Короткие рассказы

 РассказарРАССКАЗАР

«УЬМУЬРДИН ТАРСАР» ЦИКЛАДАЙ
СА ВИЛ АВАЙБУРУН ВИЛАЯТ
Мегьтидин вири уьмуьр алишверишдин рекье аваз фенвай. Ам тефей шегьер, вилаят ама лагьана садни а гафарин чIалахъ агъадачир. Къецепатан халкьарин чIаларни, вири чизвачиртIани, ада гьа вичиз чидай сад-вад гафуналди вуж хьайитIани гъавурда тваз, вичин савда кьиле тухудай. Гьар сеферда, вичин пеше уьзуьагъдаказ кьиле тухузвай Мегьтидив, я хуьре, я патал фена шегьерда гьуьжетар ийидай касни авачир.
И гьукуматдин сергьятдай а паталлай гьукуматдин чилел къекъуьн патал, рекье-хвала авай инсанривай, ам вуж ява гьинай я лугьудайди авачиз, вич вичиз кIандайвал кьиле тухуз ва вуч себебда чара вилаятриз атанвайди ятIа, ахтармишдай идараярни авачир. Виринра тахьайтIани, са бязи идарайрин векилрик сад-кьве кас Мегьти мукьувай чидай ва ам кар алайбурухъ галаз нез-хъваз акурбурни авай. Сада, документар ахтармишайдалай гуьгъуьниз икI лагьана:
-Дагъустандай яни? Гьа, дагъларин уьлкве! Чидай вилаят я. - лагьана са кьакьан жендек авай, кьве патахъ акъаж хьанвай яргъи спелар кас Мегьтидиз милидаказ хъуьрена ва адав документар вахкана.
Мегьти адаз са вилин тумунай хьиз килигна, сиви чуькьни тавуна, документар къултухда туна, Мегьти и ва а патахъ тамашна. Белки садра-кьведра акур кас хьтинди тир. Адахъ галаз яргъияр авуникай хийир авач. ГьакI ятIани, Мегьтидивай суал тагана акъвазиз хьанач. Белки чи патарай я жеди. Белки, са кIеве гьатай чкадал лазим къвен:
-Чи патарин кас тахьуй гьа.
-Куь патаринди туш, амма Куьреда бунтар къарагъай вахтунда, абур «секинарунин» йикъара, за Кьасумхуьрел ва Дербентда женгера иштирак авурди я. ВикIегь инсанар я дагъвияр.
Мегьтидин рикIиз са тIимил кьван регьят хьанвайтIани, лезгийриз хас тушир – алверчивилин вичин пеше акурла, чинни яру хьана, ада тестикьарна:
-Эхь, эхь! Чибур гьахьтин викIегь инсанар я. Чухсагъул квез. Багъиш ая. Зак са тIимил тади ква, къунагъ. «Кунак», значит лагьана цIийи таниш хъуьрена.
Са кьадар мензилдиз акъатайла, маса вилаятдин сергьятдиз акъатна. Вири адетдин инсанар тир. Вичихъ галаз рахана ва гвай документар ахтармишунникай къурхувал авай Мегьти, кьил чиле туна, вичин рехъди физвай. ГьикI ятIани, сергьятдал алайбурукай сада ам акъвазарна, документдал алай шикил акурла, галайбуруз къалурна, кьил калтадна хьиз, Мехтидив вахкан. Ина хьайиди масад тир. Чан алай инсан такурбур хьиз, чIехи пай аялар, Мегьтидин гуьгъуьна гьатна, хъурезвай. И кардал серсер хьана амукьай Мегьти, са кIус кам явашаруниз мажбур хьана.
Налугьун, ина авай кьванбуруз виридаз Мегьти такур са кас хьиз, са-сад къвез, адаз яргъалди тамашиз, са вуч ятIани лугьуз кIанз, абур, кап-капа ягъиз хъуьрезвай. Абур вичел вучиз хъуьрезватIа, кьил акъат тийиз, вичел алай парталризни тамашна. Белки кьацIай чка ава жеди, лагьана фикирна ада. Хъуьредай чка аквазвачир. Вири хьтин, адетдин парталар алай инсан тир. Алишверишдин рекье, вирибурукай хкатна чир тахьун патал, Мегьтидал дагъвидиз хас тир са жуьрединни парталар алачир. Документар ахтармишзавайбурукай садаз, ам Дагъустандай тирди, адав гвай документрай чир хьайи хьтинди тир.
И заз тамашиз, хъуьрезвайбуруз, зун гьинай чидайди ятIа, лугьузфикирдик квай ада кенеф квахьнавай. Ам, вичиз тамашзавайбуруз тамаш тийиз, вичизни вуч ийизатIа течиз, акатайвал, кьил чIугуна физвай. Адаз тамашзавайбурукай садавай кисна хъуьрез тахьана, гьарайна лагьана:
-И халу аку! И кьве вил авай халу цавай аватнавайди яни?- Мегьтидиз и вилаятда авайбурун са шумуд гаф таниш чIаланбур тир. Амма а аялри Мегьтидиз кьве вил авайди акуна тир кьван гьараяр ийизвайди. Ам вичин гуьгъуьнай экъечI тийизвай са гьаялсуз гададиз тамашайтIа, адан пелел са вил алайди яз хьана. Вичин вилерихъ агъун тавур Мегьти мад вам ад тамашна. Вич килигайтIа, гуьгъуьна авайбур гьич, и вилаятда авайбур вири са вил авайбур тир кьван.
Эвел кьиляй Мегьтидиз хъелни атана. Кьве вил тахьана, аждагьандин хьиз пелел са вил алайбур жедани? Ам пис хъел кваз, вичел хъуьрезвайдан сумрадиз тамашна. Им вуч аламат я?! Заз аквазвайди ахвар я жал, тахьайтIа, и зал хъуьрезвайбуруз виридаз с аса вилер авай, гьа аждагьандиз ухшар авайбур яни? Ам мад ва мад вичел хъуьрезвайбуруз тамаш хъувуна. Ягъалмиш туш. А хъуьрезвайбурун пелерал са са вил тир алайди. Ам патарив гвайбуруз тамаша хъувуна, ина авайбур вири са вил авайбур хьана кьван.
Кьил къакъажуникай метлеб хьанач. Гьиниз Мегьти фейитIани, «И халудиз кьве вил авайди я», - лугьудай аялрин кIеретI къвердавай артух жезвай. Са гафуналди, Мегьтидин и югъ, вичин кьилиз чара авунилай гъейри, са жуьрединни алишеришдихъ акакьнач.
Югъ атана няни жезвай. ГъвечIи аялри фад кьатIида синихар. Им синих туш эхир. Синихлубурун арада адетдин инсанни синихлу яз аквада, - лагьана Мегьтиди вичи-вичикди. Хъвайи пиянискайрин межлисдиз аватай суфи инсандални хъуьредачни?
Пакадин югъ кьванни хийир авачиз, аялрин арада жакьвадай кандирагъ тахьун патал, Мегьти, вичив гвай багъламадал, анжах са вил аквадайвал, чинин сап ад кIевна, экъечIна. И гьукуматда, и са вил авай шегьердин агьалийрин арада, вучиз ятIани, чи патарилай шейэрни ужуз, шейэрин ериярни хъсанбур тир. Вичив гвай са кьадар пулунихъ, маса чкайрилай гзаф тарча-тике къачур Мегьтиди, анжах кьве вил авайбурун вилаятдиз акъатайла, вил кIевирнавай багълама галудна.
Вилерикай садаз, вучиз ятIани муькуь вилиз хьиз хъсан аквазвачиртIани, ишигъ авай вилелай тафаватлу яз, такур зат1ар акваз башламишна. Яргъалди, саки са гьафтеда кIевнавай вилиз са жуьре, гьамиша ахъазвай вилиз маса жуьре акваз, рахан са инсандив ийизватIани, кьвед хьиз аквазвай. Мегьти ягъалмиш жез, ада рахазвайдав, вун лугьудай чкадал куьн лугьуз башламишна. Адалай гъейри, кутIуннавай вилиз, а паталлайдан къултухра, къуьне авай чантада, гъилик квай чемоданда вуч аватIани, гьатта, къене вуч аватIани акваз эгечIна. Адахъ галаз туьнт рахазвай инсандин къене авай ратар, лекь-дуркIунни аквазвай.
Са вил авайбурун вилаятдиз акъатна, хьайи зарар авач. Хийир гзаф хьана. Зи мад вуч чара атIанва, маса вилаятрай затIар гъиз, маса гуз? Жемятдин сивени «спекулянт» я лугьуз? Къвез милицайри, кьаз тухуз, суалриз жавабар гуз? Ингье, и захъ галаз рахазвай касдин къене вуч аватIа аквазва зи чапла вилиз. За задан ратара авай вечрен думбукьулни кваз аквазва. Жуван дуланажагъ и чапла виликай менфят къачуз авуна кIанда, - лагьана Мегьти кIвализ рекье гьатна.
Ял-затI яна, куьчедиз экъечIай Мегьтидал къунши гьална. Ада Мегьтидикай ягьанатар ийидай жуьреда, терсина тамашзавай вилиз тамашна, жузуна:
-Ана гьикI хьана, къунши спекулянт, вис а вил хтай вилаятда амайди хьиз аквазва заз. Хъун-затI авунвани?
-Ваз зун къе чизвайди яни? Тахъвадайди пиян ийида хьи на.
-Хъун тавурдан са вил Рамдиз тамашзава, муькуь вил Шамдиз.
-А вилиз вуч аквазватIа, гьеле ви кьил акъатнвач, кьей хва!
-И кьей хцяй вуч хьайитIани акъатдайди заз чизвай. Рахун гьикI хьана?
-Яда Севзи, вакай вечнер ни къвезва, ни илифарна вун?
-Ви руьгь фенвани, кьей хва спекулянт, верч вучтинди я?
-Ви дуркIунривай, сакIани иливар тежез, рекъверик акатай къванцин кикIалар хьтин, вечрен якIар заз ви ратарай аквазвачни? Гьая ман, Рамазандин кIекре ви руфуна йиф акъудзаватIа?
-Валлагь, вун абдал хьтин кас я. Лал кьванни хьухь. За ам адан хъиляй тIуьрди я.
-Вучиз?
-Къвез, гьар пакамаз зи къавал акьахиз, вири хуьруьз ван жедайвал, уь-уь ягъиз, ада зи чара атIузвай. За лугьунни авуна, МазатI, ида вичин ажалдиз эверзавай хьтинди я. ТукIуна са хинкIар ая жуваз. Зазни ша лагь. Ада заз:
-Ам тукIурла, за вазни буюрда, Севзи, - лугьуз, закай ягьанатарни ийизвай. Зани, ваз чизва зи хесет, ширитIна туна! На и гафар гьадазни лугьумир, я хва. Адахъ кIекер-верчер са хуьруьз кьванбур ава.
-Де хъсан. За лугьудач. Амма угъридикай гъил атIайтIани чуьнуьхдай хесет хкатдач лугьуда. Вунни гьакI тушни?
-Ам халисан агъри я, гъил атIайтIани эсер тежедайди. Зун ваз чизвачни?
Гьа идалай кьулухъ Мегьтидин патав, духтуррикай чара, дарманрикай дава тахьайбур къвез, чпин арзаяр ийиз хъфена. Гьайиф хьи, Мегьтидиз, са вил авайбурун вилаятдиз акъатна, инсанрин къене ва маса кIеви чкайра авай затIар аквазвайтIани, адавай лазим къайдадин чараяр ийиз жезвачир. А крар патал, са акун ваъ, чирвилерни кIандай кьван. ЯтIани, ренгентдай таввазвай затIар вучар ятIа чириз, зур мажиб гуз, Мегьти гьяфтеда садра духтирханада къуллугъдал акъвазналда.

«ПЕХИЛ ДУСТАР» СЕБЕБ ЯЗ
Са вахтара Сажидинан тIвар-ван акъатна: сада, «Сажидин муаллим», сада «Сажидин шаир» лугьуз. Эхиримжи вахтара лагьайтIа, Сажидинан тIварцIихъ мад са «имам» алава гаф хтана,. И кардин себеб вуч тир лагьайтIа, ада хуьруьн къене авай, тарихдин метлеб авай Жуьмяй мискIин аваз, ам кардик кухтун патал са кьадар зегьметар чIугуна. Адал, халкьдин арада са шумуд тIвар акьалтун, адалай тарифар авун эх тежедай инсанарни авачиз тушир. Ихьтин, винелай чеб хъсан, амма рикIера туькьуьл авайбуруз ада «пехил дустар» лугьузвай. Са гафуналди, адакай са бязибуруз жакьвадай кендирагъ хьанвай.
Пехил дустар санал кIватI хьана. Нерин тахта кьуртIа, чан акъатзавай Сажидинан кьадарсуз тарифрал эхир эцигун патал абуру, югъ-йиф талгьуз, Аллагьдивай ам чпин арадай акъудун патал тIалабунар ийиз хьана. Гьар гьикI ятIани са юкъуз абурун «ялвардин» ван Аллагьдал агакьна. Аллагдини, япара авай ван атIун патал, Азраил-малаикдиз Вичин патав эвер гуда.
-Азраил-малаик, юкъуз-Ракъиниз, йифиз-Вацраз икрам ийизвай гъетерин арада, Чил тIвар алай са затI ава. А чилел аламатдин инсанар яшамиш жезва. Садбур ава ана-гьалаллу зегьметдалди чпин кар-кеспи ийизвай; садбур ава ана-чпелай хъуьтIуьн йикьни алакь тийиз, кIвалахзавай инсанрал пехил яз, фитне-гъибетда авайбур. Эхиримжи вахтара зал къвезвай арзайрин кьадар артух жезва. Адан себебни ам я хьи, а Чилел Къафкъаз тIвар алай аламатдин са вилаят ава. И вилаятда «Лезгистан» лугьур дагъларинни дуьзенлухдин чка ава. Гьа ина, виридахъ галаз зегьмет чIугваз вердиш-Сажидин тIвар алай са муаллимни ава. Ам авай хуьре, гагь чилер зарзаз, гагь селлер акьалтиз, гагь-гагь маса туькьуьлвилер жезва лугьуз, арзачийри вири и бедбахтвилер гьа касдин хивез вегьезва. «Эгер,-лугьузва абуру,- Сажидин хьаначиртIа, чпин кьилел и гужар къведачир!» Заз авай кеспи абурун арзайрихъ яб акалун туш. Алад! А Сажидин лугьудай муаллим ава гьа, адан чан къачуна хъша!
-Башуьсте, Сад Аллагь!!!-лагьана, Азраил-малаик рекье гьатна са декьикьани хьанач, Чилел агакьна ва ада акур-хьайидавай «Сажидин муаллим гьинай жагъида?»-лугьуз жузунар авуна. Кьасухдай хьиз, Азраил-малаикдал гьалтайбур Сажидин муаллим дакIан ва адал пехил тир дустар хьана.
-Ахьтин муаллим чи вилаятдани кваз авайди туш эхир! Муаллимар чи хуьре пара ава. Абуру са шумуд муаллимдин тIварар кьуна, амма абурун арада «Сажидин»,-лугьудай тIвар авачир. Са гафуналди, Аллагьди гайи буйругъ кьилиз акъудиз тахьай Азраил, кур-пашман яз, Аллагьдин патав хтана.
-Я Сад тир Кас! Зун чилерал, цаварал пара кьадар чкайра къекъвена, амма «Сажидин муаллим» тIвар алай инсан заз жагъанач. Вуч ийида?
-Завай са тIимил тади къачун хьана, Азраил-малаик, Зазни гьикI хьанай «Сажидин-муаллим» хьиз. Белки ам «Сажидин шаир ятIа?» «Сажидин муаллимдин ваъ, Сажидин шаирдин чан къачуна хъша!»
-Жедай кIвалахар я, Аллагь Таала. Завайни арабир, ягъалмишвилер жез; нубат алайбур амаз, нубат алачирбурун чанар кьун хьайиди я. Чан алачирбурувай я гъалатIар тежедайди.-ИкI лагьана ам «Сажидин шаирдин» чан къачуз хъфида. Мад гьа таниш чкайра лув гана Азраил-малаикди. Акур-акурдавай «Сажидин шаир» хабарар кьуна, амма Сажидин тIвар алай шаир жагъанач. Шаирар пара авай, чебни гьар жуьредин дережаяр авайбур. Гьайиф хьи, Азраил-малаикдал, кьасусдай хьиз, гьа и сефердани гьалтайбур «пехил дустар» тир кьван!
СакIани Аллагьди гайи буйругъ кьилиз акъудиз тахьай Азраил-малаик, сефил яз кьулухъди хтана. Ада, «Сажидин-шаир» тIвар алай касни авачирди лагьайла, Аллагьни кваз кьве рикIин хьана:
-Аквадай гьалда, Азраил-малаик, вавай зи буйругъ тамамриз алакьнавач. Куьнни кьуьзуь хьанвай хьтинди я. Ял ягъиз рекье твадани за вун!?
-Я Азиз тир, я Играми тир, я Сад тир Аллагь!!! Зи тахсир вуч я? Шумудавай за хабарар кьуна? Сад кьванни гьалтнач зал "И кас я куьн къекъвезвай Сажидин муаллим, Сажидин шаир"-лугьудай.
-Белки зун ягъалмиш хьанватIа?-Сад Аллагь са декьикьада шагьид тIуб цIвелинин кьилел эцигна, веревирдер ийиз акъвазна. -Гьан!-гьарай акъатна Адай.-Гила хтана рикIел! «Сажидин муаллимни» ваъ, «Сажидин шаирни» ваъ! Вуна фена «Сажидин имам» ава гьа, адан чан яхъ!
-Фад амаз лугьудай ман, я сивиз зун кьейи Сад Аллагь. Адан дуван ийични за!
Пуд лугьудай сеферда, анжах Сажидин лугьудай касдин патахъай, Азраил гьа вичиз таниш чкадал хтана. Шумуд-садавай хабарар кьун хъувуна. Хабарар кьур кьван «пехил дустарив» гвайбур са жавабар тир: "Сажидин тIвар алай я муаллим, я шаир, я имам авач.
Чара чиликай-цавукай атIай Азраил-малаик, экъисдай кьил амачиз, Аллагь Тааладин патавни хъфиз тахьана, гила вичин кIвалах гьа виликдай хьиз, махсус «пландал» давам хъувуна.
И кардикай гьикI ятIани, ахварай аян хьайи Сажидина, вичин дустар акурла, са-садан гъилер кьаз, чухсагъулар лугьуз хьана. Ихьтин разивилин сирдай кьил акъат тавур "пехил дустар» муьгьтел хьана амукьна. Сажидинани вуч ийида? Вичиз аян хьайи кардикай кхьей макъала Лезги газетдиз чап ийиз вугана, «Пехил дустар себеб яз» макъала икI акьалтIарда:
-Куьн чанар сагъ хьурай, чан «пехил дустар»! Азраил-малаикди хабарар кьур вахтунда, куьне муаллим, шаир ва я хьи имам яз хиве кьуна, къалурнайтIа, зун кьена, Агъа дуьньядиз фена, рагьметдин иеси тир. Куьн пехилвал сесеб яз, зал къецин йикъалди чан алама.
Муаллим, шаир, имам Сажидин.

АКВАЗ КЪВЕДАЙ АЗРАИЛАР
КIвализ бубадин рикI алай дустарикай сад кьурагьви Гьадис атанвай. Ам заз аял вахтарилай таниш кас тир. И сеферда адан чина гьатнвай биришар пара деринбур тир. Гьар сеферда зун акурла ийидай шадвилин хъуьруьн адан чинив гумачир. Жузун-качузунар авурдалай гуьгъуьниз, абур чи кIвалерин патав гвай за гъвечIи багъ аваз, гьаниз фена
-Саиджамал стха, ша чна кьведа ви багъда авай хатрутин таран кIаник, самоварда ргай чай хъван.
-Ви рикIиз гьикI кIандатIа, гьакI ийични, дуст?-лагьана бубади. Ахпа за самовар багъдиз тухвана, чай гьазуриз эгечIна. Хатрутин тарак экIяйнавай рухунал, хъуьтуьл хуьцуьганрал ацукьнавай дустарин арада жуьреба-жуьре ихтилатар физвай.
-Саиджамал!-лагьана, Гьадис халуди са квекай ятIани гуж авай саягъда,-гуж ава заз, гуж!!!
-Чида заз, Гьадис.
-Вуч чида ваз, Саиджамал?-Гьарайна Гьадис халуди.
-Ваз гуж жечни, авай са хва Ватандин ЧIехи дяведа телеф хьайи ?!
-Ам гуж туш хьи, Саиджамал. Ватандал вагьши душманди вегьейла, чи азадвал хуьн патал чанар гайи кьегьелар низ чида гьикьван аватIа? Зи кIваляй сад телеф хьанатIа, са бязибурун кIвалерай пуд, кьудар хтанач.
-Гьа а ан!- гила чир хьана заз ваз вуч гуж аватIа!
-Вуч чир хьана ваз, Саиджамал?
-Гуж тушни? Ви рагьмет хьайи къари вуч тир?-бубади вичин кIвачел алай сун гъаларикай хранвай гуьлуьтар къалурна.-Гъиляй яру зарар къведай ахьтин дишегьли кьейи ваз гуж дахьана низ жеда, Гьадис стха?
-Амни са акьван еке гуж туш, Саиджамал. Ваз залайни хъсан чида-и дуьньядилай гьихьтин бажарагълу дишегьлияр фенатIа.
Лугьудай гафунихъ къекъведай саягъда, бубади дустунивай хабар кьуна:
-Я Аллагь рази хьайи кас! За икьван гужар гьисабна,амма вуна абур садни еке гужар яз кьазвач. И заз тийижир ваз авай гуж вуч ятIа лагьайтI жедачни ?
-На ви гъиле авай истикIанда авай чай рекъидалди хъухъ, ахпа захъ хъсандаказ яб акал, Саиджамал.
Гьадис, са шумуд декьикьада вичин ихтилат гьикI ва квелай башламишдатIа акваз кисна, ахпа, адет тирвал, кIуфал кIвенкI авуна рахана:
-Саиджамал! Кьурагьар ваз хъсан чида. А магьалда сад лагьай заргар, пешекар харат устIар, сятер ва маса гъилин машинар дуьзар хъийидай пешекар вуж тир!?- Ам са къайдада дахдиз тамашна, адан жавабдал вил алаз акъваз тавур Гьадис халуди, вичин нерал тIуб эцигна.-Гьадис!!! Хуьруьз молотилка ва трактор хкайла, абур кардик кутуна, кIвалахар авур кас вуж тир!? Гьадис!!! Кьурагьа Гьадисаз хьтин кIвалин къене гьамам авай вуж авай!? са касни! Авай са хва телеф хьайила, зунни къари тир амайди. Чун амачирла, кIвалин кьил кьадайди амачир.
-Абур, дуст кас Гьадис, Аллагьдин кьадарар я. Эхна кIанда.
-Аллагьди авур кардал зун са чIавузни нарази хьайиди туш. Заз авай гуж масад я. Гила, дуст кас, зи патав гагь са мирес къвезва, гагь маса мирес. Гьар сада заз лугьузва:"- Гьадис, вун къе ама, пака амач. Жувал чан аламаз кIвалер зи кIвачиз ягъа. Зун хьтин хъсан мирес ваз жагъидач." Зун аку, зи миресар аку!. А Гьадис и йикъал къведа лагьана ни хиял ийидай?
-Абур, Гьадис дуст, миресар туш.
-Миресар тахьана, абур вужар я?!!!
-Абур, ви чан фадамаз кьун патал, «акваз къвезвай азраилар» я, дуст, Азраилар!!!

ШЕКЕРДИН НИ
Вахтар, гьар са куьникай дар, Ватанда ЧIехи дяве кьиле физвайбур тир. Вирибуруз дарвал авай. Хуьруьн контордин цлал «Вири къуват-фронтдиз!» лагьай лозунг алай. Хуьрери туьквенриз, кьвед ва я пуд вацралай хквезвай недай-хъвадай затIарихъ галаз шекер ва къенфетарни хкведай. Абур къачудай пулуникайни дарвал авай, вучиз лагьайтIа, колхозникри йисан кьиле садра къачузвай ризкьи тир, ам базарда гана, гъилиз хтай пулунал-налогар ада авуна, амай кIани-дакIанарни къачурла, ширинар патал бес жезвачир. И гафар Саидаз чпин дахдивай къвезвайбур тир. ГьакI ятIани, садрани ругун тавур яд хъун тавур бубади, кIвале шекер, къенфет кими ийидачир. Чаз авач лугьунивай гьамиша ширин затIар нез кIанзавай. Дахдизни бахдиз, кIвале ширинар чуьнуьхна эцигдай чка жагъизвачир.
Са сеферда, дапIарар алай гъвечIи сандухда шекерар авай чIал чир хьана, Саидаз куьлегар жагъанач. Гзаф декьикьайра ада вичин кьил тIа авуна. Эхир хьи, адаз сандухдин ахъайиз-акьалзавай кьилин петлияр, резбе квай михералди тIарамарнавайди чир хьана, ам ахъайиз, шекерар нез, агализ хьана. ТIимил шекер я, гьикьван гагьди чуьнуьхиз неда? Чара атIайла, дидеди шекер авай Турба са гьина ятIани кIевнавай. Саки югъ хьана къекъвез. Эхир жагъана. Саида ам кьенятдив незвай.
Чун чIехи дидедивай чараз яшамиш жезвай. Бах колхоздин кIвалахал алай. Са сеферда чи кIвализ чIехи дидени галаз хтана. ЧIехи дидедик гьамиша хъел квайди тир. Саида зам садрани хъуьрена акурди тушир. ГьикI хъуьреда? ГъвечIи хва фронтда авай. Чар-затI кьванни авачир. Мехъер авур са гьафтедилай армиядиз тухвана, кIвале субай свас амай къаридиз хъуьруьн къведани? Варцарилай садра къвезвай диде, вилик фу-чай гъана, шад ийиз кIанзавай бубадик теспачавал квай. Яргъалай тамашзавай Саид гъавурда акьурвал, суфрадал, шекер квачиз, вири алай. Пара кьадар къекъвена буба, амма кIевна эцигнавай шекер адаз жагъанач.
Заз шекер алай чка фадлай таниш тир. ЛагьайтIа, зи угъривиликай хабар жезва, талгьайтIа, мугьмандиз атай чIехи диде, чай тагана хъфизва. Са чара акун лазим тир.
-Буба, шекер жагъизвачни?-жузуна за кичIез-кичIез.
-Эхь, чан хва, ваз чидани алай чка?
-Алай чка чидач, амма чарасуз ятIа, жагъуриз жеда.
-Заз жагъин тийизвай вуна ам гьикI жагъурда?-Суал гана бубади.
-За ам ни чIугуна жагъурда1
-ЯтIа жагъура кван!-Ам зи чIалахъ югъунач.
-Вуна рак ахъаймир, за шекер гьинал алатIа чирда, рази яни?
-Заз маса чара авач. Жагъура!
Зун агъа кIвализ фена, рак акьална. Бубади ракIарихъ акъвазна яб гузвайди зи рикIиз чизвай. Жувалай шак алатун патал, за ракIарин куьлегар твазвай тIуьквендал акъвазна, са шумудра нерив чIуф ийиз туна. Бубадиз ни чIунин ван къвезвай хьтинди тир. Ахпа рак ачухна атай бубадиз за шекер алай чка тIуб туькIуьрна къалурна. Ам дидеди цвалар ийидай гъилин машиндин кIане эцигнаваз жагъана. Са шад бубадиз хьана. Жеч гьа! Диде кIваляй къулайвал жагъана хъфизвай.
Диде кIвализ рекье турдалай гуьгъуьниз, хциз шекердикай ни къвезвайдакай суьгьбет авурла, кимел алайбурукай сад-кьвед югъунач.
-Шекердикай ни атана?
-Ван хьайи кар туш, зун югъадач!
-Заз жуван япаралди ван хьана, ада ни чIугваз, шекер жагъурай къайда. Жедач гьикI лугьун?
Абурун акъажунар яргъалди фенач. Гьар са вичин фикирдал акъвазна, амма чидачир абуруз, заз шекер алай чка чидайди шак тефин патал авур кьуьруьк тирди.

ЗАЗ ВУН – СВАС ЯЗ ЧИДА
Са кьадар яшариз акъатнвай Диде-къизаз, гададиз гъайи эхиримжи свас себеб яз, яшамиш жедай цIийи хуьр кьисмет хьанвай. Ам, къуни-къуншийрин сусаризни тамашзава, вичин свас бикедизни. Гьич рази туш ам эхирдай жагъай сусал. Айгьамралди вердишриз алахъна ам, са гафар я. Вун рахазвани, къунши рахазвани кваз кьан тийизвай суса, вичин къайда дегишарзавачир.
Йикъар гатун лап чимибур тир. Яд хъвана ирарат рекьизвачир. Къаридин рикIе булахдин цикай ругур лимон квай чай акъатнавай.
- Вирибуруз гъайи сусари,-кIвалер-йикъар ийиз башламишзава,-асун-жугунар ва маса жуьрейрин михьивилерни ийизва. Чи сусаз «линкь-фуст» ийиз, са пад ягъиз къекъуьнилай гъейри маса кар кIандач. ИкI кьиле фидани? Амай кIвалахар авунни тавурай,-чIавал-чIавал чай хъваз вирдиш къаридиз, са стIал яд гъизни алакьдачни?!
И ванер япарихъ галукьай суса вич алай чка чирна:
-Цяй кварар ацанвайди вуч я?
-А ятар хваланбур я, зун чай ийидай булахдин цикай рахазва!
-Булахдин цикай вучзава, чайдандин кIан къванцив ацIудай? Чан хвалан яд!
-Хвалан цикай авур чай жуваз хъухъ, чан свас, заз булахдинди кIанзава.
-Я кьей къари, на зун гьикьван чандивай ийида? Ван хьайибурузни чи кIвале къал аваз аквада, вис ивин хцивал вуч я?.
-ДекьейтIа, зун ви фал-цел алач. Гьакьван вил алани зун кьинал?
-И кьадар яшариз акъатна, ваз ви ван къуншийриз хьуникай регъуь тушни? Ваз хъсан чизва-зун набут тирди. Кьве кIвачни сагъ савс гъидай ман жуван гададиз.
-На адав секинвал вуганани? Зун вав чай рагадай булахдин цикай рахазва.
-И кьецIи кIвач галай набут за, кьве версинин яргъа авай «ТIайибан» булахдилай яд гьикI гъана кIанзава?
-КьецIи-мецIи заз чидач! Заз вун зи кIвализ гъанвай свас яз чида!!!

АКI ЯТIА, ЗАЗ – КАЛ
Гила хьиз тушир. Вилик вахтара чилерикай дарвал авай. Хуьруьн къене кIвалер эцигиз кIан хьайила, гьар сад вичихъ авай мумкинвилериз тамашдай. Нетижа яз, гзаф агьалияр са кIвалин къене са шумуд стха ва абурун хзанар санал яшамиш жедай. Гьа ихьтин кIвалера яшамиш жезвайбурукай сад тир Межидан хзанда кьвед лагьай хцизни мехъерар авунваз, ацукьиз-къарагъзавай кIвал сад тир
Нянихъ,-хзан санал кIватI хьана, фу незвай. ГъвечIи кIвале суфрадихъ вири ацукьайла, гъвечIи свасал гьалтай чка лап тIимилди хьана. Хзандин чIехида «Бисми» авурдалай гуьгъуьниз, вири кардик акатна. Гьар гьикI ятIани цIийиз гъанвай гъвечIи сусан гъил галукьна, суфрадал эцигнавай,цуру нек авай гетIе экъична. Вири сусаз тамашайла,-свас чилиз килигиз амукьна. Жегьил кьелитI кIевяй акъудун патал, чIехи суса, патав гвай са тахсир квачир вичин аялдиз, явашди хьиз са лапIаш вегьена:
-Вавай и гетIедихъ гъил галукьар тавуна, фу нез жедачирни?!
ЧIехи суса гъвечIи кьелитIдиз рехъ акъудайи акур къужа Межида:
-Аферин зи акьуллу свас, ви камаллувиляй,- за ваз чун чара жедайла,-са дана артуханди гуда.
ЦIийи сусан кьил инай акъатнач. Нек вичивай экъична, артухан дана чIехи кьелитIдиз вучиз гузвайди я? Эхир ада лагьана:
-ГетIеда авай нек завай экъична,- чIехи кьелтIдиз артухан дана вучиз гузвайди я? Дана адаз гузватIа, кал-заз!!!
-Валлагь, -чан гъвечIи свас, вун лап саймаз я хьи! ЧIехи кьелитIди, вавай хьайи бегьемсузвал, вичин аялдин кьилиз вегьена, ви гъалат кIевириз алахъна. Амма вун гъавурда акьунач. Гьа и гафарин хъиляй, - за чIехи сусаз, - дана гун тIимил я, - кални галаз багъишда!

ХАЖАЛАТ АВАЧИР СА ЮГЪ ТИР
Къизхалум, кал нехирдиз ягъна, - теспачавал кваз кIвализ хтана. Ам къужа авай патаз, са вуч ятIани хьайи саягъда, терсина тамашна:
-Кьей тавур къужа, - ваз вуч хьанатIа чидач.
-Вуч хьана!!! - ЦIай акьурдан саягъа гьарай акъатна Къазидай.
-Ваз за вуч лугьун? Бигистан къаридин кали, - сенфиз тум галачир дана ханалда.
-Я залумдин руш!! Са къенин югъ тир зи япарихъ чIуру ван галукь тавурди. На заз напакди хьиз, ам вуч чIуру хабар гайид!? Аман зи рикIе тIал гьатна!
-Я Аллагь рази хьайи къужа! Тум галачир дана ханвайди Бигистан къаридин кал хьайила, - ви рикIе вучиз тIал гьатнавайди я?!
-ТIал гьатични, залумдин къари? А язух данадикай пак сенкеди жеда. Ам вири хьиз данайрик, ахпа чIехи хьайила, нехирдихъ галаз чуьлдиз фида. Ваз хъсан чида, чи патара гатуз чими хьайила, кIасдай гьихьтин тIветIер-бугъуяр лугьудай мердимазарар аватIа. А инсафсузри иви хъвадайла, а гьайванди-тум галачирла, абур гьикI чукурда? Гъавурда акьазвани вун, эй авам?!
КИЦIЯЙ КЬВАННИ КЬУНА КIАНДАЙ
Вичин гъиле вири ихтиярар авай вахтара, -маса кас саймиш тийиз девранар гьалай Селмидикай, гила кIвале авай сусани кваз саймиш тийиз, гьакIан алад-хъша хьанвай. И дерт сакIани эхи ийиз тахьай ам вичин гъуьлуьн чIехи мирес Али аваз, гьадан патав арзадиз фена:
-КIвачерик ракь вегьедайвал хьанва, -миресдин свас! Вун атурай, рагъ атурай!-Ам тадиз вичин юлдашдихъ элкъвена, - гъваш кван, къари, анра вахъ вуч аватIа ?
-Ваз салам алейк.
-Ва аллейка салам, ша атIа хуьцуьгандал ацукь. Ваз хвашкалди. Фадлай акъатнавачир вун чи кIвализ.
-Къведай мажалар авани, чан стха? Чи кIвалевайди свас туш-контурол я. Чавай адан гъиляй къуншидални физ жезмач.
Вилик суфра ва недай-хъвадай затIар атана. Ихтилатар пара хьана, амма Селми, вичин хажалат пайиз тир атанвайди.
-Валлагь чан стха, -лагьана ада вичин ихтилат акьалтIардайла, -зун къецелай кIвализ хтайла, залумдин руш-свас алай чкадилай, къарагъун гьич гьа, - са жизви кьванни виниз хкаж тежез, зун ада кицIяй кьванни кьазвач!
Яб акална Алиди, -ахпа чарадан гьалдикай хабар кьадай саягъда, - кьил галтадарна:
-Дуьз туш. дуьз туш сусанди! Вун а йикъал атанвай кас тушир хьи! Амай кIвалах хьанач, хьанач, - кицIяй кьванни кьуна кIандай!
-Зунни ваз гьакI лугьуз атанвайди тушни?-Суал гана жавабдин гъавурда гьат тавурда.

НА ЗАЗ ГЬИНАЙ «КИШ» ЛУГЬУЗВА
Инсанар и кьадарда темпелни жеда кьван! Чи хуьре са кас ава, - заз адан тIварни кваз кьаз кIанзавач. Вучиз лагьайтIа, адал Али эцигнай, амма мукьвал-мукьвал начагъ жезва лугьуз, захъ-вахъ яб акална, Алидикай Вели авунай. И карни гьич, адан хесетар акур инсанри, низ чида адал мад шумуд тIвар алава хъувунватIа. ГьакI хьайила, за инал квез адан тIварарикай тек сад кьуртIа, кIелзавай маса инсанар, зун никай рахазватIа кьил акъат тийиз амукьда. Ам вич кьванни, белки, и кьиса кIелайла, -зи гъавурда акьан.
Адакай жегьилни хьана, сусан гъуьлни хьана, гьатта хзандин кьилни хьанва, -амма адахъ паталай атай мугьман хьурай ва я са масад кьабулдай, адетдин са кIвал-югъ хьанвачир. Хуьр-кIвал чIалал атана, амма а темпел сакIани чIалал гъиз хьанвач.
Кимез-ккIаз экъечIайла, къуншийри темпелан папаз тегьерарни ийиз хьана.
-Вуч авурай ахьтин итим гьалтай папа ? Гъуьлер гьисабиз къекъведач кьван. За са шумудра лугьунарни авуна: «Я ажуз иеси, ша, чна кьведа алай гатфариз кьванни керпичар атIана, чаз са къазма эцигин. Чи дуланажагъни хъсан жеда».- Куьне низ вуч лугьуда ? Вили къванцяйни чIал акъатна, темпел итимдай чIал акъатнач. Чара атIайла за, жувавай жедай жуьреда, са къазма авуна.
Йикъарикай са юкъуз, чиликай атIай къазмада, ламувили купулар кутур темпел гатфарин ракъиникай менфят къачуз ва ам чанди чIугвадайвал, къуьнерихъ куьгьне са кавални вегьена ацукьнавай. И арада адан виликай, кьуртI ягъиз, са верч къазмадиз, тум галтадриз гьахьна. Темпелаз адаз «киш» кьванни лугьуз кIан хьаначир. Белки ада а верч саймишни ийидачир, эгер а тIанкь хьайида атана хьиз, кIвал жагъай иесидин вилик еке са тIехъ вегьеначиртIа.
Хьанач адан намусдивай и ягьанат эхиз. Сенке итим самиш тавур гьаялсуз вечре вуч авунатIа? Эхиз тахьай темпел чIалал атана. Ада кIевиз хьиз «киш, я саддакьа!!!»-лагьана.
- На заз гьинай «киш» лугьузва, - я кьей темпел ?-рахана верч. -На заз кьве гьавайрин дуванханаяр хьиз раснавай тавханадай киш лугьузвани ? Я туш хьи, гам-халича экIяйна, -экъичай яд хъвадай хьтин дараматрай киш лугьузвани?! На заз гьинай киш лугьузва!? ЧIутра кьунвай кIуртуник назик чан акъатзавай факъир. Вал алай гьалдиз за вуч лугьун? Вучда вакай итим хьана? Къазма-вазни сад я, зазни.-икI лагьана, хъел акатай вечре, са артухан тIехъни темпелдин вилик вегьин хъувуна, къазмадин иесидикай нарази яз экъечIна, патав гвай къацу векьерални атирлу цуькверал безетмиш тир багъдиз фена.

КАМАЛЛУ МАЙМУН ВА АХМАКЬ СЕВ
Рагъ агъадихъай экъечIиз, - винидихъ агакьайла акIизва. Им тIебиатдин кар я. Дуьньядал атанвай гьар са затI вичин уьмуьр дуьздаказ ва шадлудаказ кечирмишиз алахъзава. Са сеферда тама яшамиш жезвай гьайванрикай сад тир маймундиз, - аранда авай хуьрерикай сада цIай кьуна, ам куз акуна. Гьайванар ятIани маймунривайни чIуру кIвалах акурла акъвазиз жедач. Абурукай садай, язух къведай жуьреда гьараяр акъатна. И маймундин гьарайдин ванцел амай маймунарни къалабулухдик акатна. Абурун ванцел пара кьадар север, вакIар ва маса тамун ничхирар кIватIал хьана.
-ГьикI хьана, маймун? Вак гьарай- вургьай ква хьи?-жузуна кьуьзуьни хьана акьул татай севре.
-Квез аквазвачни? Аранда авай хуьрерикай са шумуда цIай кьунва. Эхир пуч хьанва гила чи!
-Агь абат хийир хьайи кас! За ина вуч хьанатIа лугьузвай гьа! ЦIай кьуна кузвайбур чун туш хьи, инсанар я, квез вучиз икьван хажалат хьанва?
-Я авам! Я авам! Ваз чидачни, кайи хирен дарман маймундин пи тирди? Гила абуру туфенгарни гваз къвез, чпин кайи хирериз дарман патал чун ягъиз, рекьиз хъфида.
-Гьан!-Геж гъавурда гьатнай сев.

БУРАНДИН ВАТАН – АРАН Я
Виридаз чизвайвал, - бурандин ватан-аран я. Бустандин шагь Бурандиз такур аламат авач. Вич авай чкада масабур акуна рикIи къачун тийидай Буран са сеферда суалдал атана:
-Эй! Са кIвачел къаравулвал ийизвай дурна хьтинди!-гьарайна ада Келемдиз.-Вун вуч кас я и бустанда авай!?
-Зун Келем-Шуьшекъелем я!-дамахдив жаваб гана лацу дереяр алайда.
-Вун гьинай? И чкаяр гьинай? Заз вун чи ерийра садрани акурди туш эхир?!
-Зун Арандиз дагъларай живедин цин ширинар, мекьи къаярин серинар гваз атанвайди я, дуст кас. Хабар кьунай айибармир, Куьн вуч кас я ?
-Зун вуж жеда кьван!? Буран-шагь-Арандин пачагь! Вири майвайрин Аллагь я!
-Ахьтин зурба дережаяр авай кас вун хьайила, -къизилрив савад авунвай са кьакьан тахтуна тахьана, и патахъ тара ви вуч мерг ава?-хабар кьуна са хилекай куьрс хьанвай Бурандивай.
-Зун Шагь я. Шагьдиз вичиз кутугай тахт герек я ва я герек туш, абур ваз чир хьун лазим къведач. Инал суалар гузвайди зун я! Вуна заз анжах тамам жавабар це! Заз жуван вилаятда вуж ава, вуж авач, ни вуч ийизва, вуж квел машгъул ятIа чир хьана кIанзавайди я.- Келем акуна муьгьтел хьана акъвазнавай и арада, Бурандиз вич авай бустанда мад са течир кас акуна.-Къе ина вуч хьана? Зи кьил чIур хьанвани? Ина заз жуван яшинда такурбур аквазва! -Эй! Бустандавайди!-ам гьа вичиз ухшар авай, ял тур жиринин туп хьтинддахъ элкъвена.–Вун вуж я?
-Вун зав рахазвани?
-Зун вав тахьана, жинеррив рахазвани? Вун вуж я, гьинай я?
-Ам зун я-Хали! Ван хьайиди яни ваз? Ви мукьва-кьили!
-Вуч лагьанай вуна?! Садра тикрар хъия кван!
-Хали-ви мукьва-кьили.
-А ви патав гвайди?!
-Зун, зун, гьуьрметлу Буран-шагь, Буран пачагь, Газар-Бедназар я. -
-Им вуч базар я!!! На лугьун заз запабар авунва. Заз кьисмет хьанвайди вуч азар я?! А муькуьди вуж я? Им вуч гуж я!?- Кьве гъиливди Буранди вичин тIал авай кьил кьуна. Адаз яру хъуькъвер галай Помидор, къацу спелар авай ЧичIек, -нер яру Истивут, -дуьньяда авай кьван бустандин жуьреба-жуьре майваяр акурла, фир-тефир чка сал хьана амукьна. Кьил секин, яб архайин яз яшамиш жезвай Бурандин ийир-тийир хьана:
-Валлагь генди, ибур цавараллай Сад Аллагьди заз, жуван писвиляй къалурзавай аламатар я. Фагьумайла, жува авур пис кIвалахни авач эхир. Келем-Шуьшекъелем!!!-Гьарай-
на Буранди вичивай жезмай кьван руфуна ял туна. Ибур вири ви кIвачихъ галаз атанвайбур я. Абурни галаз ваз гьиниз кIандатIа, гьаниз квахь!!!
Келем, гьич вичиз са ванни тахьайди хьиз, лацу чадура алчударна, кисна. Келемди яб тагайла, Буран Халидихъ элкъвена:
-Яда, Хали! Я мукьва-кьили! Артух ван ийидалди ви кьили, - квахь кван вун атай калуз!
-Зун жуван ватандиз авахьиз-авахьизни хъфида, Буран! Садра вуна жуван адахли Келем-Шуьшекъелем дагъдиз рекье хутур, ахпа зав рахух! Вунни ваз, ви Аранни-ваз! На амайбур гьиниз рахкурда, я кесиб!? Заз ви язухни къвезва. На чун гьиниз рахкурзава?
-Ядаяр, Халиди вичин кьилиз чара тавуна, зи язухарни чIугвазва! Агь кьей хва, Хали- бег. Гьарма вичин байкъушдиз! Гьиниз хъфида кьван абур?!
-На жуваз, бустандин гьар са майва акъатай ери хъсандаказ чир ая, авам Буран, ахпа абуруз буйругъар це. Кьаркьулиф хьиз таракай са кIвачихъ куьрс хьана, ви кьилихъ иви агалтнавай хьтинди я. - Гижи хьанватIа, духтурханадиз, дили хьанватIа-дилиханадиз!
-Яъ, уюнбаздин хва Уюнбаз, кIвал жагъайди кIваляй акъудзавани!? Регъуь кьванни хьухь гьа.- И арада саларбан Балабег буба хтана акъатна.
- Куь арада авай къал вучтинди я? Квез чилерикай дарвал авани? Квез цаварикай дарвал авани?-ада, вири гъавурда гьатдай саягъда лагьана:
-Я баркаванар! Я азиз тир дустар! Куьнни са бязи чкайра авай ахмакьар хьиз, чуьруькра жемир? Зун я и чкадин агьали! Буран, ваз гьикI ава, тек са вун и бустандин чIехиди хьиз. Акьван къаних жемир. Чил гьи кьадар мублагь ятIа куьн цавуз тамаш. Вахт хьайила, вири туна, и дуьньядилай физвайбур я. АкI хьайила, чун и цавун кIаник, и ракъининни вацран ва гъетерин экуьник яшамиш жезвайбур я. Эгер рикIериз чкаяр хьайитIа, виридаз бахтлувилелди яшамиш жедай мумкинвал ава. Чил а кьадардин гегьенш затI я хьи, анжах куьне кьилел алай Худадивай квез ислягь уьмуьр тIалаб ая. Амайбур вири жеда. И мугьман дуьньяда сада-садан кефияр хун -еке гунагьдин кар я! Ислягьвал авай чкада Гьуьрметни жеда, Берекатни.
Гьадалай кьулухъ салара, бустанра, багълара, тамара авай вири жуьрейрин майваяр, набататар ва маса ризкьияр–ислягьвилелди яшамиш жезва. Гьикьван хъсан кар жедай, эгер абурулай чнани чешне къачуна, -акьуллувилелди яшамиш жез хьанайтIа.

ТАХЪВАДАЙДАЗ – МУГЬМАН ЛУГЬУДАНИ
- Яда, Къенфет, сенфиз куьн кIвале мугьман аваз, ана авайди са гьарай-вургьай тир хьи! Аллагь рази хьайи кас, - чазни буюрнайтIа пис жедайни ? -
-Ви вил кве аватIа заз чизва, къунши. Атанвай мугьман хъвадайди тушир. За вун инжикели авуначир. Бейкеф жемир.
-На зун са гафуналди бейкеф авуна.
-Вучиз?
-Я кIвал цурин къавал хьайиди, зунни бейкеф хьанвай гьа! Мегер тахъвадай касдиз «мугьман» лугьдани ?!

МУГЬМАН ТУШ – ДУШМАН Я
Са шумуд йикъалай къуншияр чеб-чпел дуьшуьш хъхьана.
-Гьар гьикI ятIани ЦIамидин кIвализ мугьман атана, саки са гьафтеда амукьайдакайни Къенфетаз хабар жеда. Ада къуншидиз суал гуда:
-Алатай гьафтедиз атай мугьман ава, къунши, югъ кьил-кьилел хтана, са гьафте жезва, - амма мугьмандин рикIел хъфин алач. -
-Мугьман низ лугьудани, - къунши? -
-Гьан? -
-Мугьман няниз атана, пакамаз хъфидайдаз.
-Бес, и са гьафтени жез, хъфин тийидайдаз вуж лугьуда?!
-Ахьтиндаз, мугьман ваъ, душман лугьуда, душман! И мишекъат девирда чарадан кIвале йифер, йикъар ийидайдаз вуч лугьуда!?

МИРЕСАР ТУШ – ХИТРЕСАР Я
-Я къадаш ЦIами, -суал гана Къенфета, - захъ пара кьадар миресар ава. Абуруз жувавай жедайла, за акьван куьмекар гайиди тир хьи. Гила жуваз герек атайла, вун зи чIалахъ ягъадач, я юкъуз- кIваля, - я йифиз мисикай жагъизвач. Ихьтин багъри миресар жедани? -
-Вунани лагьана. Миресар чахъни авайди я. - Мирес галачир я мел жедайди туш, я мехъер.
-Вирибурухъ ихьтин хъсан миресар хьайила, зун хьтин дугъри касдин миресриз вуч лугьуда?
-А суал вуна жуван миресриз це. Ахьтинбурузни чибуру, миресар ваъ-хитресар лугьуда, - хъуьрена ЦIами!

АХВАРИН ДАРМАНАР
-Ана гьикI хьана, сикI! Вун кимерал такваз са гьафте хьана, -алатай чка авайни? -Хабар кьуна Къанфета ЦIамидивай.
-Жегьеннемда, къунши! Атана кьенани, -амани лагьана, хабар кьадай адет тушни? -
-Ана гьикI хьана, кимиди? Ви ламраз чавш лагьай кас авани? -
-Кими тахьана за вуч ийида? Им са гьафте хьана завай кIваляй экъечIиз тежез.
-Вучиз?-
-Вучиз лугьуда вуна. Алатай гьафтеда чун кьвед ацукьай межлисда, Къебешан хъиляй завай пиян жедалди хъун хьана завай. Хъвадачир е за а зегьримар. Гафунин кьилиз ада заз- ЦIамидиз вичин папакай кичIела хъваз жезвайди туш лугьуз, зарафатар ийиз хьана. Занни вуч ийида? Адан гафарин хъиляй лух жедалди хъвана. ХтайтIа, кIвале са къал акъудна папа. Абуру заз гъилив кьур кар авуна: чайдик кутаз, ахварал фидай дарманар гана. Гьар сеферда ахварай аватайла, дарман квай чай гуз, зун са базардин йикъар я ксуз.
-Эхир гьикI хьана, къунши?
-Эхир гьикI жеда? Мес кьежириз акурла, заз дарман квай чай гун хъувунач. Са кIус амай ксай чкадал декьена.

ХАЛИС МУКЬВАБУР
-Захъни пара кьадар мукьвабур ава, -дуст ЦIами, -амма, абур, гьар сеферда зи кар чIур хьайила, зун дарда гьатайла, - батмиш жедай параходдай кьифер хьиз катзава.
-Жагъана вазни мукьвабур! Ваз халис мукьвабур вужар ятIа чидани ваз? -
-На лагьайла чир жеда.
-Ви халис мукьвабур-и зун хьиз мукьвал-мукьвал къведайди я, ахмакь!

ДУЬНЬЯ КЬУРВАЛ ФИЗВАЙДИ Я
ЦIамидин пиянискавилин атIа кьил авачир. Гьар сеферда хъун себеб яз дустунин кIвале къал-къул аваз акурди, Къенфетаз вичиз авачир акьулар гуз кIан жеда.
-ЦIами, къе и яшдиз атана, са кIвач сурун патал алайла, ваз и пиянискавилер кIусни кутугнавач.
-Дуьнья, - дуст-Къенфет, - жува кьурвал физвай затI я. Эгер зун, жув авай гьалдал нарази яз шехьиз хьайитIа, йиф-югъ талгьана рекьидалди шехьна кIанда. Адалай хъуьрез кьин хъсан я. Жуван рикIиз акьван гуж гумир.-Вичи лагьай гафунал вич пашман тир дуст, -кIар галукьай кац хьиз хъфида. Пакад юкъуз, каш-кашув текъвез ЦIами Къенфетан варар гатаз атанва. РикIик тади кваз къецел экъечIай адаз, чинин рангарни кваз атIанвай дуст акуна.
-На лагьайди хьана, дуст. Гила зи эхир пуч хьана!- Гьарайна.
-Ана вуч хьана!?
-Вуч жеда кьван? - Абур чна ви кIвачихъай галудда лугьуз, -къвез гьар юкъуз зи складда хъваз хъфенай. Гила зун прокурордин следователди кьуна тухвана, заз агъа кIан цIуд йис
дустагъ къвезва лагьанва. Вуч чара ийида ? -
-Жувахъ галаз хъвайибуруз це а суал, ЦIами. Хажалатар авуникай менфят амач. Вуна гьикI лагьанай? «Дуьнья кьурвал фида» Вай кIвале пиян яз уьмуьр акъуддайди, - вай дустагъда жув жуван тIеатдал алаз акъудайди.

ГЬУКУМАТДИН КЪАРАР Я
Дустагъра ацукьна, ял ягъна хтай ЦIамидиз мад пул бес жезвачир. Ам буржарани гьатна, я абур вахкудай рекьерни авачиз, са азабдик квай. Вичелай са кьадар камаллу Къенфетан патав фида ам:
-Я дуст, - телевизоррай арабир рикIериз шадвал гъидай хабарарни гузва. Вуна яб акална жеди, гьукуматди чи пенсияр артухарда лагьана къарар акъуднава.
-Вунни гьа ни вуч лагьайтIа, адан чIалахъ жезва.
-Ваз гайи гаф кьилиз акъуддалди, шумуд четинвиляй экъечIна кIанзаватIа чидани?
-Гила вуна заз махар ахъайда, - Нарази хьана ЦIами.
-Махар за ваз ахъайдач, - амма кьиса ахъаюн чаразуз я:
-Са вун хьтин къадир авачир кас, зун хьтин ваъ лугьуз тежедай касдивай балкIан къачуна, мугьмандиз фида кьван. Фена-фена, са кьадар рекьиз акъатайла, гьайванди яд акур чIавуз къарасудихъ ялна. Мугьмандини тади кваз, балкIан къарасудал гьална, гъилевай кьенерар турарин кьилихъ акална. БалкIанди яд хъвана-хъванач фагьум тувур авам, вичи вичин кар акурла ам мад балкIандал хкаж хъхьана, рекье гьатна.
-БалкIанди яд хъваначирни?
-БалкIандин чкадал вун хьурай. Кьенерар пурарин кьилихъай вегьенвай гьайвандин кIуф цел агакьдани? Чи гьуматдин къарарарни, са патахъай гайитIа, муькуь патахъай адакай менфят къачуз четин хьурай лагьана, кьенерар пурарин кьилихъ вегьенвайбур я. Гила гъавурда гьатнани, къунши?
-Гила эхь!
ЗАЗ ВУН ХЪСАН АКВАЗВАЧ
Гьар сеферда кимел атана, сад- садал дуьшуьш жезвай ЦIамидиз Къенфет амалар бегенмиш жедач:
- Къенфет! - Заз вун эхиримжи вахтара хъсан аквазвач!
- «Курортра» ялар пара ягъна, тади ганвай хьтинди я ваз, къунши, ви вилериз.
- Артухлама хъуьренни ийизвани вун!? -
- Хъуьруьнар туш, дуст, рикIивай я. За лагьайди ийидатIа, якIун хуьрекарни кьил алаз неъ, духтурдиз фена, жуваз са кьве нумрадин артух къалурдай айнаяр къачу. Ахпа ваз зун лап хъсан аквада.
-Заз вун ваъ, ви амалар хъсан аквазвач, кьей къунши, амалар!

КЪАРИ ТУШ – СВАС Я
Вичивай хьиз пулуниз «цIай»ягъиз алакь тийизвай Къенфетал цIийи костюмар алаз акур ЦIамидивай акъвазиз хьанач.
- Ана гьикI хьана, -кьарай квахьайди, вун къариди чам хьиз акъуднава хьи!
- Къари ви паб я. Зун хьтин касдин паб къари туш- свас я свас!

ЧУЬНГУЬРДИКАЙ РИВАЯТ
Лугьуда хьи, къадим девирра лезгийрихъ чеб чпел ашукь кьве жегьил хьана. Аял чІавалай чеб чпиз бегенмиш хьайи и гададинни рушан арада а кьадардин гьуьрмет, хатур хьана хьи, абурувай юкъуз акурдал ва рахайдал бес тахьана, гьатта йиферни кваз, садаз сад галачиз кьарай техъвез, ахварал тефиз, гада лагьайтІа, сефил тир вацраз, руш-экуь тир гъетериз тамашиз акъатзавай. Аял чІаварин гьуьрметлувал, яшар чІехи хьунивай, ашкъидиз ва муьгьуьббатдиз элкъвена. Малум тирвал, дишегьлийрин кьисмет пара кьадар четинди, ачухдиз чпин фикирар лугьуз къадагъа яз, гьатта кІанидан тІвар кьванни кьаз тежедайди тир. Муьгьуьббатдин гьалкъада гьатнавай рушавай рикІин сирер дуьздал акъудиз тежез, кьураз хьана, амма жегьил гададиз са тІимил хьайитІани азадвал аваз, хуьруьвай-кІваливай яргъа хьана; чуьллера, багълара, жигерра авай ашкъидин келимаяр манийрин куьмекдал лугьуз хьана.
Гьелбетда, гьар са дерт авай жегьилдиз, вичин суьгьбетдихъ, манидихъ яб акалдай касни герек я. Са ни ятІани вичихъ яб акализ акур дертлудаз, далудал алай залан пар кьве патал авурди хьиз, регьят жеда, рикІ чкадал ацукьда. Ашкъиламиш хьанвайдаз, бубайри лугьузвайвал, гъиле авай патахъ лашни-чуьнгуьр я. Амма и жегьилдин ашукьвал а кьадардин гужлуди хьана хьи, ада вичиз акур кьван тарарин кІарасрикай, са гьихьтин ятІани, вичин манидиз куьмек гудай ва адан таъсир артухардай затІунихъ къекъвейла, кІаник чарай хатрутар алай тар акуна. И жегьилди дад такур емиш амачир, амма вучиз ятІани и таран емишар-хатрутар пара кьадар рикІи чІугуна. Ам сифте тараз тамашна, ахпа адаз тарахъ эгис хьайила, пешерин вишришдин ванер атана. «Яъ, -лагьана жегьилди, -и пешерихъ икьван ширин сесер авайла, адан кІарасдикай авур сенятдихъ гьикьван ширинвал жедатІа?» Дугъриданни, жегьил ашукь ягъалмиш хьанач. Гьадалай инихъ шумуд виш йисар алатна, амма чуьнгуьр-муьгьуьббатдин иесияр тир ашукьрин муьзыкадин алат хьана. Чуьнгуьрдихъ авай шад макьамрин, авазрин сесерал ашукь хьайи инсанриз адакай мел-мехъерин, шад кьуьлерин, гурлу межлисрин чарасуз лазим тир алат хьана.
Тарих къадим затІ я. Вири рикІел хуьз алакьдач. Амма Къавкъаздин къадимлу халкьарикай сад тир лезгийрихъ лап дегь девиррилай инихъ машгьур ашукьар, шаирар ва чуьнгуьрдал лап рикІивай ашукь векилар хьана. ИкІ, месела, ирид лагьай виш йисарилай малум тир Давдахъа, цІикьвед лагьай виш йисара-Месхети-Ханума, Генжеви Низамиди, Куьре Мелика, Миграгъ Къемера, Мискин Велиди, Лезги Къадира, Кьуьчхуьр Саида, СтІал Сулеймана, чи девирда лагьайтІа, ашукьар тир Ширина, Сакита, Адила, Рустама, Шимшира ва пара кьадар масабуру чуьнгуьрдикай менфят къачуна ва къучун давам хъийиз, чпин рикІера авай гьиссер халкьдал агакьариз куьмекна. Алай девидани, гьи кьадар жуьреба-жуьре музыкадин алатар пайда хьанватІани, лезги кІвале, межлисда, мел-мехъерик чуьнгуьр вафалу яз амазма.
Чуьнгуьррин сесерин ширинвал, абурухъ дикъетдив яб акалунин сирер, абур арадал гъизвай устадрилай асуллу я. Лезгийрихъ абур амукьунин себебни-гьахьтин бажарагълу устадар хьунухь я. Гьайиф хьи, къадим заманайрилай инихъ, бубади-хциз, хцини чпин рухвайриз ва хтулриз чириз, абур маса гуз хьана, тек-туьк устадри, чпин эрж эцигиз алахъна. Чуьнгуьр-хатрут таран кьелечІ кьуларикай арадал гъизвай затІ я. Зун жуван мукьва-кьили, чебни виридаз машгьур чуьнгуьррин устадар тир бине Вини Арагъай тир Баламирзоев Агъамирзеди ва зи хуьруьнви Абдурагьима, гележегдин чуьнгуьрар патал гьазурнавай кьелечІ ва назик кьулариз тамашна. Чуьнгуьр, гьелбетда, назик алатрикай сад я. Ам хвена кІандай затІ яз, гъавурра авай инсанри, саламат хуьда. Гьайиф хьи, чал лап къадим чуьнгуьррикай тІимил ама.
Лугьуз жедач завай, кьиблепатан Дагъустанда машгьур устадар тир Абдурагьим ва Агъамирзе рагьметдиз фена, чахъ чуьнгурар ийидай хъсан устадар авач лагьана. Абдурагьиман ва Агъамирзедин гадайри чпин бубайрин пешеяр давамар хъийизма. Зун умудлу я хьи, лезги халкь амай кьван гьа чуьнгуьрарни амукьда ва абур ийидай устадарни. Амма са ихтилат лугьун тавунани акъвазиз жедач. Идалай вилик чуьнгуьр-ашукьрин алат тиртІа, гила межлисриз, кьилди къачуртІа, телевизоррай клиприз са кьадар манидарар чуьнгурар гваз экъечшзава. И карди чак шадвал кутазва. Вучиз лагьайтІа, сегьнедиз гваз экъечІзавай гьи жуьредин хьайитІани музыка тамамарзавай алатдилай чуьнгуьр усал туш. Гьа са вахтунда, чуьнгуьрдал къугъвазни тежедай манидарар, са вуч кІандатІани хьурай лагьана, музыка санай, чуьнгуьрдал алай тупІар-маса пердейрай физ, са ни ятІани тамамарай музыкадин сесинкай менфят къачузвай дуьшуьшар жезва. Им, гьелбетда, кутуг тавур кар я. Винидихъ заз вичикай риваятдин къайдада башламишнавай кутуг тир тариф ихьтин са шиирдал акьалдариз кІанзава:
Лезги чуьнгуьр
Шад манийрик кутаз лувар,
Къурмишда на гьар са сувар.
Ашукьардай чилер, цавар,
Аламатдин затІ я чуьнгуьр!
Хъуьрез, къугъваз гимиш симер,
Тезенагдал кутаз демер,
Шив хьиз вердиш ийиз туьмер,
Аламатдин затІ я чуьнгуьр!
Лезги халкьдин мел-мехъерин,
Шагьларин шагь я вун ширин,
Руьгь кутадай рикІик дерин,
Аламатдин затІ я чуьнгуьр!
ЦІийи свас хьиз чамран хурал,
Рахада вун ич хьиз тарал.
Лезги чилел ашукь марал,
Аламатдин затІ я чуьнгуьр!
Сажидин, на чІалар туькІуьр,
Шагьнабатдин яд я чуьнгуьр!
Сад Аллагьди авур куькІуьр,
Аламатдин затІ я чуьнгуьр!

ФИРЛИ ЧАНАХЪ
Муьгьуьббат-залум шейъ я. Муьгьуьббатдиз табий тушир са яшарни авайди туш. И кар рикIел хкунихъ анжах са себеб ава. Чи хуьнуьрви Семед-муьгьуьббатдин рекье чанни кваз эцигдай инсанрикай сад я. Адаз вичин кIаниди эцигдай ва вахчудай чка авачир. КIанивал гьахьтин аламат я ман. Адан хура акъвазун патал, я жув ракьун инсан хьана кIанда, я кIанивиликай хабар авачир авам. Семед-я сад лагьайбурун жергедик акатзавачир-ам къилихдиз хъуьтуьлди тир; кьвед лагьай жергедик-гьични, вучиз лагьайтIа, кьунвай кIанидакай-гележегдин даях, уьмуьрдин юлдаш ва аялрин диде жедайди чизвай.
Винидихъ чна авурбур гьакIан веривердер я. Гьар са касдиз ва ада авур кардиз къимет анжах эхир кьил акурла, къимет гана кIанда. Са пис марфар къвадай зулун йикъара кьиле фена абурун мехъер. Къецел пата марфар ва къаяр аватIани, кIанибурун рикIерин чимивили мехъер авур кIвалера шадвилин чимивал тунвай. КIвале авайбурни кьве кIаниди тир: сад Семед, муькуьди-Суна. Чеб чпел элкъвез, абурун тавазивилерин а кьил авачир. Жедай затIар я кIанивилер. Жегьилар хьайила, сада садан гьурметар хуьн буржарикай я. Са гафуналди, Семеда вичин Суна, кьацIал алай лампа хьиз хуьзвай. Адаз аквазвай экв, гьатта юкъузни кваз, Сунадин вилерай тир. Адав са кIвалахни ийиз тагуз, ам ада какадин къене авай къиб хьиз хуьзвай. КIвалелай кул вичи ягъзавай, вири жуьредин михьивилер, хуьрек авун вичин хивез къачунвай Семед, чуьлдин кIвалахрихъ агакьзавачир. Эхир са юкъуз ада лагьана:
-Суна чан. Зун пакадлай кьулухъ кIвалахал фида. Чахъ авай дуланажагъдин шартI-чилихъ галаз алакъалу я. Зегьмет чIугуна, тIуьна кIанзавай затI я. Зун кеспидал фида, кIвал вал аманат, вун Аллагьдал.
-Я итим, бес за вуч ийида? Зун квел машгъул жеда?
-КIвалин кIалах-куьтягь тежезмайди я, зи Суна, ви кеспи-суфрадик фу хьурун, кIвалер къайдада хуьн ва масабур.-Ам икI лагьана вичин кеспидал фена.
Хабар гьинай гун за квез, Семедан паб асайишди, мегъвер недай кьван куьк хьанвай севрез ухшар хьанвай. Пакамаз къарагъна кIанзавай паб-нисинин частаралди мессе амукьзавай. Гишин хьайила, къарагъна, тIуьн-хъун авуна, мад къаткин хъийизвай. Нисини хуьрек няниз нез, гъуьл кIвалахлай хтайла, адан вилик са жими-журу эцигна, вичи тIадайдан амалар авуна, хъфена месел ярх хъижедай. И кардал Семедни шад тир. Адаз вичин паб кьуд муртIан хьана акваз кIанзавай. Итимдихъ аждагьан хьтин паб хьана кIанда, лугьузвай ада вичи-вичиз.
Фена е варцар, йисар. Семедаз, вичин кеспи авунилай гъейри, маса фикирар ийидай мажални авачир. Галай юлдашрихъ галаз рахаз-хъуьрезвай Семедаз, дуьнья гьи патахъ элкъвезватIани чизвачир. Гьалал баркаван хьтин, рикIе шейтIан авачир инсан тир. Йикъарикай са юкъуз, нисинин фу нез кIватI хьайи юлдашрин арада, суфрадал вичин чантада авай гьазур-гьалални акъудна. КIватI хьанвайбурукай амалдар Иса, сифте Семедан чантадай акъудай фаз тамашна, ахпа патав гвай Ризадиз.
-Я Семед, зи рикIик са суал ква. ЖузуртIа, хъел къведани ваз?
-Дуьз эхтилат ятIа, ваъ!
-Чна никIе цазвай ризкьи-къуьл я, регъвезвайдини-къуьл хьун буржарикай я, гъуьрни къуьлуьнди, адакай чаразвай фуни-къуьлуьнди хьана кIандачни?
-Хьана кIанда.-Рази жаваб гана Семеда.
-Вучиз ви чантада гьамиш мухан фу жезва?
-Валлагь генди, за а кардиз икьван чIавал фикир ганачир. Хъфейла Сунадивай хабар кьада за. Ахпа, Бисмиллагь лагьайдалай гуьгъуьниз, фу тIуьна, куьтягьна, Элгьемдуллагь лугьудалди, абуру сивяй куьтIни акъуднач. Са гъвечIи ял акъадарна, чпин кеспидив эгечI хъувуна.
Югъ атана няни хьана. КIвалах куьтягь хьайи лежберар, гьарма вичин кIвализ рекье гьатна. Семедни хтана. Гъил-кIвач чуьхвена, няни фу нез суфрадихъ ацукьайла, ада папавай хабар кьуна:
-Жузун айибмир, Суна чан, са суал ава ваз гудай.
-Суалар за гана кIанзавайди тир, кьилди ви кIвал хуьдай къаравул хьанвай. Це ман, жуван суал!
-Вун гъана са кьадар вахтар я, ваз чизва чи никIе цазвайди къуьл тирди.
-Я, дуьз лугьузва вуна, ахпа?!
-За регъвез хкизвайдини къуьлуьн гъуьр я.
-Аман дуьз ихтилат я, ахпа?!!
-Чараз, хкизвайдини къуьлуьн фу я.
-Дуьз!!! Ахпа?!!!
-Завай галай юлдашри, вав гвай мухан фу вучтинди я лугьуз, хабарар кьазва. Инин себеб вуч я?
-Вини СтIалдал алай жуван кьейи вахавай хабар яхъ! Ван къвезвани ваз!
-Ам-Вини СтIалдал, чун-Агъа СтIалдал?
-Ада агь ийизва. Агьди ви къуьлуьн факай-муханди ийизва, чир хьанани ваз?!
Лугьудай гаф амукь тавур Семеда, тIуьрдакай са кифетни авачиз, вичин каш-мекь авуна. Пакадин югъ-гьафтединди тир. Ам, базардиз фейила, вичин вах Ислидал гьалтна. Жузунар авурдалай гуьгъуьниз, Семеда вах Ислидиз вичин рикI ачухна. Ваха дикъетдив яб гана. Ахпа, гъавурда гьатай ваха стхадиз лугьуда6
-Стха чан, дуьз лугьузвай ви Сунади. Куьне тини ишинзавай чанахъ куьгьнеди хьанва. Адак виликан берекат кумач. За ваз и базардай са аламатдин чанахъ къачуда.
-Чанахъар чи кIвале кьвед ава, вах! Пул гана мад сад къачун квез я? Герек туш!
-Вуна за лагьайди ая. Ам, на лугьудай жуьредин чанахъ туш! Аламатдин чанахъ я. Гъилер сагъ хьайи устIарди, ахьтин чанахъ раснава хьи, адаз тамашун квяй я?
Гьар гьикI ятIани, вах Ислиди, и чанахъдик квай аламатар лагьайла, Семедаз адахъ гудай пул гьайиф атанач. Чанахъ къачурла, устIарди чанахъ кардик кутун ва акъвазарун патал лугьудай келимаяр Семедаз хуралай чирна. Чанахъни гваз хкведай рекье, ада и гафар са шумудра таъикрарна, рикIе хвена.
Рехъ кьуна кIвализ хквезвай итимдин къуьнел цIийи чанахъ алаз акур Сунадик хъел акатна:
-Я кимиди! Чанахъар чи кIвале кьвед аваз, на пул гана, квез ялзва?! Вун гьамани галаз лугьун за.-Кьве гъил эчIез яна акъвазнавай Сунадиз, Семед нез кIанзавай. КIаникай виниз хкведайла, гурара амаз паб секинрун патал Семеда гьарайна:
-Я залум! Ам ваз чидай чанахърикай туш е! Им маса чанахъ я. Ваз и чанахъдик квай аламатар акуна кIанда, ахпа лугьуда на заз: «Чан Семед!-чан зи гъерини мед!» Вун садра идак квай аламатриз тамаш! Хъша кIвализ. Са экв къалурин за ви вилериз.-ИкI лугьуз, ам Сунани галаз кIвализ хъфена. Семеда чанахъдихъ галаз рахадай чIалар чирна, амма ам акъвазардай вахтунда лугьудай гаф чуьнуьхна. Рази хьайи Суна, Семедахъ галаз чанахъда ацукьна. Семеда, ван къведайвал, «Фирли чанахъ!»-лагьана, гьарайна. Чанахъ гьерекатдик акатна. Атунвай зарб акатай чанахъдикай фарфалаг хьана. Гар акатай булушкадин ценерни кваз цавариз акъудай гару Сунадин бедендик хъиткъитIар кутазвай. Са кьадардин алчуд хьайила, Семеда ам акъвазардай гаф рикIяй лагьана, акъвазарна. Шад хьана папаз. РикI дарих тир кесибдиз, вахт рекьидай машгъулат жагъана. Няниз, мад са сеферда къугъун хъувур папазни гъуьлуьз йифиз ширин ахварар атана.Пакамаз, гъуьлуьн чантада: къуьлуьн фу, са кIус дуьдгъверни кваз туна, ам фад рекье туна.
Хабар нивай гун за квез? Хабар Сунадивай ва адан ашнадивай. Вич килигайтIа, Семедан къунши, спел тахар кьамухъай тIвал ягъиз жедай Мирзе аваз, адан пешени кимел физ, махар ахъаюн тир. Кар-кеспи авачир Семедан паб кIвале тек яз акурла, ада мукьвал-мукьвал жузунар ийиз, ам вичин гъилик ийида кьван. И кардикай хуьруьз-кIвализни хабар тир, амма кеспидин гъиляй, куьчейрин ихтилатриз яб гудай мажал авачир Семед, пакамаз кIвалахал физ, нянихъ хквезваз, са куьникайни хабар авачирди тир. Семед фена са акьван вахтни тахьана, гъанвай «Фирли чанахъдик» квай аламатар къалуриз, Сунади, сифте къулал аш эцигна, ргана, ам демда гьатдалди, эверна атай Мирзедиз, буюр ийида. Шадвилин а кьил хьанач. Сунади, вичини Семеда чIугур кеферикай куз-куз суьгьбет авуна.
-Ша, акI ятIа, чна аш тIуьна, кеф чIугван.
-Ваъ, зи азизди, ви гьа яргъи спелриз къирай зун. Аш демда гьатрай, кеф чIугурдалай гуьгъуьниз неда чна!
-Ви кефи гьикI хада, Суна. Ша!
Абур кьвед и чанахъда са гужалди агакьна. РикIиз мажал авачир Сунади, ван хкажна хьиз «Фирли»-лагьана. Чанахъ яваш-яваш элкъвез башламишна. Папа мадни: «Фирли чанахъ!!!»-лагьайла, буба квез къурбанд хьурай, за квез квен тариф ийида? Чанахъдикай гарун фарфалаг хьана, а саягъда элкъвез башламишна, кьилер гижи жедайвал. Акъвазариз алахъна Суна, чанахъ адан чIалаз тамашнач. Мирзедини минетна, амма чанахъ акъваззавачир. Абур кьведни алкIанвай чанахъдал.
Гьамамдиз фидайла, къачур рагъ аваз, ам ахкшанз бегдин руш атана. Эверайлани ван тежез акурла, кIвализ гьахьайтIа, ина авайди са къиямат тир. Сунадин гъиляй регъ вахчузвай бегдин рушни чIугуна чанахъди вичелди. Гила чанахъда пуд авай. Куьчедай, мермелияр гузвай алверчи аваз, и кIвализ гьахьайтIа, пагь атIана амукьна. Чанахъда авайбурун минетунар акурла, акъвазриз кIан хьайидини чанахъди вичел чшугуна. Гила абур кьуд кас аваз элкъвезвай чанахъ.
РикI кIвале авай Семедаз кьарай къвезвачир. Адак къе са гьихьтин ятIани теспачавал кваз акур юлдашарни мегьтел тир. Адалайни алава, Семедан чантада къуьлуьн фу ва дуьдгъвердин кIус авай. Юлдашривай ихтияр къачуна, хтайтIа, кIвале авайди къиямат тир. «Аста Фирли чанахъ!»-лагьайвалди, ам яваш хьана. Алверчидин кьил гижи хьанвай, бегдин руш, кьил атIай верч хьиз къарагъна. Амма, Суна ва адан ашна-Мирзе, ават тийидай ахвариз фенвай. Къуншийриз эверна, ада хьайи агьвалат ахъайна. Гьарма вичин чкадиз рекье туна, Семеда кьвед лагьай мехъер авуна. Адалай гуьгъуьниз, Семедан чантада къуьлуьн фуни хьана, адахъ галаз кьадай къафунни.

«СЕКИНАРДАЙ» РАБ
-Кьуьзуьди духтурханада къаткана са шумуд варз тир. ТIалдиз-дарман авачир. Духтирарни а кьадардин пешекарар тушир лагьайтIани жезвай. Вахтар гьахьтинбур тир. И кIвалахни Ватандин ЧIехи дяве алахьай йисара кьиле фенай, -суьгьбетзава Абдукъафара заз Кьасумхуьрелай хкведай рекье. За адахъ сидкьидай яб акалзавай. Зарафатарни квайди тир адак. Амма, инал ийизвай ихтилат, нубатдин зарафатдиз элкъуьр тавун патал, ада Аллагьдин гьахъ тир каламдал кьин кьуна башламишнай. Адалайни къецелай, ихтилат физвайди вичин рагьметлу бубадикай тир. И кар себеб яз, за адахъ яб акалун давамарна.-Бубаяр гадар жедай затIар туш кьван. Веледар хьайила, диде-бубадихъ гелкъуьн лазим я. Им за жуван веледризни гузвай тарс я. Бубадин вилериз такурди амачир. Вири уьмуьр залан зегьмет чIугуна акъатай адаз, гьа вич хьтин агъзурралди масадбуруз хьиз, асайиш, тухдалди недай фу, алукIдай партал, я рикIин шадвал жагъай инсан туш. Адан таяр тир шаир Сулейман, лежбер Балагъулан, Къадиран Дадаш ва икI цIудралди масабур, хайи хуьре мал-мулк авачиз, патарал фена, чеб ва чпин хзанар хвейибур тир. Советрин власть хьайилани, абуруз колхозда зегьмет чIугунилай гъейри артухан регьятвилер ва еке бахтар жагъанач. Бубадин пеше къаравулвал авун тир. Чуьлда, куьтендал ва я генар гуьна, зегьмет чIугвадай виликан къуватарни амачир, жегьил яшарни. Къаравулвални четин пешейрикай сад тир. Ви рикIел алама жеди, кулакри колхоздин фермада авай малариз гьазурнавай векьерин таяйриз цIаяр ягъай вахт. Вун а арада аял тир. Зи рикIел хъсан алама. Кьуьзуьди (ада бубадиз вучиз ятIани тIвар такьаз, кьуьзуьди лугьудай) мекьи хьана, азарлу хьана. Чна ам духтурханадиз тухвана. Алахъна духтурар, чпиз чидай кьван дарманарни гана, рапарни яна, амма азарлу, къвердавай пис жез, дакIваз башламишна. А вахтара, лап чара атIайла, гьамни райондин жавабдар ксарикай садаз лазим атайла, сомолетда аваз хъсан пешекарар гъидай. Имни, йиса садра хьайитIа, хъсан тир. Адалайни къецелай, яшар кьудкъадалай алатнавай къужадин патахъай сомолетар гъиз тун ни умудзавай.
-Рагьмет хьайи Балабег халу хъсан суьгьбетчи тир. Амма адавай, кьве гафунин кьилиз, «ун» талгьана акъвазиз тежедай кас тир. Ахпа?
-Са вацралай артух хьана ам дакIуна. Эхир кьилерай, ам а кьадарда дакIуна, чавай адаз хуьрек гун патал сив жагъур тежедай чкадал атана. Вил-кьил таквадай, уф тунвай целциз ухшар хьанвай кьуьзуьди. Са сеферда, ам сагъар хъувун хиве авай духтурди, амни авай са хирург тир, заз вичин кабинетдиз тухвана икI лагьана:
-Къафар, чун кьведни советрин девирдин итимар я. Гипократан кьин кьунвай заз, пата-къерехдиз кам къачудай са ихтиярни авач. Зи буржи-жувахъ авай кьван вири къуватар эцигна, азарлу инсан, им-жегьил тир, им агьил тир лагьана, тереф твадай ихтияр авач. Законарни ваз чизва гьихьтин къадагъадинбур ятIа. Захъни хзан ава, зазни жуван духтурвал гъиляй акъудна, аламай вахт дустагъда акъудиз кIанзавач. Зегьметар чна кIамани-кIамачни чIугуна ва чIугванни хъийида. Файда авач. Къужадиз пара кьадар азият гузва. Адан чкадал вагьши гьайванни тахьурай.
-Духтур, вун зи хийирдихъ галай инсанрикай сад я. Са къурхувални авачиз, вавай ви рикIе авайди лугьуз жеда. Зун инсан я. За вахъ аб акалзава.
-Валай зун рази я. Им чи кьведан арада жезвай меслят я. Чи кьведан арадай и ихтилат чилериз фидайдахъ далу акалдиз жедани завай?!-ам заз вилера вилер туна тамашна. Зунни адаз лапI тийиз тамашзавай.
-Эхь!-лагьана за.
-Ви ихтияр аваз хьайитIа, за адаз «секинардай» са раб яда. Аллагь вичиз куьмек хьурай. Адаз гузвай азият завай эх хъийиз жезвач. Мад адакай жегьил жезмач кьван?
За мад са гафнии лагьанач. Зазни гунагьдикай къурхувал авай. Жуван гъилералди буба гьикI рекьиз вугудай. Муькуь патахъай фикирар авурла, адаз «регьятвал» гун тавуна, и азиятдик туникайни авай регьятвал авачирди заз хъсан чизвай. Зун кIвализ хтана. Хзанриз авай гьалдикай хабар гана, лугьуз жедач, им гила якъин жезва, са кIвалах хьайитIа, гьазурвилерни акуна.
Пакадин югъ заз, ахавар татай, фаддинди хьана. Экв малум жедалди зун духтурханадин варарихъ гала. Къаравулди рак ачухна, заз азарлу бубадин патав фидай ихтияр гана. Духтурханада авай азарлубур, сад-кьве операцияр авур ва къати тIал авайбур квачиз, ахвара авай. Кьейи бубадин чинал гьикI фидатIа, тийижиз, регъуьз ва кичIез, къванцин кIарар авай гурарай зун винелди-корридордиз ва анай-кьуьзуьди къаткурнавай кьилдин палатадин ракIарихъ агакьна. Яваш хьиз рак ахъагъай заз, бубадин кроват ичIиз акуна. Кьена, гурханадиз акъуднаватIа, фагьумна заз. Вилерал мичIивал акьалтай зи вилериз са затIни ахкваз амукьнач. РикIинин ручка гъиле амай зун, лал саинл хьиз акъвазнавай. Зи япарихъ таниш ван галукьна:
-Я хва, вун къене патаз ша тIун, къай вучиз твазва?-Заз гьикI хьана, зав рахазвайди кьуьзуь бубадин руьгь хьиз. Ада мад тикрар хъувуна, -Я Абдукъафар, зун и пата дакIардихъ гала, вун цавариз вучиз тамашзава.-Зи къуьн сада кьуна. Элкъвена килигайтIа, медсестра Аня тир. Ада зун палатадин къенепатаз чIугуна:
-Вун къе дахдиз недай затI кьванни гвачиз атанва.
-Сестара, ун, недай затIарай тумбочка ацIанва.
-За чими хуьрек лугьузва, халу.
-Гьан.
Зун генани жуван вилерихъ ва ванер къвезвай япарихъ агъазвачир. ГьикI авай заз, аквазвайди ахвар я.
-Кьуьзуьдаз сенфиз духтурди ягъай рапуникай куьмек хьана. Авачалда чахъ хъсан духтурар! Духтурдиз ам акурла гьикьван шад жедатIа чизвани ваз? Заз ада, Аня, начагъдилай вил алудмир, ам авай состояние-критическое я, лагьана, хъфейди я. Зун сенфен йифди адан кьихъ хьана. Кьуланфералди ам ксана. Зун дишегьлияр авай патаз фейиди, са гъвечIи геренда ахавариз фена. Ахварай аватна, и палатадиз атайтIа, цел хьиз дакIуна, алай чкадилай агъваз тежезмай куь дах, дакIун элекьна, кIвачел акьалтна, кроватдин патар кьаз, дакIардал физ, вун къведай рекьел вил ала. Аламат яни им? Ахпа лугьуда, духтурривай жедай са затIни авач!
-Ана, чан халудин, сифте Аллагь, ахпа духтур лагь!
-Я кьуьзуьди, вуна Аллагьдин тIвар кьванни кьамир, а патал алай палатада са пис коммунист ава. Тадиз агакьарда ада ви гафар.
-Чан руш, на лагьайди ийида за, са гъвечIи герен акъваз хъийин.
-Ваъ, я халу. Вун койкадилай къарагънаваз акуртIа, духтурди зун кIвалахилай алудда. Вун инал ша, жегьил, -лагьана ам захъ элкъвена, -чна кьведани кьуьзуьди койкадал къаткур хъийин.-Зай генани гаф акъатзавачир. Мад яргъи ихтилатар авуна вучда, дуст кас Сажидин. За ваз хьайивал лугьузва. «Секинардай» рапуникай кьуьзуьдаз сагъардай раб хьана, са гьафтедилай кIвализ хтана. КIвалахал физ жезмачир. А вахтара больничнияр, пенсияр вучар ятIани чидачир чаз. Ахпа са кьве йисалай ам вичин ажалдик рагьметдиз фена.
Заз и ихтилат авур Къафарни амач. ЯтIани, гьакъикъатда хьайи аламатдин дуьшуьшдикай кхьин тавунани завай акъвазиз хьанач.

ТАПАН АШПАЗДИКАЙ
Алини Вели дустар яз санал чIехи хьанай. Абурухъ гьардахъ вичин алакьунар ва кьатIунар авай. Гьар садаз вичин дуланажагъ хъсанардай къастарни авай. ГьикI ятIани са сеферда, Алидиз Дербентда, пул авай са хузаинди, кар алакьдайбуруз бурж гузва лагьана ван атана. Яргъалди, са нел ва я квел ятIани вил алаз акъваз тавуна, Али, буржуна пул гузвай хузаиндин патав Дербентдиз фида.
-Хузаин, вун сагърай! Заз ван хьайивал, кар алакьдай инсанриз куьне буржуна пул вугузвалда. Заз жуван пешедай кIвалах ийиз кIанзава.
-Вун вуч пешедин сагьиб я?-жузуна хузаинди.
-Зун ашпаз я.-Жаваб вахкана Алиди.
-За инал гьа рекьяй пешекардиз эверда. Эгер вун хуьрекар авунин гъавурда аватIа, чна квев бурж вугуда.-Адан эвердал пешекар атана.
-Яда, инал акъвазнавайда вич ашпаз я лугьузва. Са суал це кван адаз!
-Ругур вечрен дад квай чкаяр гьибур я?
-Вечрен дад алай чкаяр: хамни думбукьул я, -лагьана Алиди.
Суалар ва жавабар мадни хьана. Хузаин ва адаз суалар гайи касдиз, Алидихъ хуьрекар авунин рекьяй еке тир чирвилер авайди ва адалай кар алакьдайди чир хьайила, документрал къулар чIугваз туна, бурж пул вугана.
Дерди туькIвей Алиди, са куьруь вахтунда, малкъара къачуна, базардин патав хуьрекар гьазурдай емекхана кардик кутуна. Алидизни кIвалах ва хийир хьана, базардиз атайбурузни недай недай чка. Къачур буржни яваш-яваш вахкуз хьана.
ГьикI ятIани, са сеферда дустар сад-садал гьалт хъувуна. Адаз, виликан вичин дуст Алидикай емекханадин иеси хьанва.
-Яда, Али!-Гьарай акъатна адай.-Вун гьинай? Емекхана гьинай!? Инин чIехиди вун тахьуй гьа!?
-Зун вучиз жедач!?
-Ваз ихьтин емекхана къачудай пул гьинай атана, кьарай атIайди?!
-Пул, за буржуна къачуна.
-Вуж я ваз пул гайи ахмакь?
-Дербентда ава са акьуллу хузаин.
-На ам гьикI алдатмишна?
-За алдатмишнач. Жув ашпаз я лагьайла, ада заз суалар гуз ахтармишна, ахпа пул вугана.
-Вуч суалар гьа? Зазни чирайтIа жедачни?
-Жеда., вучиз жедач кьван? Суалар гзаф ганай. Месела, ругур вечрен гьи чка ширин я?
-На гьихьтин жаваб вахка