгьметдив.

 

КІвале папа кукваз лапІаш вегьеда,
Чуьлда неда агьузарди зегьметдин.
Гъуьр гьатайла, гьатдач кІараз язухдаз,
Саф хкатда михиникай няметдин.

 

Циф атана цавал, кІвал цифедив ацІуда,
Къав ацукьда гъвар кІар хьана хенек тир.
Цур фитерив ацІай чІавуз, ам михьдай
Кьусу къачуз пул жагъидач адетдин.

 

Пахла-нахут, мержемек я незвайди,
Такьат вичихъ авачир са кепекдин.
Жеда гьар са инсандихъ са зарафат,
Ери квадар тийиз халис гьуьрметдин.
Туьрк чІалай элкъуьрнава.

 

АЛКЬВАДАР ГЬАСАН ЭФФЕНДИ
Алкьвадар Гьасан 1834-йисуз Авар округдин Балахони хуьре Гьажи Абдуллагь-эфендидин хизанда Муршид Мегь-амед ал-Ярагъидин руш Гьафисатаз хьана. Эвел вичин буба Абдуллагь-эфендидивай, ахпа халу Гьажи Исмаил эфедиди-вай чирвилер къачур Гьасана Ахцегьа Мирзе Алидин мед-ресани акьалтIарзава. Гележегда чирвилер артухарун патал Кьагьирдиз физ гьазурвилер акунвай Гьасаназ, бубадин меслятдалди, Куьредин гьаким Юсуф-хандин мирзевал аву-низ ва адан аялриз тарсар гун кьисмет хьана. И кардикай Гьасана икI кхьизва: «Секиндиз медресада ктабар кIелиз вердиш хьанвай заз дуванханада кIвалахун кьадарсуз четин акъвазна.» Адан къуллугъдин идара Вини Ярагъдал хьана. Куьре ханлух кIватайла, Куьре округ арадал атана. Мирзе Гьасанакай суддин секретарь ва 1866-йисала Кьиблепатан Табасрандин найиб хьана. И къуллугъдал ам та 1877-йисан бунтар къарагъдалди аламукьзава.
1877-йисан бунтар къарагъаруниз акси тиртIани, Гьа-сан-эфендидивай вичин халкь маса гана, урус пачагьлугъ-дин чиновникриз хабар ийиз алакьнач. Халкьди ийизвай бунт хаталуди тирдакай лагьай ам, чкадин бязи агьалийри, «Адаз вичин къуьнерал алай чинер вахчуз кичIезва»,-лагьайла, ада чинер алудна гадарзава. ГьакI ятIани, Гьасан-эфенди суьргуьндиз акъудзава. Пачагьдин тахтуниз III-Александр атайла, регьимлувилин амнисиябик акатна, Гьа-сан-эфенди хизанни галаз Урусатдай хквезва ва вичин буба-дин медреса кардик кутазва.
Куьре округдин сергьятра диндин ва гьар са илимдин чирвилер гунуг давам хъувун патал, Гьасан-эфендиди вили-кай вичин ярар-дустарихъ, эфендийрихъ сигъ алакъа мягь-кемарзава. ИкI, Уллу Гъеягъай Агьмедан хва Абдуразакь, Агъ ЦIинитIдилай Абукаран хва Абдулгьамидахъ, Рухунай стхаяр тир Магьмудахъни Мегьамедахъ, Темирхан-шурадай еке меценат Талибов Абдурагьимахъ ва масабурухъ галаз меслятар ийиз, Куьредин халкь илимдин рекьяй уях авун патал бес кьадар зегьметар чIугвазва. Лугьун лазим я хьи, Гьасан-эфенди вичин девирдин чIехи алимрикай сад яз, халкьдин арада марифатдин регьбер, диндин дестек, тарих-дин рекьяйни урусрин машгьур востоковедениедин илим-рин академик Крачкова лагьайвал, араб илимдин тарихдин ва эдебиятдин хилерай вилик фенвай алимрикай сад хьана. Алкьвадар Мирзе-Гьксан-эфендидин сур – куьгьне хуьре зияратдин маканрикай сад хьана, халкьдин руьгьдин мягь-кем даяхрикай яз гьисабзава. Женнет кьисмет хьурай вичиз! Ада вичин зегьметдал, каммаллу веледрал, хтулрал Дагъу-стандин халкьарин арада еке гьуьрмет къазанмишнава.
 

ХАН –ХАН КЪУГЪУН
Дикъетдивди килиг садра – чун гьатай девран аку квез.
Кьил-кьилелай фейибуру икІ тергай макан аку квез.
Цуьк авай багъ хьиз туькІвена хейлин вахтар фейила кьухъ,
Гила алчахри рам авур азиз Дагъустан аку квез.
Зурба Урусият галаз гьикьван гуьзел хьанвай уьмуьр,-
ГьакІ нубатсуз къудур хьанвай чеб тахъвай пиян аку квез,
И зиян тир рехъ кьуна гьакІ иблисди хьиз икрам ийиз,
Чи эллерихъ галукьарай эх тежер зиян аку квез.
И фасад селди къачуна вичин чешне Сугърак хуьряй,
Хва, и ахмакьрин кьиле тур Абиду-Рагьман аку квез.
Гьар патахъ жезмазди пайда буш хиялар чеб тум куьруь
Агьфагъан чІугваз амукьай гьар садан хзан аку квез.
На лугьуд им кьушун я чеб кІватІнавай угърийрикай,
Халкь ажузна, са-са кІвал авур кьван таран аку квез.
ИкІ чІулав йиф хьиз чкІиз, им лап къачагърин луж я хьи,
Ибурун кьил кьур, вяз гайи буш инсан аку квез.
Катна, къвезмазди кьушун чакъалрин луж хьиз гьар патахъ
Хебни чакъал кваз вилик и гьалзавай аслан аку квез.
Кьач хабар бег вуж я, раят, гьим фекьи я, гьим гьажи,
Угъри, дугъри хьайи чІиргъин Дербентдин зиндан аку квез.
Чеб нагьакь хьай гьал са факъирдин кІвал ва югъ,
Паб-аял, диде-буба, хва-стха ва хзан аку квез.
Вуч я тахсир, стха Гьуьсейн икІ жавандиз дустагъиз?
Хеб-жанавур чир тийизвай и залум девран аку квез.
Асмишун ганва гьукум чан гьахъ авач хьи зерре кьван,
И зулумдик квайбуру ийизвай гьижран аку квез.

 

ЕТИМ ЭМИН
ЧIехи шаир ва камлэгьли, лезги ва Дагъустандин лите-ратурайрин 19 асирдин машгьур классик Етим Эмин (Сев-зиханан хва Мегьамед-Эмин) 1838-йисуз Куьре округдин Ялцугъ хуьре дидедиз хьана. Ада бубадивай, ахпа АгъастIалдал АтIлухан-эфендидин, Вини Ярагъдал Гьажи Исмаил эфедидин, Алкьвадрал Абдуллагь-эфендидин, Кьеана Хожа-эфендидин медресайра чирвилер къачуна. Мегьамед-Эмина жегьил вахтара Хъутур-Куьредин пуд хуьруьн къазивилин везифаяр кьиле тухвана. 1884-йисуз залан азардик рагьметдиз фена. Адан яратмишунра вичин девирдин дердер-гъамар, жегьилрин бедбахт кьисмет, уьмуьрдин гурчегвал, муьгьуьббатдин гуьзелвал, филосо-фиядин фикирар ава. 1877-йисуз Урус пачагьдин чапхунчи-вилин политикадиз аксиз къарагъай бунтара, вичивай месел азарлу яз къатканваз, иштирак ийиз алакьначтIани, ада ви-чин шиирра къанунсузвилер пислемишзава, инкьилабдин къурбандрин язухар чIугвазва.
 

ГЬИКIДА
Рабби, хьанач дуьньядикай заз вафа,
Эхир къияматда дахьайтIа гьикIда?
Чан къачудай Бере гьам я хьи жафа,
Ажугъ авай малаик атайтIа гьикIда?

 

Ин дуьньядал хьана гьал зи сефил яз,
Башламишни хьана зи чан зелил яз.
Бала На заз гана, сабур тIимил яз,
Рагьметдикай зи пай атIайтIа гьикIда?

 

Кьиникь са затI туш хьи илагьи пара,
Дуьньядикай эхир жедач хьи чара.
Агъадин къаншарда кьейила сура,
Вахъ вуч жаваб ава лагьайтIа гьикIда?

 

Гьикьван хифет ийин даим, датIана.
Хажалатдик кана, зи рикI атIана.
Келима шагьадат зи мецел татана,
Ажалдин пияла ацIайтIа гьикIда?

 

Етим Эмин, тIимил хажалатдани?
Дуьньядин гъам тIимил гьавалатдани?
Дуьнья, на заз ганай къияматдани,
Зи гунагьар залан хьайитIа гьикIда?

 

ПIИРЕРИН ШЕЙХ БУБА
Вини СтIалви Шейх Бубадикай, тарихдин муаллим Магомедов Нурмегьамеда хуьруькай туькIуьрнавай ктабда икI кхьизва: Вини СтІалрин сурара, чи патариз арабустан-дай дин тваз атайбурун кьилерихъ акалнавай аламатдин сурун къванер ама. Ахьтинбурукай садала икІ кхьенва: «И сурун иеси Шейх Буба – Шейх Агьмедан, Пирбаджанан, а.с. Мегьамед пайгъамбардин несилрикай я. 1130-йис хиж-ридал.
Адалайни алава яз, Шейх Буба, Куьредин мусурман-рин межлисди, чпин патай, пачагьдиз акси яз къарагъарза-вай бунтунин Советдин векил яз Согратлдиз рекье тунай. Гьайиф хьи, инкьилабдихъ садвал тахьун себеб яз, чпин иш-тиракчийрин патайни гьазурвилер авачиз, пачагьдин гужлу ва яракьлу къуватрив эзмишайла, Шейх Буба, Дербентдин майдандал тарагъажриз акъудна асмишай кьвед лагьай кас я. Адан тIварни шаир Етим Эмина еке гьайифдив кьазва.
 

1877-ЙИСАН БУНТАРИЗ
Шумудан мал, шумудан кIвал,
ТулкIуниз акъат хьана хьи!
Шумуд-садан эгьли-аял,
Етим-есир гьат хьана хьи.
 

Урусатдин кIеви зулум,
Са къуз вичиз жеда къалум.
Стха, вуна ая фагьум,
Гьар садаз успат хьана хьи!
 

Шейх Бубади чIугур азаб,
Рази хьанач уллу-арбаб.
Мус ахквада и инкъилаб?
Им чаз къиямат хьана хьи!
 

Абдул-Гьамид-илимдин гьуьл,
Туна чаз теснифар камил,
Фирдаус женнет патахъ кьил
Аваз, рекье гьат хьана хьи!

 

МАМРАЧ КЪАЗАНФАРБЕГ
Алим ваш аир Зулфикъаров Къазанфарбег 1843-йисуз Куьре магьалдин Мамрач хуьре дидедиз хьана. Ада Вини Ярагъдал Гьажи Исмаил эфедидин медресада кIелна, илим-дин дибар ва РагъэкъечIдай патан чIалар чирна. Къазан-фарбега лезги чIал ахтармишзавай урус алим П.К.Услараз, таржумачи яз, куьмекар гана. П.К.Усларахъ галаз «Куьре-дин чІал» ктаб арадал гъунилай алава яз, Къазанфарбега «Куьредин эвелимжи аабджуз» тІвар алай букварь туькІуьрна Мамрач Къазанфарбега лезги халкь савадлу хьун патал гзаф зегьметар чІугуна. Ам шаирни тир.

 

АБДУЛ – ГЬАМИД-ЭФЕНДИ
Абдул Гьамид-эфенди, Мегьамед-эфендидин халадин хва ва адаз тарсар гайи агъастIалви АтIлухан-эфендидин хва я. Абдул Гьамид-эфенди, Куьреда лап зурба девлет авайбурукай сад яз къейдзаватIани, ам вичин девирда еке тир чирвилер авай алимрикайни сад яз машгьур я. ГьакI хьайила, шаир Етим Эмина, вичин шиирра адан тIвар кьадайла, «илимдин гьуьл»-гьахьтин дережадин чирвилер авай инсанрикай сад яз кьазва.
Абдул Гьамида бунтарин кьилерикай сад тиртIани, урусатдин гьакимривай и акси къарагъуна ам тахсиркар тирди сакIани тестикьриз тахьайла, «къуй, ахьтин халкьдиз дуьз рекьер къалурдай еке алимар лезгийрихъ амукь тавурай ва кьурай кIарасрихъ галаз ицIибурни кудайди чир хьурай лагьана, Дербентдин еке майдандал, тарагъажриз акъудна асмишай эхиримжи векил тир. Эхиримжи хьунин себебни, сиверай къвезвай ванерихъ яб акалайла, Абдул Гьамид-эфенди асмишайла, йикъан нисинихъ цавай руг къваз башламишна. Къурху хьайи «Полевой» суддин векилри, асмишунар акъвазарна, амай са кьадар тахсиркарар яргъал Сибирдиз рекье тун къарардиз къачуна.
 

ГЬИНАВА

Ваз Аллагьди рагьметар хьуй,
Гьамид-эфенди кьена хьи!
ПIирерин гьажи Шейхбуба,
Вунни рагьметдиз фена хьи!
Эй, кьепIирви Гьажимурад,
Кемендиз кьил вегьена хьи!
Лежберарин кьушун лугьуз,
ГьакIан кьуру бунтар хьана.
Яз Аллагьдин кьадар я хьи, еке мусибатар хьана.
Гьажи Шагьлар замандани и жуьредин крар хьана,
Гила гьикIда, эй мусурман, бес эгьли инсан гьинава?

Ваз Аллагьди рагьметар гуй, Гьамид эфенди кьена хьи!
ПIирерин гьажи Ших – Буба, вунни рагьметдиз фена хьи!
Эй кьепIирви Гьажи – Мурад, кемендиз кьил вегьена хьи!
Гила гьикIда, эй мусурман, дердериз лукьман гьинава?

Етим Эмин йифди, югъди, «Ребби» лугьуз шезава хьи!
Фагьумна за дуьньядин гьал, Мегьди загьир жезва хьи!
Куьре, Къуба, Авар дере, гьарнай есир кьазава хьи!
Гила гьикIда, эй мусурман, гьахълу са султан гьинава?

ЕТИМ МЕЛИК
Мелик – Етим Эминан чIехи стха я. Ада къунши хуьрера ва Вини Ярагърин медресада чирвилер къачуна. Стха Эмин азарлу хьайила, къазивал авуна. Ам вичин де-вирдин динэгьлийрикай сад яз, гьа са вахтунда, Урусат па-чагьлугъдихъ галаз ислягь уьмуьр тухунин терефдар тир. И кар чаз ада Куьре округдин цIийи начальник тебрикзавай шиирдай аквазва.

 

РУХУН АБДУЛ-ГЬАМИД
Рухун Абдул Гьамид Гьажи Рухун Алидин хтул, Абу-кар эфендидин гада я. Амни бубайривай дерин чирвилер къачур эфендийрикай сад яз къалурзава Гьасан эфендидин «Асари Дагестанд»

 

ЭМИРХАН
Шаир ва динэгьли Эрзихан Вини Хъартас хуьре диде-диз хьана. Амни Етим Эминан девирдин шаиррикай сад тир. Агъадихъ чна ада шаирдиз бахшнавай си шиир гузва.
 

ЭМИНАЗ ЧАР
Зун муштагъ я ви адунихъ,
Вун акунихъ малла Эмин
Кьарар авач хьи захъ инал,
Вун такуна валлаагь, Эмин.

 

Дуьнья ийиз тахьуй заз дар,
Зи рикІени ава къастар.
Чун кьведни жен кІеви дустар,
Гиман гьам я, таллагь, Эмин.

 

Дугъри я, зак ква и нукьсан,
Ван хьайила ви тІвар масан,
ТуштІани заз акур инсан,
Тади унач фадлай, Эмин.

 

Пара хьана заз ви суракь,
Ви мецелай чкІизва рагъ,
Артух хьурай ви къудрат, чагъ,
Гьар са югъ-къандивай, Эмин.

 

Эрзихана лугьуч хилаф,
Битмиш тийиз эркекдин гаф.
Къалура заз жуван инсаф,
Зун паталди яла, Эмин!

 

АБДУЛ-ГЬАКИМ-ЭФЕНДИ
Вичин ери-бине Самур округдай тир Абдул Гьаким эфенди, Куьре округдин Шихидхуьруьз куьч хьана, Мегьа-мед Ярагъидивай чирвилер къачур ада и хуьре гзаф йисара диндин ва маса илимрай сухтайриз тарсар гана. Ам 1850-йисуз рагьметдиз фена.
 

 

АРАГЪ МЕГЬАМЕД
Арагъ Ярагьмед (алим Мавлуд Ярагьмедован буба) шиирар-«Жедач» ва «Дилбер».

 

МАЛЛА АБДУЛАГЬАЙ
Куьре округдин Шихидхуьре Абдул Гьаким эфенди рагьметдиз фейидалай гуьгъуьниз, Гьасан эфендидин лугь-унриз килигайла, интеллегентный инсан ва алим яз гзаф йисара обществодин рагьбервал авуна.

 

АЛКЬВАДАР МЕГЬАМЕД КЪАЗИ
Вичин вахтунда Куьре округдин суддин къадивал ий-извай Абдуллагь эфендидин гъвечІи хва, Мегьамед къази еке чирвилер авай ва вичихъ халкьдиз дуьзвилелди къулугъ ийидай алакьунар авай къази хьана.
 

 

Я ИЛАГЬАЛ АЛАМИН
Я Илагьи, на саламат ая чи
Дуьньядин бахш ая тафикь тIят,
Я Иллагьал аламин!
Гьар заман Вайни лутIфи ихсан бул ая чаз, я мугъин
Мягькем ая На чи гьамат, Я Иллагьилал амин!.
Чун Ви такьдирдалди я Раб, дуьньядиз акъат хьана,
Дуьз рекьелай, белки, чун алат хьана,
Туба хьуй, астахфируллагь,чаз Вагай рагьмет хьана,
Гъил къачу ая карамат, Я Иллагьал аламин!
Чун ви ажиз бендеяр я, я Гъафурун, я Рагьим,
Вун мутадас тир агъа я, я Гъанию, я Керим!
Кьисмет ая чаз Ви тавфикьдал СиратIал Мустакъим
Даим ая чаз идаят, Я Иллагьал аламин!
Чаз авач Ваз лайих авай са амални,
Я Худа тахсирар хиве кьуна, я Раби!
Ваз ийида минет, гьар са гунагьдилай
Къачу гъил, аф ая, чаз гьар хатIа
Ви рагьдик кваз хьурай,Я Иллагьал аламин!
Уьмуьр къудкъад сахъ агакьна дин исламдал алаз,
Садвилизни, гьахъвилизни игътикъат рикIе аваз,
Пел эцигна, сужда ийиз ваз гьар са кар Вакай акваз,
Гьарза ийиз Ваз гьар са гьатат, Я Иллагьилал амин!
Чанда гьич такьат амачиз, гьал гила сефил хьана,
РикIе авай яргъи хияларни вири батIил хьана,
Я Илагь На саламат ая чи дуьньядин дин,
На чаз ая тафикь тIеат Я Иллагьилал амин!
Маргьамат кIанз, къапудал чун гьила саил хьана,
КIанзавайди я ви рагьмет, Я Иллагьилал амин!
Эвел Аллагьдин гьуьрметда панагь хьуй вун чаз
Гьар вахтунда, я Зулжалали, я Илла, Аф ая
Рагьимдал гьар са тахсирни гунагь
Алуда чалай хажалат, Я Иллагьилал амин!
Дари дуьньядай экъуд чун, чаз гзаф макьал хьанва,
Гьич са гьазурлух авачиз, гила буш, мез лал хьана,
Ви рагьметдин умуддал са кьадар хуш гьал хьана.
Ай гьакъикъат, Я Иллагьилал амин!
Илагьи, чун Мугьаммад Мустафадиз бахш ая!
Абу-Бакар. Умар, Али муртазадиз бахш ая!
Гьазрат Усман мукаррам зав алгьядиз бахш ая.
Уртах ая чаз инаят, я Илаггьал аламин!
Ал бейти Мустафа гьум умагьату муьмин,
Гьасрат Гьасан, Гьуьсейн авлади хейрул мурсалин,
Ин азизбурун, жигьетдай маргьамат хьана якъин,
Кьисмет ая чаз шафагьат, Я Иллагьилал амин!
Ви макьадас тир каламулагьий гьуьрметдай,
Алуд гьар са мусибат, бала чи чандилай на ая вадуд.
Руьгь акъатдай къуз бедендай регьятдиз акъуд.
Камил иманд акъуд, даду, фейрад, Я Иллагьилал амин!
Женнетал Фирдаус кьисмет ая чаз я Раббана жжем авуна
Вири мукьабурни дустар гьана ваз лайих гьар са касди
Ийида гьамни сана я гудайди сагьадат, Я Иллагьилал амин!
Я Расуллагь Ви гьсретдиз саимин саламат хьуй, Гьамиша Вун я чи мажна ая чаз нифат бахш ая чаз Ви мубаракти
Шафагьатдал нажат я вири, Я Иллагьилал амин!
Я Расулаллагь, тагайтIа, Вун назар чун гьикI жеда?
Вун а тек кьуна ийида чна Халикьдизнида лутIфу ая чаз
Гьар заманда чи чанар гваз фида чун я ви ажиз тир уммет
Я Шафиу музнабин. Алкьвадар Али Мугьамед я лагьайди

И чIалар агъакьайла, итмас авай са чар – Ам Мегьамед
Я цмурдаллай эфенди дустар, я Илагьи аргьаму
Фикулли Вахатин вагьин.

 

ГЬАЖИ ГЪУТТАЙ-ЭФЕНДИ
Кандикай тир Гьажи Къуттай эфенди еке алим тир. Ада Куьре округдин суддин член яз къуллугъ авуна. Суддин членар тир ва вичи са кьадар чирвилер къачунвай КІириви Илдар Кьадидин, Салигьан, стха Гьуьсейнан, Асалдхуьруьнви Малла Саидан хва Мирзе Абдул-Фатагьан тІварар еке гьуьрметдив кьазва. Абуру чпелай алакьдай чирвилер гуз, халкьдиз къуллугъарни авуна.

 

ГЬАСАНАН АБУМУСЛИМ
Алкьвадар Гьасанан чІехи хва, Петербургда кьилин военный образование къачуна, ІІ-Николай пачагьдин махсус охранада къуллугъ авуна. Ватандиз хтайла, ада Табасарандакай Наиб жезва. Чкадин халкьдин тереф хуьниз килигна, адалай цардиз ихьтин кагъаз рекье твазва:
«Своей кристальной честностью и справедливостью, скромностью в быту, искреным сочувствием и милосердием к «униженным и аскорбленным» снискал уважение среди населения округа. Как отмечено в одном из донесений царю, наиб Абумуслим «слишком усердствует в защите непакорных крестьян».

 

ШЕЙХ ГЬАЖИ РАМАЗАН
Эвлияр, шейхер, пIирер-Аллагьди инсанрин арадай хкяйнавай, Аллагьди Вичиз мукьва ва кIани ксар я. Муьминвилиз килигна, абуруз мужизат ва керемат къалур-дай къуват, Аллагьди Вичин патай пай яз ганвайди я. Эгер Аллагьди ганвай пай инсанар патал хийирдихъ ишлемишзавачтIа, нефс ва пул патал ишлемишзаватIа, Ал-лагьди са чIавуз вахчуда ва я адаз са гьихьтин ятIани жаза гуда. Гъилин, сивин ва гьакIни ниятдин михьивал авур ксар эвлийриз элкъвезва. Гьатта абурун сурарни кваз пIирериз элкъвезва. Абурун, пиIирериз элкъвенвай сурарикай Сад тир Аллагьдин куьмекдалди, ялварзавайбуруз куьмек авунин къуват ва себеб гузва. Гьа ихьтин зияратар мусурман уьлквейра пара кьадар ава. Абур чи Дагъустанда, Лезгистанда, Куьреда цIудралди ава. Гьа ихьтин себебар жезвай пIирерикай сад-Штула авай шейх Гьажи Рамазан бубадин сур я.
ФАНА ДУЬНЬЯ
Вун Аллагьди гайи нур я,
ТIалаб метлебдиз гьазур я.
Кафир иблис пашман, кур я,
Тамам Муршид, камил, устад.

 

Ай дердерин пак тир дарман,
Ферзерин ви хуьр я макан,
Берекатдин Пак тир Бустан,
Тамам Муршид, Камил, устад.

 

Мийир вуна садни сефил,
Зи ракIарал атай саил,
Ая гьадаз рагьим гъафил,
Тамам Муршид, Камил, устад.

 

Дагъустанда авайбуруз,
Гила чаз серин хьана хьи.
КIани патахъ гьалдайбуруз,
Маларин нехир хьана хьи.

 

ШЕЙХ ШТУЛВИ ГЬАЖИ-ЭФЕНДИ
Шейх Штулви Гьажи эфенди – шейх Гьажи Разанан гада я. Советрин гьукуматди Куьреда вичин къанунар тва-дайла, чкадин гьакимри чеб тухузвай къайдаяр акуна, гзаф хуьрерай чпин тIалабунар гваз къарагъай халкьдин кьиле акъвазна. Гьайиф хьи, абурухъ яб акалдай мажал чкадин гьакимрихъ тахьайла, акси къарагънавайбурун кIеретIри, чпин гъиляй къведай ягъунар ва кьиникьар арадал атана. ТIем акакь тавур шейх Штулви вичин са кIеретIни галаз чуьнуьх хьан. ТIалабунар кьилиз акъудда лагьана, амалдал абур кьуна, жазаяр ганай.
Ингье абур:
1. Чи диндин бинейрик хкуьр тавун;
2. Агьалийрин хсусиятдал гълер яргъ тавун;
3. Сечкийра виридаз сад хьтин ихтиярар авайди авун;
4. Женгина иштирак авурбурун геле къекъуьн тавун;
5. Хуьрерин кьилериз кавхаяр хкун;

 

РУХУН МАГЬМУД
Рухун Магьмуд Етим Эминан девирдин шаир я. Ам 1855-йисуз, Урусат пачагьлугъдин чинавникрин зулумкар-вилер эх ийиз тахьана Туьркиядиз фена. Ватандал ва вичин халкьдал рикI алай шаирди, динэгьлиди гъурбатдай «Стха, Мегьемед» ва гзаф шииррин цIарар агакьарна. Рухун Магь-муд ва ада чар кхьенвай стха Мегьамед – АбдулнетIиф-эфендидин рухваяр, чIехи алим ваш аир Рухун Алидин хту-лар тир.
 

МУБАРАК ГЬАЖИ-ЭФЕНДИ
Гьахъ тир Вели юлдаш я ви,
Мубарак, Гьажи эфенди,
Мелек сифет сирдай я ви,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Эй, Аллагьди чаз гайи рагъ,
Ваз кьисмет хьуй Женнетдин багъ.
Вун я Дагъустандин чирагъ,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Эй, Аллагьди чаз гайи нур,
Гьинал кIантIан жеда гьазур.
Авачни квехъ ажеб сабур,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Вун я хьи Кьутбидин Вели,
Фирдавус я гьа куьн ери,
Юлдаш я ви Гьасрет Али,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Ви буба я кьутбидин кьил,
Кьунвай расулаллагьдин гъил.
Ийизвай Аллагьдиз зикир,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Ви диде я Женнет гьуруь,
Женнетдиз фий гьаниз вири.
Фирдавус тушни куьн ери?
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Тарикъатдин я вун макан,
Хуш тIабиат я вун инсан.
Муьруьдариз я вун масан,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Фирдаусда хьуй ви ери,
Кьисмет хьуй ваз женнет гьуьруь,
Дагъустандиз акъучIай рагъ,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Бубад сурал авур гуьмбет,
КIватIал хьанва эллер вири.
Дагъустандиз акъучIай рагъ,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

КЬАСУМ СУЛТАН
Манкъуьлуьви Гьажидин хва шаир Султан 1840-йисуз дидедиз хьана. Кьасумхуьрел, Агъа СтIалдал медресада кІел авуна, араб ва туьрк чIалар чизвай Султана гьар жуьре къуллугъарни авуна. Адахъ диндикай ва яшайишда дуьшуьш жезвай вакъиайрикай туькIуьрнавай шиирарни ава. Гьайиф хьи, адан ирс кІватІдай кас хьанач, я тахьайтІа, а ирсиникай чпиз бала хкІаз къурху яз, тергна. Султан 1914-йисуз кечмиш хьана. Кьасум Султанан гадаяр: Аслан-савдагар, ТІагьир –полковникдин чин авай пачагьдин офи-цер, Мегьамед – Петербургдин тамарин институтда кІелайди, адалайни гъвечІи Ибагьим - экономист хьана. Башир Султанова кІватІай лезгийрин хкетар 1892-йисуз чапдай акъатна. Чна куьн фикирдиз Садыкъиди вичин архивдай жагъана элкъуьрай Султанан са шиир гъизва.
МУГЬАММЕД-МУСТАФА
Чун ви зайиф тир уьлмет я, чак хатаяр бул я хьи.
Вун килиг чаз шафаатдал, я Мугьаммед-Мустафа.
Вун азиз, играми тир курейшидан асул я хьи,
Чан гайи гьам къазаватдал, я Мугьаммед-Мустафа.

 

Лейли-нагьар, хелвет ашкар, Салават, сим, кеспи кьур,
Шукур Лилагь, гьямду Биллагь, чун ви уьммет халкь авур,
Фана дуьнья ва мА фигьа, гьар са нямет терг авур,
Ачух веджи мубарак бал, я Мугьаммед-Мустафа.

 

Вун Гьабибуллагь я хьи, садазни ганач ваз гайи,
Гьам дережадиз чІехиди, гуьзел мираждиз фейи.
Пудкъадни пуд йис уьмуьрда гьар са затІ загьир хьайи,
Куьлуь шейъни гьар са агьвал, я Мугьаммед-Мустафа.

 

Азраил меле катана гьахьай вахтунда хуруз,
Чан къачуна, чун тухвана, вегьейла мичІи суруз,
Кьуд патахъай илан, икьраб къвез гьавалат хьай чІавуз,
А душманар тамир на чал, я Мугьаммед-Мустафа.

 

Исрафилди кфил яна, вири къарайдай чІавуз,
Жумла алеем, хебни кІел хьиз, вири какахьай чІавуз,
Буба-диде, вахни стха гьарма сад какахьай чІавуз,
Дуьшуьшара чан сад садал, я Мугьаммед-Мустафа.

 

Гуругь-гуругь къвез хьайила, гьарма сад къифле-къифле,
«Гьарай!»-лугьуз шехьиз хьайла, накъвар сел хьиз чиле,
Зайиф миллет кІватІ хьайила СиратІал муькъуьн кьиле,
Вун гьазур хьухь СиратІ муькъвел, я Мугьаммед-Мустафа.

 

Гьар са кас муькъвел хьайила, элкъведа шез-шез катиз,
Шумуд ажиз, шумуд фугъара акурла аватиз,
Гьа чІавуз на ферьяд ая Сад Аллагьдиз-Агъадиз,
Зайиф уьммет мийир завал, я Мугьаммед-Мустафа.

 

Эй Гьабибуллагь, Агъадин гуьзел нур я ви асул,
Гьар са чІавуз, гьар четин къуз вун гьазур хьухь, я Расул.
Султанан фергьяд тамир, на хушвилел ая кьабул.
Бикъабиллагь, Зулжалал я, я Мугьаммед-Мустафа.
М.Гъалиб Садыкъи.Лезги газет «Заманайрин шагьидар».

 

СТIАЛ СУЛЕЙМАН
Дагъустандин халкьдин шаир СтІал Сулейман, (1869-19370 советрин девир къведалди яратмишзавай шаир яз, ви-чин шиирралди ада кесибрин тереф хвена, халкь алдатмиш-завай девлетлуйрихъ, дуьз тир гьахъ-дуван тийизвай судуй-рихъ, нефс вилик квай фекьийрихъ элкъвена, абурухъ галаз женг чІугуна. Вич авай девирда, вири инсанри кьабулнавай мусурман диндиз халкьдин вилерай тамашзавай шаирди, халкьдин агьвалдиз хьиз, диндизни талукь шиирар тесниф авунай. Вири шаирри хьиз, вичи диндин рекьяй кІел-кхьин ийидай мумкинвал хьаначтІани, и терефдайни алакьунар авайди чаз адан гзаф эсеррай аквазва. Гьелбетда, чавай кьи-ляй-кьилиз диндиз къуллугъ авур куьгьне шаирар тир ЧІилихъви Абдул-Гьамидав, Хпеж Къурбанав СтІал Сулей-ман гекъигна, сад ийиз жедач. Амма диндин ва тербиядин терефриз бахшай «Фагьума», «Къияматдин йикъаз» ва сад-вад шиирар адахъни авай.
 

КЪИЯМАТДИН ЙИКЪАЗ
Фагьумзамаз и бендедин хиялар,
АкьалтІ тийир гзаф пис къал жеда, дуст.
Паб хендеда, етим хьайла аялар,
Гьарай-эвер, кІеви шел-хвал жеда, дуст.

 

Эй фугъара, ви ферз кьилиз акъуда,
Фасад жемир, жегьнемдин цІа вун куда.
Гьич шак авач, сурун азаб ваз гуда,
Дар лакьандик ваз миІи кІвал жеда, дуст.

 

Ам иблис я авайди чав бягьсина,
Къалурзавай рекьер патахъ, терсина.
Гумукьдач вав а ви девлет – Хазина,
Вад юкІ кафан эхир ваз мал жеда, дуст.

 

А фасаддин несигьатар на кьада,
Жедай крар фагьум тийиз акьада.
Вун икьрабри гьар патахъай жакьвада,
РикІяй фидай агъзур хиял жеда, дуст.

 

Малакал мафт атай бере рикІинихъ,
ТІимил крар жедач гана, къачунихъ.
Гьар садан гьакь агакьайла, гьакьунихъ,
Гъил мичІи яз, вун гьакІ метел жеда, дуст.

 

Кумукьдач вун и дуьньядин экуьник,
Гьич менфят квач, лугьуник, я луькІуьник.
Пай кумукьдач дуьньядал гьич са куьник,
Де лагь кван бес, а ви вил квел жеда, дуст?

 

Исрафилдин эверун ван хьайила,
Касс амукьдач эхирзаман хьайила.
Аллагь къази тир а дуван хьайила,
Де лагь кван бес а вид вуч гьал жеда, дуст?

 

КІелни хеб хьиз сад масадак акаьна,
Жендекдик кичІ кваз гвай акьулни квахьна,
Зибанияр, цІун гуьрзер гваз агагьна,
ГьакІ багъишдач, гьисаб-суал жеда, дуст.

 

Акур бере Анин терез-мизамар,
Ви дердинай рикІел къведач хизанар.
Жумлу алам кІватІ хьайила инсанар,
Аруст майдандиз мукьвал жеда, дуст.

 

Фагьумдач на ана жери гьисабар,
Суал - гзаф, тІимил жеда сувабар.
ГьикІ гуда на а межлисдал жавабар?
Рахаз жедач, мезни ви лал жеда, дуст.

 

Нубат-нубат къведай кар я аламдал,
Гаф лагьайла алукь, факъир, уламдал.
КІантІа кьин кьан ваз Аллагьдин каламдал,
Валлагь, биллагь, за лагьайвал жеда, дуст.

 

Ша, югъугъ вун Сулейманан чІалахъди,
Мункир, Накир жаваб къачуз алахъди,
Дар лакьанда, дуьзмишна са къвалахъди,
АкІ хвейи чан кьуру чилел жеда, дуст.

 

ХПЕЖ КЪУРБАН
Шаир, динэгьли ва жерягь Къурбан 1852-йисуз Куьре округдин Хпеж хуьре дидедиз хьана. Араб ва туьрк чIалар чидай шаирди лезги ва маса чIаларал манияр тамамардай. Адахъ диндикай, яшайишдикай, бахшанд шиирарни ава. Хпеж Къурбан 1944-йисуз буьгьтендик акатна, дустагъна, гьана кьена.
Я РАББИ
Галукьайла кьиникьин тIал,
Азраилди гудач мажал.
Галукьайла жуван ажал,
Мидад иллагьи, я Рабби!

 

Алимди чуьхвейла жасад,
Рабби, Вуна ая азад.
Валай гъейри авач масад,
Миддад илагьи, я Рабби!

 

Кафанда тур чIавуз жасад,
Гьич и дуьнь аквадач мад.
Чун халкь авур Аллагь Вун Сад,
Мидад илагьи, я Рабби!

 

Жасад тур чIавуз мафеда,
Чи гунагьар гьана жеда.
Кьуд касди ам къуьнел кьада,
Мидад илагьи, я рабби!

 

Жасад эцигайла чилел,
Вири гьейран жеда анал.
Эцигайла сурун патал,
Мидад илагьи, я Рабби!

 

Жасад авудайла суруз,
Инкар, Минкир атай чIавуз,
Касни вачиз хьайла ялгъуз,
Мидад илагьи, я Рабби!

 

Ялгъуз хьайла дар лакьандик,
Жегьнемдин гьал акваз вилик,
Акьрабар ккIайла чандик,
Мидад илагьи, я Рабби!

 

Исрафилди сур ягъай къуз,
Магьшердиз кIватI хьайи чIавуз,
Рагъ хкайла сад тир цавуз,
Мидад илагьи, я Рабби!

 

Жегьеннем гъайла магьшердиз,
Къведа ама гьарай ийиз.
Тамар на чун гьа къуз ажиз,
Мидад илагьи, я Рабби!

 

Хьайила жегьенемдин ван,
Чиле гьатда митIерихъ кьван.
Женнетдин ракшара Ризван,
Мидад илагьи, я Рабби!

 

Сад Аллагь вич хьайла къази,
Чiугвада терезмизанди,
Гьакьар вахкуз, ийиз рази,
Мидад илагьи, я Рабби!

 

Тухвайла чун СиратI муькъвел,
Виш йис жеда анин хътIал.
Вай-гьал я хьи а йикъан гьал,
Мидад илагьи, я Рабби!

 

Чун я Мугьаммадан уьммет,
СиратIдилай фида, гьелбет.
Дуст Гьабибуллагьдин гьуьммет,
Мидад илагьи, я Рабби!

 

И чIал лагьай Хпеж Къурбан,
Фирдаусда я чаз макан.
Женнетдани гьуьруьйрин ван,
Мидад илагьи, я Рабби!
(Шамсудин гьажидин дафтардай)

 

ЧIИЛИХЪ АБДУЛГЬАМИД
Шаир Абдулгьамид 1873-йисуз Самур округдин Грар хуьре дидедиз хьана. Буба кьейила, дидеди ам ЧIихъ хуьруьз хкана, халуйри хвена. Абдулгьамида Алкьвадрин медресада Гьасан-эфендидивай чирвилер къачуна. Абдулгь-амида Кьасумхуьрел фекьивал авуна. Адахъ хусуси туьквенни авай. Адахъ уьмуьрда гьалтзавай зидвилер рус-вагьдай, диндиз аксибуруз кичI гудай шиирар ава. Ам 1916-йисуз Кьасумхуьрел кечмиш хьана.
АМАНИ
Дертэгьли кас, дердер кІелиз луькІуьнал,
Ви дерт кьадай маъмин са кас амани?
ТІазвай рикІ гваз вун чуьллера къекъуьнал,
Ви тІалдихъ са жерягь, дарман амани?

 

Мермердин къван мерд инсандин секуь я,
Йиф хьайила, дуьнья, лагь, низ экуь я?
Лугьудайла, вун вучиз икІ буьркьуь я?
Ви шел кьадай чІал чир лукьман амани?

 

Саилдивай тІалабайла дишкири,
Мердимазар хьайла буьтуьн чил вири,
Тахьайла чир агьвалатар мад жери,
Куьмек гудай эгьли, жаван амани?

 

Серсер хьайла, кесиб, арха амачир,
Вичин чандик зерре къуват амачир,
Къази-фахра кІватІна, рекье амачир,
Асмишдайла, хуьдай Аслан амани?

 

Абдул-Гьамид, накъвар селлер хьуналди,
Геже-гуьнда халкьдиз эзбер уналди,
ЧІалар атІуз, икьван бейтер кьуналди,
Вахъ кІвал-югъ, я таза жейран амани?

 

АГЪА-ХЪАРТАС АМИРАСЛАН
Амираслан Асланов1893-йисуз виликан Куьре окру-гдин Агъа-Хъартасрин хуьре, Рамазанан хизанда дидедиз хьана. Ам, гьам куьгьне, гьамни советрин девир акур шаир-рикай сад я. Ам чIехи пай Бакуда яшамиш хьана, гьана рагьметдизни фена. Динэгьли шаир яз, девирдин къадагъай-рикай хабар аваз, адан эсерар сиверай-сивериз, гъилерай-гъилериз фенатIани чапдиз акъудай затIар авач. Чал абуру-кай са кьадарбур 2009-йисан 20 августдиз акъатай Лезги газетдай агакьна. Абурукай са шиирдихъ за куьн танишарда. Аквадай гьалда ам динэгьли шаирар тир Мехкергъ Шейхмегьамедахъ, Хпеж Къурданахъ ва масабуругъ галаз мукьувай таниш тир.
ШЕЙХ МЕГЬАМЕДАЗ ЧАР
Варзни зур я зун Бакудиз атана,
За лугьун ваз, вуна яб це, азиз дуст.
Фикирдай кьван къеневай рикI атIана,
Кьурана зак квай кьван иви михьиз, дуст.

 

КIвалах тежез, къекъведай кьван йикъара,
Секин хьанач эсиллагь зун ахвара,
Ришвет гана эхир гьа и муукьвара,
Фенва гила зун нафтIадин вириз, дуст.

 

Авач ина фяледиз хас къиметар,
Югъ-йиф талгьуз чIугуртIани зегьметар.
Заз вирида, къвез ийида туьгьметар,
Хуш хьанвач гьич ихьтин гьал зи рикIиз, дуст.

 

Нефес къачуз тежез даим гумада,
КIвачер аваз лап метIел кьван къумада,
Казарма лугьуз, са мичIи кумада,
КичIе я заз рикI пад хьана рекьиз, дуст.

 

Дердер-гъамар зи рикIе лап пара я,
Диде-бубад чинан уьзуькъара я.
Им уьмуьр туш, текьиниз са чара я,
Жибин бушдиз гьикI хкведа кIвализ, дуст?

ЗАХИТI АБДУЛ-ГЬАШИМ
ЗахитІ Абдулашим Куьре магьалдин ЗахитІрин хуьре дидедиз хьана. Ам савадлу инсан тир. Ада дуьньядин гьала-рикай, кесибрин дерди-баладикай, дерин манна авай устад шиирар теснифдай шаир тир. Адан шиирар, чпин хъсан туькІуьрун себеб яз, лезги хуьрерин, къуба патан магьалра-ни машгьур я.
ДУСТУНИЗ РАГЬИМ

Азиз дустум, яр-дуст Кьасум,
Халкьдин фарман фагьума.
Ви гьалдикай я заз майлум,
Дердиниз дарман фагьума.

Вак хукIурди еке мусибат,
Аллагьдин кьадар я, гьелбет.
Гьасретал Алидин велед,
Гьуьсенни Гьасан фагьума.

Кечмиш хьана Абу Букар,
Гьайбатлу кас хьана Умар.
Ислам тIарикъатдин дамар,
Адалат султIан фагьума.

Мугьаммед пейгъамбар ери,
Дуьньядиз халифа хьайи,
Шагьадат пияла хъвайи,
Гьазрет Усман фагьума.

Гъаиб хьана гьайдар Али,
Вишагъзур кьушундин ери.
Зулфикъар схулмишна кьейи,
Аллагьдин аслан фагьума.

Агьу дагъда дяве хьайи,
Аскердикай чара хьайи,
Пудкъанни цIуд парча хьайи,
Гьамзет пагьливан фагьума.

Дербен пару залзалавур,
Эгьли килфет гьалдал авур,
Пейливан шагь муьгьтел авур,
Рабийул Салман фагьума.

Вил вегьейла и дуьньядиз,
Шумудни сад хьана ажиз?
Чан эциг исламдин рекьиз,
Январмишай чан фагьума.

Ви килфетар сефил дахьуй,
ТIеатдикай гъафил дахьуй.
РикIе чIуру фикир дахьуй,
Гьан гуьзел Кьуран фагьума.

Рази хьунухь рагьмет я.
Ваз Зулжалалдин нуьмет я.
Ваз, азиз дустум, минет я,
Ваз жин дустни душман фагьума.

Чна жин шал-хвал авуна,
Хийир дуьа кIел авуна.
Мелуьм шейтIан лал авуна,
Мубарак иман фагьума.

Аллагьдин рагьмет хьуй вичиз,
Женнетдин нуьмет хьуй вичиз.
Иншаллагь, жеч вун ажиз,
Мусафир мигьман фагьума.

Зияратдиз фена кIанда,
Жавагьирар гана кIанда.
Ширин суьгьбет хьана кIанда,
СиратIал мизан фагьума.

Нажмуддиназ тариф хьана.
Диде-буба зайиф хьана.
Верибуруз гьайиф хьана.
Женнетдин гъилман фагьума.

ЗехитI Гьашим я бейчара.
Хийир дуьа жеч жал пара?
Серин дахьуй дустар ара,
Рагьимни Рагьман фагьума.

ЗахитI Абдул-Гьашим
ШТУЛ МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИДИЗ
Штулавай шейх Мугьамад,
На Аллагьдиз ая фаргьад.
Вун халкь авур Агъа я Сад,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Муршидвилиз камил я вун,
Рашидвилиз Шамиль я вун,
Мухлисайриз даим я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Хуш тIебиат инсан я вун,
Аршда авай лейсан я вун,
Буьтуьн халкьдиз масан я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Кьудби жагьана Жамалуддин,
На дуьньядиз загьирна дин,
Ви камалдиз хьуй аферин,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Иблисдин мекир пара я,
На ви устаддиз гьарая,
Зи дердиниз чара ая,
Убарак Гьажи эфенди.

 

Абубукар Садикь я вун,
Муршидвилиз лайих я вун,
Девришвилиз тасрикь я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Шужагьатдиз Умар я вун,
Тарикъатдин дамар я вун,
Зулуматдиз фанар я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Ибадатдиз Усман я вун,
Къазаматдиз аслан я вун,
Фирдаусдин бустан я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Аманатдиз хаим я вун,
Геже-гуьндуьз гьаким я вун,
Ададатлу гьаким я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Ибадатдиз залил я вун,
Гъейрибурал пехил я вун,
Уна гуьре сефил я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Аштерханда загьир я вун,
Алимвилиз магьир я вун,
Гелан Абдулкъадир я вун,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Ви бубадин лацу гуьмбет,
Муьруьдариз багъ я женнет.
Вун са чими рагъ я, гьелбет,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

Ви мухлисар сефил тахьуй,
Салагь зада гъафил тахьуй,
РикIе чIуру хиял тахьуй,
Мубарак Гьажи эфенди.

 

ЗехитI Гьашим я бейчара,
Гунагьарни авай пара,
Чи дердиниз ая чара,
Мубарак Гьажи эфенди.
(Шамсудин Гьажидин дафтардай)

 

МУЬГЪВЕРГАН АЛИ
Шаир Али Куьре округдин Муьгъверган хуьре дидедиз хьайи йис чизвач. Амма адан стхадин Гьакиман гафаралди, 1937-рекьидайла адан тахминан 65-68 йис тир. Адаз диндин илимар, РагъэкъечІдай патан чІалар чидай. Гьа и крар себеб яз ам гьа девирдин ГПУ 1937-йисан буьгьтенрик акатна. Алидин чІехи стха ТІейиба чи машгьур алим Гьасан эфендидин гъилик 5-6 йисуз кІелна, Темирхан-Шурада къазивилин имтигьанар вахкана ва хейлин вахтунда ЦІелегуьндал къунши 6-7 хуьруьн къазивална. Алиди къази стха ТІейибан гъилик ирид йисуз чирвилер къачуна.
ВУЧ ЧАРА ИЙИН
Вуч чарайин и дуьньяда?
Магьрум кас ажуз хьана хьи.
Адил гьаким яз аквада,
Ерли яб тагуз хьана хьи.

 

Мезни куьруь хьана рахар,
Вич ви гьакъикъатда акьар.
Сабур, аман, мегер кьарар?
Ялварар физ-къуз хьана хьи.

 

Гьикьван чалишмишна, за ял,
Гьар чІавуз рикІе гъам-хиял,
Шумуд заявлении и гьал,
ГУП-риз ракъуриз хьана хьи.

 

Тарих кІуьд виш къанни цІургуд,
Октябрдин йикъар шумуд,
Адалатдив тавуртша суд,
Алид кьил агъуз хьана хьи!
Суд-дувандал Али дустагъ ийидай делилар бес хьанач, амма а суд-дуванрин инсафсузвили Али вичин кІвале кьена. Адан эсерар «Самур» журналдин 1999-йисан І нумрадин 88-чинай кІелиз жеда.

 

МЕХКЕРГЪ ШЕЙХ-МЕГЬАМЕД
Шаир Шейхмегьамед 19 асирдин кьвед лагьай паюна Куьре округдин мехкергъ хуьре дидедиз хьана. Туьрк ва араб чIалар чидай жегьилди хуьре маллавал авуна. Совет-рин гьукумат хьайила, ам кьуна дустгъна ва гьана кьена. Адахъ диндиз талукь шиирар ава.
ША, ЖЕМИАТ
Ша, жемиат, яхъ куьне зи весиат,
Атана куьн гила зи гьалдиз килиг!
Дуьнья патал чIугур гзаф азият,
ЗатIни амачир гила зин гъилиз килиг!

 

Гъафил жемир, ин югъ куьне рикIел гъваш,
Зи мейит кьуна куьне гъенел гъваш.
Гъил къачуна, рагьметар зи винел гъваш.
Чилин кIани квай зиндар лакьандиз килиг!

 

Виридан югъ я хьи ими, шак авач.
Чун физавай кIвализ пенжер, рак авач.
Анун къене лампа авач, экв авач,
Гъибрет кьуна, куьн зи мейитдиз килиг!

 

Ин гьалда зин вилериз экв аквадач,
Билбил хьиз вуч рахадай захъ мез амач.
КIвалин эгьлийризни зун мад ахквадач.
Рахаз тежер, лал хьайи зи мециз тамаш!

 

Ажалдиз са чара-дарман жагъанач,
Фидай чка дар хьана зун акIанач.
Азраилди хабар гана, къаланач,
Бейхабар вин яргъа сефердиз килиг!

 

Шейх-Мегьемед дуьньядай акъат хьана,
Диривал ви винелай алат хьана.
Эгьли килфетдивайни къакъат хьана,
Вун гила Агъадин рагьметдиз килиг!

 

Мехкергъ Къазимегьамед
АСТАХФИРУЛЛАГЬ
Астахфируллагь, Астахфируллах,
А фая, Аллагь Вуна зи гьар са гунагь!
Аман тубуллагь, тубту илаллагь,
Аф ая, Аллагь, Вуна зи гунагь!

 

Игьсан авач заз бадиб авачир,
ТIагьат авач заз айиб авачир.
Гьич лукI, жеч агъа тахсир авачир,
Аф ая, Аллагь, Вуна зи гунагь!

 

Зай хьанава хьи кечмич уьмуьр зи,
Душман хьана хьи сагьиб уьмуьр зи.
Амай уьмуьрни зай ийимир зи,
Аф ая, Аллагь, Вуна зи гунагь!

 

Зайиф сабур зи, за гьикI кьарайин?
Агъур парар зи, за вуч чарайин?
Муьшкуьл гьалар зи, за низ гьарайин?
Аф ая, Аллагь, Вуна зи гунагь!

 

Гъилер ичIи яз, гьакьар пара я,
Даим гьамиша уьзуькъара я.
Гьелек хьана зун, заз чара ая,
Аф ая, Аллагь, Вуна зи гунагь!

 

Четин ирдебда дуьшуьш хьана зун,
Ая тадарак, кечмиш хьана зун.
Куьмек ая заз, къалмиш хьана зун,
Аф ая, Аллагь, Вуна зи гунагь!

 

Сагьиб керим вун, Ви ниятар – бул,
Ви лукIвариз Ви шафаатар - бул,
Жумла гьуьлерай Ви рагьметар - бул,
Аф ая, Аллагь, Вуна зи гунагь!

 

Гьич кас авач хьи Валай гъейри заз,
ТIабиб гьаким я, ая дава заз.
Вун я хьи Сад Кас и бейниван заз,
Аф ая, Аллагь, Вуна зи гунагь!

 

ВИНИ-ЯРАГЪ ЯРАГЬМЕД
Ярагьмед Разаханан хва Ярагьмедов 1907-йисуз Куьре магьалдин Вини Ярагъ хуьре дидедиз хьана. 1955-йисуз Ба-кудин нафтIадин баругъда бедбахтвилик акатна, кьена.
ЖЕДАЧ
Тапшурмишмир ви кІвалах на нашидал,
Аватна гаф чилел, ваз къимет жедач.
Жуван тахсир вегьейтІа на къуншидал,
Четин жеда, арада гьуьрмет жедач.

 

Ламранди пар, билбилдинди мани я,
Дуьз гаф чина лагьайди низ кІани я?
АчухайтІа фикир, мурад къени яз,
Муьгьуьббатдин арада шуьрбет жедач.

 

Гардан ямир рехъди физвай инсандин,
Яб це адаз, хабар гва жал замандин,
Ярагьмед, гьич бегдин, хандин дувандин
Гьакъикъатдик садрани гъейрат жедач.
И шиирни туьрк чІалай элкъуьрнавайди я.

 

ФЕКЬИ АБДУЛЛАГЬ
Куьре мягьелдин Куьрхуьрел Абдуллагь лагьана са фекьи хьана. Ам а кьадардин михьивал гвай динэгьли хьана хьи, хуьруьн жемятдин арада ада еке тир гьуьрмет къазан-мишна. Яшарал гьалтайлани ам Аллагьди бейкеф яз тунач. Саки 105 йисаз акъатайла, ам эхиратдин кIвализ рекье гьа-тана. Куьрхуьруьнвийри фекьи Абдуллагьдин весини кьи-лиз акъудна. Ада вичин сур СтIал вацIун къерехда, «Даву-дан» муькъуьв мукьвал чкадал атIун тIалабнай.
Са тIимил вахтарилай фекьи Абдуллагьдин сурукай, себебар кIандай инсанар къвез, Аллагьдиз ялвар ийидай пак макан хьана. И пIирез элкъвенвай суруз мукьвал хьиз хуьруьн фермадин дарамат алаз, малкъарадин кIвачерик кваз акурла, 1945-йисуз фронтдай хтай адан хва Ляметаз вичин бубадин амукьаяр хкудна, хуьруьн сурара секин ийиз кIанзавай. Куьгьне сур эгъуьрла, - кхьизва вичин чарче Рай-судин Набиева,- сурун батIандал агакьдалди, налугьуда, ха-зина хуьз, къаравулда акъвайди хьиз, еке са гуьрз, сафунин саягъда кIватI хьана акъвазнава. И ар акурбуру, сур цIийи кьилелай руквадив ацIур хъувуна. Алай вахтунда адан ви-нел гуьмет эцигнава. Женнет кьисмет хьурай вичиз!

 

ГЬАСАНАН АБДУЛ-АЛИ
Абу Али Гьасановича Петербургдин тарихдин ва юри-дический университет агалкьунралди акьалтІарна. Дагъу-стандин тарихдай гзаф кьадардин къиметлду материалар тур адал «Профессор Востока» тІвар акьалтна. Ада Алкьва-дар Гьасанан «Асари Дагестан» урус чІалаз элкъуьрна. Гзаф йисара баркаллу педагогди Темирхар-Шурадин реальный училищеда тарсар гана. Адан гъилик кІелайбурукайт Советрин Дагъустандин викІегь рухваяр хьана. Абурун жергедай яз, чи ватан машгьур авур игит подводник Мегьамед Гьажиеван, Советрин Дагъустандин литературадин классик хьайи Эфенди Капиеван ва масабурун тІварар кьаз жеда.

 

МЕГЬАМЕД-ГЪАЛИБ-ЭФЕНДИ
Мегьаммед-Гъалиб эфенди 1918-йисуз Куьре округдин Агъа СтІал хуьре машгьур АтІлухан эфендидин чІехи хва Абдул Вагьидан, адан хва Садикьан, адан хва Муьгьудинан хизанда дидедиз хьана. Буба Муьгьудинакай вичин вахтунда араб ва туьрк чІаларалди чирвилер Куьре округдин Гуьне мегьелда начальник хьанай. Мегьамед-Гъалиба вич куьгьне девиррилай диндин илимрал машгъул тухумдай яз, эвелимжи Садикь бубадивай, ахпа дах Муьгьудинавай араб чІалалди кхьиз ва кІелиз чирна. 1937-йисуз дах Муьгьуьдин дустагъ авурдалай кьулухъ, Мегьамед-Гъалиба жуьреба-жуьре кІелунар, муалимвилер авунатІани, 1979-йисуз «Араб ва туьрк чІаларалди лезги эдебият» темадай кандидатвилин тІвар къачун патал диссертация хвена. Ам надир ктабрин ирсдар тир.Адан архивда 300 йис идалай вилик теснифнавай ктабар, СтІал Сулейманан шииррин сифте чешмеяр, Ахцегь Гьажидин 20-30 цІийи шиирар, Алкьвадар Гьасан эфендидин чІехи бубади кІватІнавай туьрк чІалал кхьенвай эсеррин кІватІал ва хейлин къиметлу гъилин хатІарин шейэр ава. Ада чи лезги эдебият патал тежедай кьван къиметлу тарихдин затІар майдандиз акъудна. Ам 2000-йисан 5-декабрдиз кечмиш хьана.
 

М-ГЪАЛИБ САДЫКЪИ
ДИДЕДИЗ
Зи ругуд варз, ви цIерид йис,
Чун эбеди къакъатна.
Ви тек бала етимвилин
Зирзимидиз аватна.

 

Амукьна зун ви къаш-къамат,
Хиялривди жагъуриз.
Гьар гуьрчег шейъ ваз тешпигьиз,
Ви суьретдив гекъигиз.

 

Вадра цIуд йис алатнава,
Чун сад-садахъ галачиз.
Са декьикьа хьанач жеди,
Вун зи рикIел алачиз.

 

Бязи вахтар дуьшуьшдайни,
Къазад хурук акатда.
«Диде» лугьур и пак тир гаф,
Зи жигеррай акьатдач.

 

АватIани нурлу сура,
Вун ширин тир ахвара;
Чин захъ галаз даим-эбед,
Ви нефес зи хурава.

 

Къуй, виш Шагьдагъ, гьулдандин цIай,
Яз тепилмиш хьарай зал.
Каинатдин цIайлапанар,
Юргъвар-юргъвар къурай зал.

 

Ви чан завай чара ийиз алахъуй,
Гьуьжетариз сад-садалай алатуй,
КичIерар гуй, вун зи рикIяй акъудиз.
Умудлу хьухь, са куьнвайни
Жеч вун завай къакъудиз.

 

Агъзур йисар идлай анихъ,
Уьмуьр мад заз ганайтIан,
Бахтунин лап шиш кукIва,
Хкажна зун хьанайтIа,
Дегишдай за са сеферда,
Диде, вун заз акунихъ.
Зи темен ви пелен кьулал,
Эбеди яз алкIуриз.

 

МЕГЬАМЕД-РАСУЛ ГЬАЖИ
Мегьамед -Расул гьажи Кьурагь райондин Штулрин хуьре дидедиз хьана. Советрин гьукумат чкIайдалай гуьгъ-уьниз, 1990-йисара, Сулейман-Стальский районда диндин идара кардик акатна, райондин имамвал ийиз башламишай Мегьамед-Расул Гьяждал фена хтайла, багъишай шиир.

Сажидин
ГЬАЖИ МЕГЬАМЕД-РАСУЛ
Уьмуьр фена азиятдик азабдик,
ТIуб хукIуриз алахъна вун сувабдик.
Са кIус кьван пай кутаз кIан яз арабдик,
Ви зегьметриз Сад Аллагьди къимет гуй.
Эй шутулви Гьажи Мегьамед-Расул!

 

Каабедин Пак маканра къекъвена,
Чубарук хьиз хтана мад элкъвена.
Къужахламиш ийизвалдай Мекке на,
Мединада кпIар авур яна мет,
Эй шутулви Гьажи Мегьамед-Расул!

 

Гьар кткайдаз жагъин тийир бахт я ам,
Ислам диндин багьа, михьи тахт я ам.
Вун фейиди ажеб хъсан вахт я ам,
Баркалладихъ ял ийизвай зи миллет,
Эй шутулви Гьажи Мегьамед-Расул!

 

СтIал шаир Сажидиназ багьа тир,
Дуст туширтIа, Валлагь, Биллагь, жафа тир.
Ислам диндиз и кьадардин вафа тир,
Къуй бахтлуди хьурай, стха, ви кьисмет,
Эй шутулви Гьажи Мегьамед-Расул!

 

ШАМСУДИН ГЬАЖИ
Шамсудин Гьажи – алай девирдин, араб чІалай са шу-муд ктаб лезги чІалаз элкъуьрнава савадлу имам я. Ам лезги чІалалди акъуднавай «Исламдин дибар ва мусурмандин буржияр», араб чІалай «Сборник проповедей Из Священных хадисов» лезги чІалал элкъуьрнавай ктабрин автор я. Ада са кьадар йисара ЦІийи хуьруьн ва райондин имамвилин мажбурнамаярни тухвай инсан я.
Сажидин
ШАМСУДИН ДУСТ
Аквазван ваз чи девирдин кІвалахар?
Дили тахьун мусибат я инсанар.
Тарашзава чилер, цавар, булахар,
Заз кьве кІвач квай аквазва, дус, иланар!

 

ИкІ девирни акъатда кьван кьацІунай!
Са гьахъ-дуван амач хьи чи уьлкведа.
Пехъи невсер, чукІул туна къазунай,
ТІуьрбур ам вилерайни хуькведа.

 

Акьуллудахъ яб акалдай кас амач,
Чпиз чидай чІурубурал къул чІугваз.
Камаллуйрихъ недай фан са кьас амач,
Югъ-къандивай шавлардаллай чІул чІугваз.

 

Меце са гаф, рикІе зегьер бул ава.
Вун акурла физ чилерай чилериз.
Шамсудин дуст, чанда сурун фул ава,
Са гьахъ гвай кас аквазвач хьи вилериз?!

 

Лугьумир хьи, дили хьанва Сажидин,
Ийир-тийир квахьнава, дуст рикІелай.
Им дуьнья я кеф чІугвадай къучидин,
Балугъди ни къачуда, дуст, кьилелай!