Ярагъви ашукь Уьзден

 Ярагъви Ашукь Уьзденан уьмуьрдикай ва яратмишунин рекьикай.

Сажидин. Ярагъви ашукь Уьзден
3 декабря 2012 - Сажидин Саидгасанов
Ярагъви ашукь Уьзден - эвелдай Мегьаммед Ярагъидивай тарсар къачур сухта я. Адакай фяле ва ашукь хьана.
ЯРАГЪВИ АШУКЬ УЬЗДЕН
(Тарихдин повесть)
Рагьметлу буба Саиджамалан, диде
Къизилгуьлан руьгьериз бахшзава.
Иманди инсан - гужлу, имансузвили-шулу ийида!
Гъазаватда телеф хьайид гьисабмир на кьейидай,
Имансузар аматIани гьисаб жедач диридай.
Ярагъвияр, хуьруьнвияр, эркекар куьн ятIа эгер,
Къарагъ кIвачел, чIугу женгер, куьн азаддай жагъур рекьер.
Эгер Аллагьдихъ кIан ятIа ягъаз, са куьнихъай, садахъайни,
Зун атанва и дуьньядиз азадвилин шем куькIуьриз!
КичIе жемир ваз. Я кьена кIанда азадвал патал,
Ягъалиб хьана кIанда чун чун адал!
Мугьаммед Ал-Ярагъи.
Сифте гафунин чкадал
ХIХ асирди чи тарихда лезгийри кьетIен чка кьазва. И асирдин са паюна кьиле фейи кьван инкъилабар, дявеяр гьисаба кьуртIа, дагъви халкьар руьгьдин ва ахлакьдин жигьетдай азадвилин женгчияр яз экъечIна. Гьа и руьгьдинни ахлакьдин ивирар арадал гъайибурун ва ам саламат хвейибурун жергеда шейх ва муршид Мегьамед-эфендидин тIвар сифте чкадал ала. Ам гьакIан винел патан чIагурунар, вич къалуриз алахъунар чир хьайи кас туш. Ада халис дагъвиди хьиз, адетдин жуьреда вичин уьмуьр кечирмишна. Мал-девлетда вил тун тавун паталди, кутуг тавур пара кьадар краривай къерех хьана. Адетдин дагъви лежбердин хва яз, ада имандин философиядин кIеви инанмишвилерикай, эдебиятдин жигьетдай вичин бейнида тестикь хьанвай тайин фикиррикай, вичин халкьдин арада, мусурман вилаятра гьуьрметдин даях кьуна.
Вичиз Аллагьдин патай, чIехи Муршид ва шейх Мегьамед хайи хуьр тир, Куьре ханлухдин Вини Ярагъдал гележегдин ашукь ва шаир Уьзденазни дидедиз хун кьисмет хьана ва адаз Мегьамед эфендиди рагьбервал гузвай медресада са шумуд йисуз чирвилер къачудай мумкинвални хьана. Гележегда Уьзденан уьмуьр ва ашукьвилин кьисмет гьикI кьиле фенатIа, икьван чIавал чаз малум тирди лап тIимил делилар тир. Мегьамед Ярагъидикай гегьеншдаказ малуматар акъатиз башламишайдалай гуьгъуьниз, Уьзденан невейрикай тир, вилик вахтара чIагъанчи ва эхир кьилерай устIарвилер авур Гьажибала лугьудай касди вичи атабубадин уьмуьрдикай ва яратмишунрикай жагъур хъувунвай са кьадар делилар, шаирдин вичин чIалар авайдакай, ада зал хабар агакьарна. А кас алай вахтунда, Мегьарамдхуьруьн райондин Ярагъар тIвар алай хуьре яшамиш жезва. И тарихдин повесть арадал гъун патал куьмекар гайибурукай зун агъадихъ рахада.
Вуж тир чаз икьван чIавалди хъсан малум тушир ашукь Уьзден? Ам, авай малуматриз килигайла, 1801-йисуз, агьваллу лежбер Агьмедан хизанда дидедиз хьана. Саки виш йисалай артух уьмуьрдин иеси хьайи ашукь ва шаир, пара кьадар вакъиайрин шагьид ва ялавлу иштиракчини хьана. Уьздена медресада кIелдалдини, абурун бубайрин дуствилерин алакъаяр авай. Мегьамед Ярагъидин хизанрихъ галаз, иллаки адан хва Исмаил-эфендидихъ галаз Уьзден уьмуьрдин эхирдалди кIеви дуст амукьна. И дуствилин алакъаяр, Малла Мегьаед- эфенди аваристандиз куьч жедалди, адалай гуьгъуьниз, Малла Мегьаммед Согратлда кечмиш хьана, адан хизанар хайи хуьруьз хтайлани абурун хизанри арада мадни яргъалди амукьна.
Тарихдай чир жезвайвал, Мегьамед Ярагъидин хва Исмаил-эфендидин тIварни, 1877-йисан инкьилабдин бунтарин иштиракчийрикай сад яз гьисабна, и вакъиайрикай документар кIватIнавай са ктабда, Дербентдин Нарин къеледа тарагъачриз акъудна, асмишайбурун сиягьдик ква. (агъастIалви Абдул Гьамид-эфенди, винистIалви Гьажи Шихбуба, кьепIирви Гьажи Мурад, виниярагъви Исмаил-эфенди ва масабур). Кар алай месэла ам я хьи, ашукь ва шаир Уьздена, вичин яратмишунра и виш йисан къене кьиле фейи са кьадар вакъиайрикай шиирар яратмишнава, жуьреба-жуьре кьисаяр тунва. Ам, вич халкьдиз вафалу тир инсан къалурнавай пара кьадар делилар туна, ахпа рагьметдиз фенва. Адан къамат лезги халкьдин рикIера гьамишалиг яз амукьунин мураддалди, за жуваз жагъун хъувунвай матераларни санал кIватI хъувуна, агъадихъ тир тарихдин повесть куьн фикирдиз гъизва.
Ашукь Уьзден ва адан девирдин делилар жагъуриз сифте куьмекар гайибурукай сад лагьай кас, за винидихъ тIвар кьунвай, ашукь Уьзденан вафалу путул Гьажагьмедан хва Гьажибала я. Уьзденан уьмуьрдин ва яратмишунин делилар ва пара кьадар маса эсерар Гьажибалади вичизни чпин чIехи буба Рамазанавай ( ам 1935-йисуз кьена), чIехи диде Сунахалумавай, буба Гьажагьмедавай (ам 1942-йисуз кьена), Уьзденан хтулар тир Къурбанмегьамедавай, Бичедивай, Мегьамедавай ( амни 1942-йисуз кьена) ва хуьруьн яшлу итимривай жагъана ва абур кIватIна.
Жуван нубатдай, Гьажибалади ва адан гъвечIи стха Сейдилагьди (амни 2001-йисуз кьена), гайи малуматрилай алава яз, Уьзденан хутул Къазимегьамедавай, вичиз вилералди акур, Уьзден лап мукьувай чидай, алай вахтундани сагъ ва саламат яз Ярагъдал яшамиш жезвай, вичинни вишелайни артух яшар хьанвай, Малла Мегьаммед эфендидин сихилдикай тир Абусядан руш Абидатавай, муаллимар тир Нежведилов Юнусавай, Абдулгьамидов Абдулгьамидавай, вич Малла Мегьаммедан невейрикай яз, кьадар–кьисмет Юсуф хандин неведиз уьмуьрдин юлдаш хьайи Аминова Эсминадивай, адан апай Мирзежанавайни адан уьмуьрдин юлдашдивай, гиливи ТIелгьятавай ва тIварар кьаз тахьанвай пара кьадар масабурувай са шумуд йисан вахтунда гзаф материалар ва делилар жагъур хъувуна. Заз и карда куьмекар гайи вири юлдашриз, рикIин сидкьидай чухсагъул лугьуз кIанзава.
Абурухъ галаз сад хьиз, завай и тарихдин повесть, са кьадар материалар архиврай жагъур хъийиз пара вахтар фена. Гьа ихьтин себеб аваз, повестдин текст журналда сад-садан гуьгъуьналлаз акъудиз алакьнач. Нетижа яз, и повестдин сад лагьай пай «Самур» журналдин 1999-йисан 3-4, кьвед лагьай пай–2000-йисан 1-2, пуд лагьай пайни 2002-йисан 5-6-нумрайра ганва. «Самур» журнадиз и повесть акъудиз мумкинвал гайи, редактор Жамидиназни (амни 2003-йисуз рагьметдиз фена), Зульфикъар Къафлановаз, адакай куьруь малумат ва са шумуд шиир гуз куьмек гайи, Лезги газетдин къуллугъчийриз жуван патай ва Уьзденан путул Гьажибаладин хизанрин патай аферин лугьуз кIанзава.
Гьа са вахтунда, и материалар кIватI хъийидайла, Мегьамед Ярагъи хьтин шейх багъишай Вини Ярагърин (и хуьр арандиз куьч хьанва) бинедал фена, куьгьне хуьруьн тIебиатдихъ ва анрин булахрихъ, са кьадар булахрих галаз мукьувай таниш жез куьмек гайи ксаризни чухсагъул. Мегьамед Ярагъидин куьгьне кIвалерин, (гьайиф хьи, ам чкIанва, аламай цлариз, мукьув зияратдин пIипI хьанвай, аскIан са кIвализ чун тамашна. Сифте сефер чун аниз, Мегьарамдхуьруьн райондин лесхоздин старший лесничий Мегьамед, виниярагъви Абдулгьамид, кьвед лагьай сефердани «Ихрек» предприятиядин сагьиб Мехтиев Магьмуд, адан уьмуьрдин юлдаш Бикеханум, анин къуллугъчияр тир Мелик, адан уьмуьрдин юлдаш Сайибат, чи рикI алай манидар Къазиев Даниял ва маса ксар галаз фена, анин хуьр алай чкадилай ашукь Уьзденан ва масабурун дараматар алай чкаяр чирна, хуьруьн уьруьшра авай булахрал фена, анрай ятар хъвана. Алай вахтунда, виликдай Вини Ярагърин къазмаяр тир мулкунал ивичIна, шегьердин саягъда бине кутунвай, вири жуьредин къулайвилер авай «Ярагъар» тIвар алай гуьрчег хуьр арадал атанва. Нетижа яз, и хуьруькай заз агъадихъ галай шиир арадал атана:

Сажидин
Ярагъар
Асул бине-Вини Ярагъ,
Аллагьдин таж – кьилеллай рагъ,
Самур вацIун кьеревай багъ,
Женнет макан я Ярагъар!

Тарикъатдин кутур рекьер,
Гьар са югъ тир мелни мехъер,
Эфендийрин, пIирер, шейхер,
Женнет макан я Ярагъар!

Ятар ширин гьар са булах,
ТIебиатдин гуьзел къишлах,
Шейх Мегьаммед тир ви дамах,
Женнет макан я Ярагъар!

Кьуд пад багълар, атир гьава,
Зияратар вахъ бул ава.
Гьар са тIалдиз авай дава,
Женнет макан я Ярагъар!

Ашукь Уьзден – чIалан магьир,
Лезгистанда пара загьир,
ЦIийи бине, цIийи тир хуьр,
Женнет макан я Ярагъар!

СтIалжуван хва Сажидин,
Ваз мусурманрин багьа я дин,
Аллагь кIани гьар са касдин,
Женнет макан я Ярагъар!

Дидевилин бахт
Уьмуьр-бахтлувал, кьиникь-бедбахтвал я.
Халкьдин камалдай.
Вини Ярагъдал далдамдинни зуьрнедин ван алай. Хуьре мехъер авай. Шад макьамрин сесери хуьрел абур гъизвай. Экуьнин сегьерар тамамарзавай зуьрнечияр, гьам хуьруьнвийри, гьамни патан мугьманри хушвилелди къаршиламишзавай. Мехъерин иеси Рамазан ва адан хва-стха мугьманрин къуллугъда са кIвачел акъвазнавай. Демерин гьайбат масад тир. Кьуьлер кIандай жегьилар гьарма вичин нубат атунал вил алаз акъвазнавай.
Техилар кIатIариз хтана, мал-къара алафривди таъминарна, рикI секин хьанвай зулун макъам тир. Эвленмиш жезвай жегьилар лагьайтIа, фадлай сад-садал ашукь, гуьрчегбур тир. Абурун гуьрчегвилерикай мукьвал тир хуьрерани ван-сес гьатнавай. Эгер, са жуьредин кьванни рикI сефилардай вакъиа тахьана, кутугайвал кьилиз акъатайтIа, ихьтин бахтлу мехъер и патара кьериз жезвай кар яз гьисабзавай. Вучиз лагьайтIа, Умуят хьтин гуьрчегвилиз-гуьзел, акьулдиз тамам рушар, беглеринни девлетлуйрин рухвайрин гъиляй кIанибурал агакьзавачир. Абуру, чпиз бегенмиш хьайи рушарикай кьвед ва я пуд лагьай паб язни вахчудай.
Аллагьдиз шукур хьурай, мехъер иесийриз кIандай саягъда кьиле фена. Свас кIвализ хтана, мугьманар разивилелди чкIана. Сад-вад юкъуз свасвилин парталар аламукьай Умуятакай кIвалин-йикъан паб хьана. КIвале жуьреба-жуьре кеспияр авун, патал экъечIна кIвалахун адаз адет хьана. Адан свасвилин дирибашвиликай хуьре ихтилатар тIимил гьатнач.
Хуьре, Юсуф ханди вичин кIвализ Билбилахуьрелай гъайи булахдин целай гъейри (гьа ядни хандин хизанди ва адан малкъаради ишлемишун патал, элкъвена къеледал хьиз кьакьан пару чIугунвай гьаятда авай) масад авачиз, ярагърин дишегьлийри хуьруьн кIама авай жуьреба-жуьре чешмейрай яд гъизвай. Булахдин рекье гьамиша рушарин, сусарин кIеретIар жедай. И рехъ абур патал ихтилат-суьгьбетни тир, са квар ядни. Ихьтин кIеретIрикай сада, кIула къеледи нур гузвай цурун цIийи квар авай, буй-бухахдиз тамам Умуят свасни авай. Ам акур дишегьлийри чпин ихтилат цIийи терефдихъ элкъуьрна.
-Квез вуч аватIа чидани, кьей вахар?-жузуна са кьадар яшар хьана, амма гилалди гъуьлуьз тухун тавуна амукьнавай Пержена. Вич са вилихъ вини магьледихъай къвезвай Умуятаз килигна.
-Лагьайла чир жеда ман,-гаф атIана къвалав гвай Эсмера.
-Умуятаз аял авалда!
-Жеч!!
-Валлагь, авалда! Куьн адан къекъуьнриз, хкаж хьанвай руфуниз тамаш. Аял авай дишегьлияр заз яргъалай акунмаз чир жеда.
-Кьей бахтикъара!-лагьана вичин кIаниди гъиляй акъатай Гуьлуьсима,-кIани ярни кьисмет хьайила, ракIарин куьрцелдал кIвач аламаз аялдин дидени жезва. Шукур хьурай Худадиз. Вири адан гъиле ава!
-Дидевилин бахт авай кас я ам. Ахьтин бахтлу марф нин хьайитIани никIел къвадач. Аллагьди Вичи гудай ксарикай хьурай!
Гатфарин варцарикай гуьзел са береда, Умуятан къужахдиз акур касди вили ягъдай хьтин хва атана. Им, яшлу инсанри тестикьарзавайвал, 1801 ва я 1802-йисарикай сад тир. Агьмедан кIвале куркурдин таза аялдин сесер гьатна. Амле-мирес кIватIна, хьанвай хцел тIвар эцигуниз талукьарнавай шад межлис туькIуьрна. И кIватIалдик хуьруьн къена ва пата къерехрани еке гьуьрмет авай виниярагъви Малла Исмаил–эфенди, миресар ва маса ярар-дустарни авай. Виридан разивал аваз, цIийиз хьанвай аялдал, Куьре пата силли, са касдинни кIиринай тефидай, чарадалай аслу тушиз вичин кьилелди фу нез вердиш, уьткем ксари ва я тухумри рикI алаз кьазвай Уьзден тIвар эцигна.
Варцар-йикъар, абурухъ галаз йисарни алатна. Уьзденакай хъсан амалрин, лагьай гафунихъ яб акалдай гада хьана. Таярин арадани ам хкатна чир жедай. Адаз дустар кьаз чидай. Бязи вахтара, вич саймиш тавуна, са бязибуру чпин сивел вуч атай гафар лагьайла, Уьзден туьнт жедай. Амма ада вичин туьнтвал, масадан рикIиз тIарвал тагана, секинардай. И кардал ам виридаз хуш тир.

Малла Мегьамедан сухта
уьхуьн тийидай чирагъ – илим я.
Имам Ярагъ Мегьамед эфенди.
Мусурман алимарин арадани, жуьреба-жуьре хилера кIвалахзавай инсанар авай. Гьар жуьредин алимар мусурман диндин гъавурдани чпин жуьреда акьазвай. Малла Мегьаммеда вичиз чирвилер сифте кьилерай бубадивай къачунвайтIани, патарал физ, махсус илимар, вичелай са кьадар яшариз чIехи, Куьре ханлухда чIехи алим яз машгьур хьанвай агъастIалви, вичин халадин хва АтIлухан-эфендидивай къачуна. Ахпа ада са кьадар маса алимривай гьар жуьредин илимар ва диндин рекьяй чирвилер къачуз, эхирдай маса инсанри вичивай чирвилер къачудай дережадиз хкажна.
Мегьамед-эфендиди икI лагьанай: «Инсан са квехъ ятIани Садахъ, анжах Садахъ инанмиш хьана кIанда и Сад тирдини, надирдини, чаз виридалай истеклудини ам чи бубайрин ИМАН я. Имандин бинедани мусурман дин авай. И дин ада гьеле лап аял чIавалай диде-бубадин таъсирдик кваз кьабулнавай. Дин - адан руьгьдин рагъ тир. Мусурман диндикай адаз вичин уьмуьрдин рехъ ва рикIе авай мурадар кьилиз акъуддай шегьре хьана. Имандин тарсар Мегьамед-эфендиди Пак тир ктаб Къуръандай къачуна. «Аллагь-Сад я, Аллагьдилай гъейри маса аллагьар авач, я Адаз диде авайди туш, я буба. Аллагьдиз я вах авач, я стха авач». Къуръандал руьгьламиш хьайи Малла Мегьаммеда, вичин буба Гьажи Исмаил-эфендиди тарсар гайи сад лагьай дережадин медресадикай, иранбуба Мегьарам-эфендидин куьмекни галаз кьвед лагьай дережадин медреса авуна. Им, гьелбетда са акьван регьят кIвалах тушир. Медресаяр са кьадар хуьрера авай. Амма гьар са медреса, кIелзавайбуруз диндин тарсарилай алава яз, маса илимрайни чирвилер гудай муаллимррилай-мударисрилай пара кьарар аслу тир.
Буба Гьажи-Исмаилан, иранбуба Мегьарам-эфендидин куьмекдалди, Малла Мегьаммеда Вини Ярагърин мектеб медресадиз элкъуьрун себеб яз, и медреса амай мусурман мектебрилай пара кьадар тафаватлу хьана. Вучиз лагьайтIа, кIелзавай илимрин кьадар гзаф хьана. Сухтаяр диндин, Мегьаммед пайгъамбардин руьгьдин къаматдин рекьерай гъавурдик кутазвай ва маса жуьреба-жуьре илимрай абурун чирвилер хкажзавай.
Медреса сифте тешкилай йисар тир им. Авай са хциз тамашзавай Агьмедни Умуят, чпин хцикай хъсан инсан хьун патал, адаз чирвилер ва тербия гудай цIийи рекьер-хуьлерихъ къекъвезвай. Дугъриз лагьайтIа, Умуятаз Уьзденалай гуьгъуьниз мад аялар-са шумуд руш хьун хъувунай. Амма, а аялар, чарабурун вилери атIайбур хьиз, батин галукьайбур хьиз, сад-кьве варцарилай рекьиз хьана. Диде-бубади, чпиз хъижезвай аялар са-сад рекьиз авай хажалатдикай, авай са хциз малумвал гузвачир. Уьзден лагьайтIа, вичин таяр-туьшерин арада, кьир-кьирдин ванцел хъуьрез, виридакай хкатна чир жедай аял хьана. Гьар гьикI ятIани ам са юкъуз куьчедай пашман яз хтана. Хцин чиник квай серин акур дидеди адаз суал гана:
-ГьикI хьана, хва? Ви чиник серин ква хьи? Къал-къул хьанани?
-ГьикI жеда кьван? Зи таяр вири къе-пака медресадиз кIелиз физва. Зун куьчейра кьилди нихъ галаз къугъвада?!
-Вири вужар я?-хабар кьуна дидеди-виридахъ чпизни недайди хьайила, кIелун ва кхьин чирзавайбурузни гудай харжияр жеч эхир!
-Вуч къал я, Умуят? Дидединни хцин арада пайиз тежезвайди вуч я?
-Я итим! Чи хциз фекьи жез кIанзава.
-КIелай кьванбуруз фекьияр лугьуз жедайди туш, Умуят. Авам лежбердилай кIел-кхьин авай кас хьун пис туш. Ашкъи аватIа, за ам жуван чIехи дуст Малла Мегьаммедал тапшурмишда.
Пакад юкъуз Агьмед Уьзденни галаз мискIиндихъ рекье гьатна. Им жемятди капI-тIеат ийидай жуьмя мискIиндин дарамат тир. Адан кIаник, сухтайри чирвилер къачудай медресани квай. Уьзден къецел аламаз, къене патаз фейи Агьмед, са шумуд декьикьадилай Малла Мегьаммедни галаз къецел экъечIна. Уьзден абуруз мукьва хьана.
-Ви тIвар вуж я, кьегьял?
-Уьзден я, фекьи буба.
-Малла Мегьаммед буба лагь,-гъавурдик кутуна Агьмеда хва.
-Машаллагь. КIелиз ашкъи авани? ТахьайтIа, дахди мажбур ийизвайди яни?-Малла Мегьаммед адаз дикъетдив килигна.
-Зи ашкъи ава, Малла Мегьаммед буба.
-АкI ятIа, ша захъ галаз. Жув ахлад, Агьмед.-ам Уьзденан гъилни кьуна, медресадиз рекье гьатна.- Хцикай архаин хьухь!
-КIарабар – зибур я, чIехи дуст, як -види. Адакай итим хкуд!
Малла Мегьаммед Уьзденни галаз медресадиз гьахьна. Агьмед, рикIяй гьар жуьредин хиялар физ, Умуятаз муштулух гудай саягъда, вичин кIвализ хтана. Хцикай кIел авур инсан жеда лагьана умуд акатай Умуят, Уьзденан кIел-кхьинрал мукъаят акъвазна.

Европадай Индиядиз фенвай пекдин чIехи рекьин къерехда хкаж хьанвай Вини Ярагърин хуьре дуьньядин тарихда дерин гелер тур вакъиаяр пара ава. И хуьруькай Куьре ханлухдин чIехиди хьайи Юсуф бегдин меркезни хьана. Аслан хандилай гуьгъуьниз, пара кьадар мукьва миресриз бегвилин тIварар багъишиз, Куьредин хъсан шартIар авай хуьрерай мулкар гуз чи патариз пара кьадар яхулвийрин хизанар куьч хьана. Нетижа яз, Къазикъумухдин невейрикай са кьадарбуру Вини Ярагъдал, абурухъ гелкъвез атай яхулрин векилри, чпиз Агъа Ярагърин хуьруькай чпиз бине кьуна.
Вини Ярагъдал Мегьамед Ярагъидин бубайриз ва ашукь Уьзденан тухумриз бине хьана. Заз жуван повесть Уьзденрин тухумдикай чаз малум хьанвай Рамазанан хва Агьмед эвленмиш хьуникай жуван суьгьбет башламишзава. Автор.

Медресадин уьмуьр
Чирвилерин тар–туькьуьлди ятIани,
Амма адал жедай емишар верцIибур я.
Мисал.
Медресадин уьмуьр са акьван регьятди тушир. Гьар са муаллимди сухтайрин фагьум-фикир анжах вичиз тухузвай тарсуниз гун тIалабзавай. Садрани гъиле кхьидай затI такьур аялар, тахтайрал цIивинралди цIархар ийиз таз, абурув -алиф, -бей, -тей, -сей, -жум,-лугьуз таз, таниш тушир араб чIалан алфавит чириз таз алахъзавай. Вири аялрихъ сад хьтин зигьин, сад хьтин кьатIунар авачир ва гьа кар себеб яз, вири сад хьиз тарсарайни агакьзавачир. Уьзден хьтин сад-кьведакай, дерин кьатIунар авай сухтайрикай муаллимриз, масадкъуруз къалурдай чешнеяр хьанвай. Уьзденан тIвар, тарсара мукьвал-мукьвал кьунихъ мад са кьетIенвал авай. Адахъ Аллагьдин патай ганвай багъиш тир сесинин ширинвал авай. Къилихдал гьалтайлани, ам авай са хва я лагьана, кстах вердишарнавачир. Агьмеданни Умуятан арада садрани кефи хадай гаф-чIал тахьай и хизанда, Уьзденаз жагъай тербияни чешнелуди хьана.
Уьзденаз вири илимар хуш тир. Дуьз хиве кьуртIа, муаллимри эдебиятдин тарсар гудайла, Уьзденан рикIелай маса тарсара гайи азиятарни кваз алатдай. Сад лагьай йис, гатфарин марф хьиз, са кIус яргъал чIугуна акъатна. Адаз кIелиз-кхьиз, куьруь суьрейрин дуьаярни чир хьана. Кьвед лагьай йис са акьван пайгардиз башламиш хьанач. Уьзденаз икьван чIавалди чпин патара авачир урус аскерар акваз, медресадин уьмуьрда, са жуьредин дегишвилер гьатна. Ара-бир урусрин векилри тарсарай муаллимар акъудиз, хабарар кьаз, аялар чеб-чпин ихтиярда гьатзавай. Бязи аялриз и кар хуш тир, ина физвай вакъиайрай гьелелигда я медресада кIелзавайбурун, я абуруз тарсар гузвай муаллимрин кьил акъатзавачир.
Малла Мегьмед медресадиз кьериз къвезвай. Адахъ патарилай къведай мугьманар, ярар-дустар пара хьанвай. Ам медресадиз атай вахтара, адет яз, са бубат чирвилер авай аял я лугьуз, Уьзден доскадал акъуддай. Адав дуьаяр хуралай лугьуз тадай. Аялдин ширин сесини, гъалатI квачиз четин гьарфар дуьз лугьуни, течир араб чIалан гафари, дуьайрин суьрейри виридак шадвал ва дамах кутадай. И кар адаз вичизни хуш тир. Пуд лагьай йисни акваз-такваз акъатна. Уьзденвай галкIун тавуна, Къуръандин рикI яз гьисабзавай «Йасин» сурани хуралай лугьуз алакьзавай. Пуд лагьай йисан эхирдин мукьва жезвай са тарсуна, кIелзавай аялрин чирвилерин нетижаяр кьадайла, медресадиз абурун диде-бубайризни буюрна, Малла Мегьаммед вич ва маса фекьиярни яб акализ, сухтайрин чирвилер ахтармишиз атанвай. Уьзденан агалкьунар акур Агьмедан вилериз нвагъ хъиткьинна. Вучиз лагьатIа, ам вичин вилериз такур экв хциз акунал пара кьадар шад тир. Эхиримжи бигердай мекьи хьана хтайдалай гуьгъуьниз адан сагъламвални са акьван хъсанзавачир. Гьар са шадвили ва я пашманвили, адан рикIи зарб кIвалах ийиз, бедендиз къайи гьекь акъатзавай, ахпа акваз-акваз адаз вичин далудин дамарар кьурди хьиз жез, кьагьур къвезвай. Вичин гьалсузвиликай я ада папаз чир тийиз, аялдиз кьванни малумвал тагуз, вичин гуьнуькъарадик фейи уьмуьрдин эхирдин йикъар кIвачерал алаз ва кимерал са кьил чIугваз акъудзавай.
-Гележегда кIел хъувуртIа,-лагьана Малла Мегьаммед-эфендиди,-Уьзденакай еке кас жеда. А дережадиз экъечIун патал адахъ вири патарихъай тамамвилер ава. Гьикьван вахъ мумкинвал авачтIани, адав кIелиз гице, Агьмед. Им зи патай тIалабунни я, буйругъ яз гьисабайтIани жеда!
-Башуьсте, чIехи дуст Малла Мегьаед-эфенди, за гьамиша ви меслятрал амал ийизвайди я. Адакай за жуван нубатда чан алай инсан авуна, гила адакай камаллу кас авун ви хиве ава. Де мад сагъ хьурай. Зун рикI архайин яз хъфида,-лагьана абур чара хьана. Веревирдерик квай Агьмед яваш-яваш кIвализ хъфена.
Кефердихъай атай завал
Чна дагъвияр зулумдик кутун патал абурун гьакимриз куьмекар ганай.
А. Руновский.
Урусатди Къафкъаз секиндиз тазвачир. Урусатдин кьушунри Дагъустандин мулкариз кьуьл гузвай. Генерал Ермолован муг Къубада авай. Ада, садазни муьтIуьгъ тежедай лезгияр, халис лукIариз элкъуьрунин мурад аваз, мукьвал-мукьвал Урус пачагьдик къурхуяр кутазвай. Вич Къубада бинелу хьана, Куьредин хан Асланавай ада вичин гъилик квай раятривай кьадардилай артух харж кIватIун буйругъ гузвай. Мегьамед-эфендиди, и мукьвал Кьурагьай хтай са фекьидихъ галаз хьайи суьгьбет, вичин иран стха гьажи Селим-эфендидиз ва маса мударисриз ахъайдайла, медресадин дакIар ахъазмаз, а пата тарсарал мащгъул Уьзденаз ва масабуруз, абурун ихтилатрин ванер къвезвай:
-И мукьвара Кьурагьа еке сувар авай,-суьгьбет авуна заз фекьи Къарабега. Халкьар патарив гвай хуьрерайни пара кьадар кIватI хьанвай чкадал, иниз еке муштулух гваз атанвай генерал Хутунцева, пачагьдин патай еке гьуьрмет ва ихтибарвал авунин лишан яз, Асланаз бегдиз Куьредин ханвиле тайинар авунин шагьадатнама ва багьа къашаривди чIагурнавай шуьшкани багъиш ганалда. Анал Аслан ханди, вич пачагьдиз вафалу тирдан гьакъиндай кьин кьуна. И вакъиадилай гуьгъуьниз, пачагьдин векиларни галаз, Аслан хандин гъилибанри еке тир межлис къурмишналда. Ада гила еке ихтияррин иеси хьайила, са патахъай вичин вафалувал къалуриз, муькуь патахъай, далудихъ Урус пачагь хьтин кьудратлу гьукумдар галайла, гужа-гуж чпин хизанар хуьзвай кесиб дагъви халкь алажиз башламишнава. И кардикай пачагьдизни хийир авай ва хандиз вичин хийирдиз серф ийидай такьатар жезвай. Суьгьбет сад лагьана акъваз хьана. Уьзденаз къецел урус пачагьдин кьушунрикай са шумуд кас атанвайди акуна. Мегьамед-эфендидин патав гвай гьажи Селим-эфенди Уьзденабурун патав хтана. Ада вичин тарс давам хъувуна.
Анал атайбуруз вуч герек ятIа, аялрин кьил акъатнач. Абур атайди хьиз, теспача кваз хъфинни авуна. Гьажи Селим-эфендиди вичин тарсунин эхир, Уьзденаз икьван чIавалди ван тахьай шиирдалди акьалтIарна:

Авайвилиз хьурай лянет, кур байкъуш,
Ви а мурдар суфат низ хьуй бес къе хуш?
Гъилер, беден ивид курут, келле буш,
Бес мус жеда са гьакь-дуван, къарагуьн?

Яхул бармак чIулав рекьел пIир хьана,
Чи хуьр, уба вирана, уф, чIур хьана.
Ругун чIугур рат рушарин хур хьана,
Бес гьикьван хьуй и хар, тIурфан, къарагуьн?
-Ибур чи лезги халкьдин рикI алай Кьуьчхуьр Саидан чIалар я.-лагьана гьажи Селим- эфендиди. Уьзденаз абур акьван хуш хьанай хьи, кIвализ хтайлани ада а цIарар хуралай тикрар хъийиз хьанай.
Гаф амаз гаф къведа. Малла Мегьаммед-эендидин медреса кардик акатна, адан тIвар-ван яргъариз акъатайла, Ермоловак мадни гзаф къурху акатнавай. Ада пачагьдивай Къафкъазда секинвал хуьн патал цIийи къуватар рекье тун тIалабзавай. Вичин са чарче ада пачагьдиз ихьтин гафарни кхьена: «Пара кьадар девлетар авай Къуба чи гъиляй акъатунин къурхулувал ава. Сад тир иман, садвиликай фикирар гвайбур пайда хьанва. Ярагъар сад тир имандин патахъай женгиниз эвер гудай бине хьанва».
Гьа са вахтунда, Ермолова Куьредин Аслан хандиз чарчин гуьгъуьнал алаз чарар рекье твазвай. Чарарин метлеб анжах сад тир - Малла Мегьаммедан медресдин кIвалах акъвазарун, Мегьамед вич кьуна дустагъ авун ва вичел агакьарун. Аслан ханди вичин нубатда, Ярагъдал Юсуф-бегдиз гуьзчивал тухун ва а хуьре гьар вуч кин квай кIвалах хьайитIани тадиз вичел хабар агакьарун буйругъ гана.

Етимвал
Буба кьиникь –са етимвал я, диде кьиникь – къанни сад.
Мисал.
ЦIикьвед, цIипуд йисаз кам вегьенавай Уьзденаз вичикай диде-бубадиз куьмекар гудай гада хьанвайди хьиз авай. Икьван чIавалди бубади вичин кар вичи ийизвай. Уьздена ара-бир малариз алафар вегьедайла, яд гудайла, бубадихъ галаз уртах кIвалахар ийиз хьана. Гьикьван лагьайтIани ам къугъунрал, куьчейриз, чIурариз финал рикI аламай аял тир. Бубадиз адавай аялвални къакъудиз кIанзавачир. Вичиз ашкъи атайла гузвай куьмекдизни ваъ, герек туш лугьузни жезвачир, тагудайла ам мажбурни ийизни кIанзавачир.
Вичин таярихъ галаз къугъунрилай кимерал жедай хабарар хуш акур ам, мукьвал-мукьвал яшдиз чIехи итимар алай чкайрал аквадай. И кар гафбуруз хушни тушир. Са бязи кьуьзуьбур рахазни хьана:
-Я чан хва, инал ви таяр садни алач. Фена жуван таярихъ галаз къугъугъ!
-Я Агьмад! Ваз а аялдикай вуч азаб-азият ава? Ам эркек я. Яб акалрай чи ихтилатрихъ!
-Кимерал гьар жуьредин ихтилатар жедайди я!-Хъел атана Агьмадаз.
-ЯтIа жуван сивиз харчивал гумир, Агьмад. Ийидай ихтилат Уьзден хьтинбуруз тарс жедайбур ая. Ам къе вири кIвалахар кьатIизвай гада я. Чун паталди са патахъ буюрмишизни лазим къведа,-рахана Мансур. Ам рахай гафарал кимеллай масабуруни, кьилер юзуриз, разивилин кьул чIугуна. Адалай гуьгъуьниз, Уьзден авай патаз фикирни тагуз, абуру кимел аватзавай шумудни са месэлайрикай суьгьбетар авунай. Сад бигеррикай рахазвай, сада эхиримжи вахтара лезги хуьрериз пайда хьанвай Урусатдин кьушунрикай, ва абуру инра чеб тухузвай кутуг тавур къайдайрикай, гьатта диндин рекьерайни къазанмишзавай гунагьрикай, чинни кьун тавуна, суьгьбетар ийидай. Уьзденан кьил вири месэлайрай акъатзавачир гьакI ятIани, гадайрин арада жедай къугъунрилай, кимерал жедай къариб хабарри адан рикI гзаф шад ийизвай, ам машгъулни жезвай.
Бубадин гьал къвердавай зайиф жезвайди хуьруь-кIвалини кьатIизвай. Фахрайрин гафарихъ агъан тийидай Агьмед, сад-кьве жерягьдин патаривни фенай. На лугьун ам бедназар хьанва. Садакайни чара хьанач. Къуват амчирла, Агьмед месиз аватна. Буба къаткайдалай кьулухъ Уьзденан кIвач кимерикай, аялрихъ галаз къугъунрикай атIана. Дидедиз куьмекар гана, амай вахтара ам хуькез бубадин месин патав ацукьдай. Лампадин экуьнал алчуд жезвай чепелукьди хьиз шадвал ийизвай Уьзден, къвердавай сефил хьана. Бубадин кьилив ярар-дустар, мукьвабур ва хуьруьнбурни къвез-хъфизвай. Са пакамаз, гьеле эквни малум жедалди, диде Умуятан «Гьарай гуж!» лагьай гуьлле акьур хьтин ванци Уьзден ахварай авудна. Са куьнайни кьил акъат тавур гада, гагь вилер акьална суст хьанвай бубадиз, гагь кIвализ къвезвай-хъфизвай итимриз, папариз тамашиз, садавайни жаваб жагъин тийиз, серсер хьана амукьна.
Умуятаз туькьуьлвилер вичин уьмуьрда пара акунай. Вич эвленмишдалди буба кьена, Агьмедаз гъайидалай кьулухъ, Уьзденалай гуьгъуьниз хьайи аялар пуд руш, сад-кьве варз жез, кьена. Аялдин кIвачи чил кьуна, адакай кьванни са югъ аквада жал лугьуз вил алай арада, Агьмед азарлу хьана месиз аватна. ИкI, уьмуьрдикай са шадвал ийидай вахт тахьана кьилеллай итим рекьидалди, Умуятаз аялдин буба лаш хьанани амукьна кIандай. Кар-кеспидикай, ката-галтугуникай кичIе тушиз, вичин кIвал рекье тухузвай дишегьлидин лувар, гила азраилдин хци мукIратIди атIана ахъайна.
Агьмед, патарив гвай хуьрерин агьалиярни кIватI хьана, эл-адетдив чпин тухумдин сурара секинарна. Садакьа-мафакьани гана. Фитедин пипIериз кьамал тIвал яна, Умуят вичин паталай ва рагьметдиз фейи Агьмедан паталай яшамиш жез эгечIна. Кьейиди – кьена, чан аламайда са тике фу тIуьна кIанда. Авай тек са хциз, гьич са куьникайни дарвал ва хажалат тагана, тербия гун герек я. Вири и дердияр рикIин къене веревирд авуна, вичи-вичиз сабурар гуз алахъзавайтIани, Умуятаз я вилер, я хуравай рикI муьтIуьгъдиз амачир. Вилерикай кар авазни авачиз накъвар авахьдай кьван, кьелен цин булахар хьанвай. Сес винелди акъуд тийиз ийизвай шелри ам, дувул атIай къелем хьиз шутIумарна. Дидедихъ хьайи дегишвилери, Уьзденан ийир-тийир авуна. Хажалат кьведазни авай, амма дидедин хажалат алцумиз тежедайди чир хьайи гададиз кIвализни кваз хуьквез кIамачир. Вичин патай рикI-дуркIун гуни дидедиз кар гузвачир. Уьзден, вичиз маса патай хкаждай са гъилихъ, къалурдай са дуьз меслятдихъ къекъвена. ЮкIар-чипIер ягъайла, эхир къад къуншидаллай яшлу итим Керим бубадал атана.
Ада къуншидиз чпин кIвализ буюр авуна. Уьздена, Керим бубадиз, чеб авай гьалдикай, дидедин ара датIана ийизвай шел-хвалдикай хабар гана:
-Керим буба, чи хуьре вил экъуьрайла, валай гъейри маса мукьва ва чи хийир кIандай кас чахъ авач. Буба рагьметдиз фена. Чи гьал къвердавай пис жезва. Чна вуч авуна кIандатIа, са дуьз рехъ-хвал къалура.
-Вири Аллагьдин кьадарар я, чан хва. Ада авур кардал садни нарази хьана кIандач. Шукур хьурай Вичиз.-Керима чурудилай кап алтадна.
-Дидедин шелар акьалтIзавач. КIвализ мус хтайтIани заз ам шехьиз жагъизва. Зи лугьуни, зи минетуни адаз таъсирзавач. Ам акваз зи ийир-тийирни жезва. Чаз са дуьз тир рехъ, са меслят къалурун кIанзава квевай.
-Умуят, чан руш. Ваз хьайи гуж екеди я. Зун ви гъавурда акьазва. Лагь кван заз, шехьуналди вавай Агьмедал чан хкиз жезвани? Ваъ, гьелбетда! Артухлама жувни зайифарзава, аялдин рикIни незва. И кардал эхир эцигна кIанда.
-Керим дах, кIаник эвичIайла, винел кIвализ хтайла, зи вилерикай Агьмед карагзава. Гьаятда авай адан араба, куьтен ва маса затIари, цана кIандай никIи, цура гьарайзавай гамишри зи зегьле ракъурзава. Лагь кван, зун ишехь тавуна вуж ишехьда? Лагь гила заз, за кьил квел эцигда?
-Чида. Чида заз.-Ам са кIус чин атIумарна Уьзденаз тамашна: -Зун сифте вахъ галаз рахазва, Уьзден. Лежбервилин пеше давамардай къаст вахъ авани?
-Ваъ!-Лагьана Уьздна, фадлай и суалдиз жаваб гьазурнавайда хьиз.
-Вучиз? Вун лежбердин хва тушни?
-Хва зун лежбердинди я, амма лежбервал авун заз кIанзамач, Керим буба. Вун закай бейкеф жемир. Заз лежбервал- зи буба яна кьейи душман хьанва.
-Тирла, ваъ лугьунихъ вуч себеб ава? Дуланмиш жедай квехъ маса рехъ авани? Заз чидай гьал, лежбервиликай къерех хьана веже къвезвач. Фу тIуьна кIанзава. Фу гьинай къведай затI ятIа, вун аял туш, ваз хъсан чизва. Авани?
-Керим буба, заз дах кьейи лежбервал душман хьанва!-Тикрар хъувуна Уьздена. Керима адан сифте сефердин и гафариз са акьван фикир ганвачир.
-Им са цIийи ван! Лежбервили итимар рекьиз хьанайтIа, чи хуьре садни амукьдачир хьи! Чун вири лежберар тушни, Уьзден? Чун сагъ ама кьван!
-Лежберар вири я, Керим буба. Дахди вичин чандиз инсаф авунач. Эгер ам лежбер туширтIа, адахъ дуланмиш жедай маса рехъ авайтIа, ам икьван жегьилзамаз рекьидачир.
-Пара ягъалмиш я вун, зи азиз хва! На бубадихъ яб акал. И чуруда авай гьар са чIарчIиз зегьмет вуч затI ятIа хъсан чида. Зегьмет чIугуна кьейи са касни авайди туш. РекьизватIа, зегьмет чIугваз чин тийиз рекьизва. Вун жагъай бубадиз за са шумудра лагьайди я. Агьмед, чан хва, майишат кьиле тухун патал ваз куьмек герек я. Вахъ я стха авач, я агакьай хва. На вал, арабадик квай яцрал хьиз тах илитIнава. Цан цадайла, ник гуьдайла, са уртах жагъура. Къе на ялзава. Вун хандини мукьвал-мукьвал бигерриз рекье твазва. Вучиз? Зегьмет чIугвадай кас я лугьуз. Адаз зи ван хьанач. Бигерда мекьи хьана хтай ви буба са юкъуз кьванни акъвазна ял тияна, кIвачин кьилел вич кьена. Адахъ агакьзамач. Чна гьар са кардилай тарс къачуна кIанда. На лугьузвайвал, ваз лежбервал ийиз кIанзавач. АкI ятIа, за куьн вилик ихьтин са месэла эцигзава. Гамишар, араба, куьтендин алатар куьне маса гуда. Ник куь екеди я. Ам зурана (кирида) вугуда. Са пай квез, са пай адал зегьмет чIугурдаз. Рази яни куь?!- Керим сифте нубатда Уьзденаз тамашна. Гьикьван лагьайтIани, ам гила кIвале бармак алай кас тир, ахпа, кьил хуруда гьатнавай Умуятан патаз тамашна. Абурун патай манийвал авачир.
-Чахъ маса чара авач.-Къул чIугуна Умуята.
-Калер, лапагар – амукьда. Нек, як пул гана къачудач кьван! Кьве кас я куьн. Дуланмиш хьана фида. И за лагьайвал авуртIа, куь хизанда пашманвал амукьдач, я гьарай-вургьайни. Иеси амачирла, адан лежбервилин алатар акун са цIай я! Эгер за лагьай меслят квез дуьз аквазвачтIа, хуьре залайни акьуллу, залайни чидай инсанар пара ава. Квевай масабурални меслят хъийиз жеда.
-Аллагь валай рази хьурай, Керим дах, Вуна чи рикIиз сабур гана. Вун кьиле аваз, чна гьа вуна лагьайвал ийида.
-Уьзден, бубаяр, гьатта дидеярни кьилелай алатай аялар чи хуьре пара ава. Къе вунни аял туш. Лежбервал ийиз алакьзавачтIа, ва я хуш авачтIа, са жедай кар-кеспи вунани авун лазим я.
Керим буба хъфейдалай кьулухъ са тIимил вахт алатна. Ада лагьайвал авур Умуятан рикIни чкадал ацукьна. Мад адан вилериз я араба, я гамишар, я маса алатар ахкун хъувунач.. Агьмедан сурал алай нвакьни ацукьна, Умуятан рикIе авай хажалатни.
Кьуьд алукьна. Живери чил-цав лацу авуна. Гагь кIвалин кIвалах, гагь кимел физ-хуьквез кьуьд, югъ-йикъан, варз-вацран гуьгъуьна аваз акъатзвай. Гурмагъдал къалин гум алай ярагъвийрин кIвалер звал къвезвай мехъеррин, мелерин къажгъанар хьиз аквазвай.

Данарбанвал
Зегьметдал рикI алайдаз – вири пешеяр хъсан я.
Мисал.
ХъуьтIуь вичин кьуьдвал авуна. Инсанрин муьхцера я нагъвар тунач, я кIунтIара векьер. Сам-кьални акадриз, ярагъвийри чпин малкъарадиз авай алафар са гьал мадара авуна ва абур са гьалада хъуьтIяй сагъ-саламатдиз акъудна. Са патахъай ракъар къвез, муькуь патахъай чилин цифер къвез, чилерал есир хьана аламай живерин маргъалрив секинвал гузвачир. Къузайрик, далдайрик чпин кьилиз чара авур живер квачиз, рагъ акьадай ва маса дуьздал алай чкайрилай живедикай азад хьайи ламу чиляй экъечIзавай зайиф къацу цIирери инсанрин рикIерик шадвал кутазвай. Кьве жуьредин партал алай чил йифиз хъукъваз, юкъуз авагъ хъийизвай. Ара-бир мекьивилер хьайитIани гатфари вичин кар ийизвай.
Ракъинин гьава кватунивай кимерал малкъара чуьллериз акъудуникай ихтилат-суьгьбет кватиз хьана. Нехирбанарни авай, данарбанарни. Чарасуз лазимди, меслят гъана, нехир ва данаяр чуьлдиз акъуддай йикъал тIвар эцигун тир. Кимеллайбуру, тайин са югъ тестикьарунин меслятар ийидайла, и гафарик кумаз атай Алиди, данарбан Мусадивай, азарлувал себеб яз, алай йисуз данайрив физ тежезвайдакай хабар гана. Садбурай гьарай акъатна: «Мад цIийи данарбан!» Сада Садудин, сада Махсудан тIварар кьуна. Кимел, цIийиз кьун герек тир данарбандин патахъай яргъалди чIугур гьуьжетунар арадал атана. Гьуьжетар гьахълубур тир. Гьар садаз вичин мал-дана, саламат хвена ва хъсандаказ динжарна хкана кIанзавай. Ихьтин данарбан жагъурун-са акьван регьят кIвалах тушир.
-Инал данарбанвал патал тIварар кьурбур,-лагьана сес хкажна, Керима шагьид тIуб галтадарунивди,-садни и кардиз лайихлубур туш!
-ГьикI!
-Вучиз?-сесер акъатна гьарнилай.
-Зав жуван фикир эхирдалди лугьуз тур. Ахпа куьне лагь! Сад лугьудайди, Саду къачун чна. Ам чаз виридаз хъсан чидай угъри я.Адан пеше чарабурун мукарай какаяр чуьнуьхиз, тIуьн я. Ахьтинди данайрив ракъурна, лагь кван садра, нин рикI архаин жеда!?
-Дуьз.
-Лап дуьз лугьузва Керима!
-Чун Махсудакай рахан. Вичихъ тумунал цак алай гьайван авачирда, куь данаяр рикI гутуна хуьда лагьана ни умуд ийида? Садани! Эгер куьне захъ яб акалзаватIа, куь фикирдиз за Уьзден гъизва. ГьикI я?!
-Уьзден!?
-Уьздена данарбанвалдани?-мягьтел сесер акъатна.
-Эхь, Уьзден! Чна генани вич акван. Меслятдал атайтIа, кIубанвилиз-кIубанди, акьулдал гьалтайла, ам инал тIварар кьурбурун саданни тай туш, пуд лагьайди, адахъ вичихъни дана ава!-И гафарик кумаз кимел Уьзден гъвезвай.- Ажеб кар хьаначни? Ам вични, инал эверайди хьиз къвезва. Куьн рахамир. Адав зун рахада. Меслят яни?-Салам гана, кимел агакьай Уьзден, чIехи итимривай са кIус яргъа ва сефилдиз акъвазна. Кимеллайбур адаз садрани такурдаз хьиз тамашзавай. И карди Уьзденни хияллу авуна.
-Уьзден! Са кIус мукьув ша кван. Чна инал, чан хва, цIийи данарбан кьуникай меслятар авуна. ТIварар кьурбур пара ава. Ви тIвар занни кьуна. Зи меслят, чидач и кар ваз гьикI аквадатIа, инал алай кьуьзуьбурузни хъсан акунва. Чидач вуна вуч лугьудатIа?
-Керим буба, куьне ийизвай меслят – зи хийирдиз тушни?
-Эхь, чан хва! Неинки са ви хийирдиз, ам чна сифте нубатда чи хийирдиз я, гьв са вахтунда-куьн хийирдизни! Хъуьрез-къугъваз акъатдай вахт я. Гьахъни жеда ваз, жемятдин патай аферинни!
-Тахьана, диде-хицел, хва-дидедал элкъвез жеч хьи,-кьатIана Алиди.
-КIвалин дерди-бала хьайитIа, чна ваз сад-вад югъ муьгьлетни гуда. Ахьтин вахтунда данайрив ракъурдай са кас жагъун тавуна амукьдач,-куьтягьна Керима.
-Дидедизни шад жен белки! АкI ятIа зун мус гьазур хьун лазим я?
-Алакьдай кIвалах ятIа, чаз пака цIийи варзни тир, йикъарни алахьайбур я, пака!
-Башуьсте! Куь гафунал завай гаф эцигиз жедач,-лагьана, Уьзден дидедиз муштулух гуз, лувар акатна цавай хъфена:
-Диде! Шад хабар – ваз, муштулух – заз!-гьарайна ада гурара амаз.
-Яраб вуч хабар ятIа?-Хияллу хьана Умуят. Адавай, гъуьл кьейидалай гуьгъуьниз, бейхабар муштулухни кваз, рикIин секинвилелди кьабулиз жезмачир.
-Жемятдин данайрив цIийи данарбан кьадайла, Керим бубади вичи зи тIварни кьуналда. Заз гила са тике фу къазанмишдай рехъ жагъана, диде! На гьикI лугьуда? Хъсан кIвалах яни!?-ам пара шадзавай. Амма дидедик, данарбанвилин тIвар кьурла, шел акатна. Фадлай, рикIин цIай рекьидайвал шехьдай са багьна жегъизвачир Умуятаз. Гила жагъана.-Адан чин чIур хьана. И гьал Уьзденани кьатIана.
-Ви рикIяй физвай хиялрикай заз хабар я, диде. Буба кьена, етим хьаначиртIа, Уьздена, Малла Мегьаммедан медреса акьалтIардай. Хцикай эфенди жедай. Адакай – авай са хцикай, жемятдин данаяр хуьдайди хьана лугьуз хажалат хьана ваз. Тушни? На са фикирни ийимир, диде. Виридалай артух яшамиш жеда чун! Кимеллайбуруз, Аллагьди гайитIа, пака нехир ва адахъ галаз – данаярни акъудиз кIанзава. Ви разивал аватIа, за абурал жаваб агакьарда. Вуна заз гьазурвал акваз куьмек це, -лагьана, дидедин патай наразивал тахьай Уьзден, кимел экъечI хъувуна.
Аламай йикъан вахтни, йифен са пай, дидедини хци цIийи пешекарвилиз гьазурвал акваз акъудна. Данарбанвилиз герек алатар: чанта, яд хъвадай гъвечIи гичин,, кьел твадай пикI, чкIул. Кьилел алай бахдин бармак, кIвачел алукIдай кьве жуьт къапар: садбур чIимел, садбурни кьурай вахтунда алукIдай шаламар, шалар, цIийи кьветIелар гьазурна. Ахпа Уьзден къаткана. Пакагьан йикъал вил алай адаз, йиф заландиз акъатна. Ахварай кьванни буба акунайтIа, адан фикирни чириз темягь авай Уьзденаз, экуьнин кIекери югъ жезвайдакай хабар гана.
КIусни теспачавал квачиз, гьамиша вердиш кIвалахдив хьиз, рикI гваз, къуьне-чанта,гъиле-лаш, вилик вичин ва са шумуд маса къуншийрини данаярни кваз, ам данаяр кIватIзавай кундал атана, вирибуру гъидалди вил алаз, рекьин хиве акъвазна.
Нехир фенвай. Данаярни кIватI хьана. Сифте сеферда чуьлдиз акъудзавай данайрин иесийрин куьмекни галаз, Уьздена абур ПIирен гуьнедиз гьална.

Сифте югъ
Вердиш жедалди-гьар са кIвалах четин аквада.
Мисал.
Сифте сеферда чуьл аквазвай данаяр чукIур тавуна хуьн регьят кар тушир. И кардин гьакъиндай пакамаз таъкимардайбурни хьана. ЧIехибуру лагьайвал, данайрилай элкъвез, Уьздена хамбуруз кьил къкъаждай мумкинвал ганач. Ара-бир лаш къалуриз, «гуч гьа»!–лугьуз, ам нисини жедалди данайрал мукъаят хьана. Нисинихъди чими хьайи данайриз, тIветIер тумуналди ягъиз, цIингавар хкадардай мажал амукьнач.
Чуьлдин гьава михьи ва нефес къачуз хъуьтуьл яз жагъай гада, вичин пешедилай рази яз амукьна. Къузайрик живер кумай. Данаяр патал недай векь-хъач кIамай кьван авай. Лазим кIвалах данаяр секинвилелди хуьн тир. Хуьруьвай яргъа хьайила, кьакьан ва аскIан кIвалер пара кьадар гуьрчег аквазвай. Чуьллерикай рахадай кIвалах авачир. Тамун гапIалра экIяй хьанвай никIер, живер цIрана, чIахар хьиз куьлуь хьанвай руквадай хкис хьанвай къацар, махпурдин парча хьиз акъвазнавай. Уьздена данаяр, къурухривай яргъаз акъуднавай. Гишинвал ва каш вуч затI ятIа гьелелиг чир тахьанвай Уьзденаз, ризкьидин къадир авай. Вучиз лагьайтIа, буба кьилел аламаз, адан хиялдиз ихьтин фикирар ерли къведайди тушир. Гила, гьикьван лагьайтIани, Уьзденакай кIвалин чIехиди хьанвай. Гьардаз вичин никIе цанвай мух-кIах багьа тир. Абурун арада Уьзденазни бубадилай ирс атанвай са шумуд репедин никни авай эхир. ЦIи, артух куьмекни авачиз акурди, ам уртах цанвай. Адаз яргъалай хьиз, вирибурун мулкарин арадай чпин ник алай чка аквазвай.
Цавал инлай-анлай цифер акьалтиз башламишна. Данаяр яргъалди ацукьнач. Я Уьзденазни абур ацукьун кIанзавачир. Сифтегьан йикъалай аслу тир гележегдин кьимет. Ада данаяр, гагь винелди, гагь агъадалди гьализ, вич кьван цIийи уьруьшра гваз къекъвена. Югъ рагъдандихъ элкъвена. Яргъай нехир мукьва жезвайди чир хьайи Уьздена, данайрин кьил хуьруьхъди элкъуьрна. Данайрин вилик атанвай иесийрин гъилера фан кIус-затI аваз, гьарда вичин гьайвандин иесивал ийизвай. Данайрал къвал алаз акурбуру шадвални ийизвай:
-Вахтунда тухвана, вахтунда хкунни авуна. Данайри хъсан тIуьнни авунва. Аферин Уьзденаз! Ам хкяюнал чун ягъалмиш хьанач!-лугьудай ванер галукьзавайтIани, къецел патай чир жедайвал дамах авун къалур тавур ам, вичин данани вилик кутуна, кIвалихъди хъфена.
-ГьикI хьана, хва! Инжикили хьанани?-лугьуз вилик экъечIай дидедиз хци шадвал хуьз тахьана, лагьана:
-Югъни, диде, зи бахтунай хьиз алахьайди хьана. Кимеллайбуруни, вахтунда тухунни авуна, вахтунда хкунни. Аферин Уьзденаз, данаяр динжарни авунва лугьузвай. Галатун вуч я? Югъ гьинай атана, гьинай акъатна чирни хьанач. Са арада куьчеяр рикIелни акьалтнай, амма чуьлдин ничхиррин ванер хьайила, вири рикIелай алатна. Ваз къветери, ачкарри, туртурри къакъраяр ядай саягъ акурла, абурун жуьреба-жуьре гьараюнри ви хиялар гар галукьай цифер хьиз чкIурда. Сифте акъатай цуькверив гвай дамах вуч тир?! Заз кIунчI кьаз кIанзавай. Гьайиф атана. Абурални, чал хьиз чан алачни? Къуй экъечIуй. Абуру чи гьава атирлу ийизва, диде!

ЦIийи машгъулат
Гьар са затI вичин саягъда гуьрчег я.
Мисал.
Сад лагьай гьафтеда Уьзденаз, данайризни фикир гана, чуьлдин гуьрчегвилел ашукь хьана, маса патара вил экъуьрдай хияларни авачир, я мажални. Гагь ЧкIарин синел, гагь Агъа-кIамариз, гагь-гагь Вини-кIамариз тухвай данаяр, нисинихъ элкъвейла хьиз, Уьздена ПIирен гуьнейрихъ гьалдай.
Гьамиша аквазвай чуьлди, гадни алукьайла, векьер-кьаларни кьураз, са гьихьтин жуьредин ятIани куьгьнез акваз, адан вилер яргъал дагълари чпел желб ийиз башламишна. Вири чкайрал ракъинин нур аватиз, цIай акъатдай чIавуз, дагъларин кукIушрал циферин булутар кIватI жедай. Гьич садазни муьтIуьгъ тушиз аквазвай дагъларин кукIварни кваз, уф гайила гару тухудай циферин есирдани гьатзавай. ТIебиат-кьил акъат тийир дуьнья тир. Уьзденаз пара кIвалахар сирер яз амукьзавай. Данаяр секин хьайи, ял ядай мажал хьайи ада вичин вахт медресада къачур чирвилер рикIел хкиз, дуьаяр эзбердай, вахт-вахтунда капI-тIеат ийидай. Фу-затI сивел элягъайдалай кьулухъ адан гъил мишин чантада авай гичиндал фена. Ада авай яд са кIус чими хьанвайтIани, Уьздена ам хъвана. Булах са кIус яргъа авай. Адаз булахдал физвай рушарин са кIеретI акуна. Жегьилвилин яшариз акъатнавай рушариз, сифте нубатда кIанзавайди-дамахдин парталарни, рикIерин шадвилер тир. Кьвед лагьай шейъ тир шадвал абурухъ кIамани-кIамачни лугьудай кьванди авай. Амма а шадвилер са нихъ галаз ятIани паюн лазим тир. Рушарин адет чидачирни квез? Гьар сада вичин рикIе авайди чуьнуьхиз, муькуьбурун сирер чириз алахъда. Гьа ихьтин сирер ачухдай чка булахдин рехъ тир. И шадвилин ванери Уьзденан рикIе ашкъидин муг ийиз башламишна. Садбур хъфейла, муькуь кIеретI булахдин рекье жедай. Вичиз абурукай бегенмиш хьайи руш галай кIеретI мад мус аквада жал лугьуз, Уьзденаз и кардикай хиялар авун адет хьана.
Ам яваш-яваш рушар булахдал къвез-хъфидай рекьериз мукьвал жез эгечIна. Ахпа ада, булахдал физвайбурув, са багьнадивди авайди ичIириз, таза яд гъун патал гъвечIи гичин гуз хьана. Садбуру гичин къачуз, адаз яд гъиз хьайитIани, маса рушари, Уьзденан гъиляй гичин къачурдан терефдиз къаб алай ихтилатарни ийиз жедай. Бязибуру чпин зарафатар Уьзденаз ван жедайвални лугьуз, хъуьрез акурла, ам сабурлувилихъ гелкъвез хьана. Рушарин гафар-чIалар зарафатдинбур яз, чуьруьк авун адан хиялдизни къвезвачир. Амма са бязибурун гафар-чIалар лап рикIе эцяйдай рипер хьтинбур тир. Ихьтин гафар-чIалариз жавабар тагана Уьзденавайни акъвазиз хьанач.
Вичиз фадлай чидай, амма са акьван хъсан хесетар квачир къуншидин руша, Уьзденан кьил акур кьван, сивел вуч атайтIани лугьуз хьана. Са юкъуз адаз Уьздена ихьтин жаваб гьазурна. Ада вичикай пис рахазвай руш галай кIеретI къаншардиз агакьайла икI лагьана:

Зун гуьнеда данаяр хуьз,
Вун айвандик хараяр куьз.
Харадикай перем хьана,
Вун акваз зун верем хьана.
Гьелбетда, и шиирдин цIарарин ван, Уьзденан терефдиз къайи гафар лугьузвай рушаз хьанвачир. Абур са кIус яргъаз акъатнавай. Адалайни алава, Уьзденаз хъел атайлани, хъилелди рахаз ва я сеперар гуз чидачир. Муькуь патахъай лагьайтIа, адавай вердиш тушиз, ван хкажна, рикIе авай гьиссер лугьузни жезвачир. И бейтни ада, вичиз кутугайвал, пIузаррикай лагьанай. И ван вичелай гъейри маса касдиз хьаначтIани, Уьзденаз атай хъел яваш жезвай. Сифте рикIел атай шиирдин цIарар, абур алат тавун патал, ада са шумудра тикрар хъувуна. Ахпа маса цIарарни рикIел къвезвай. Адаз цIийи машгъулат жагъана.
Гьа икI са кьадар йикъар къвез алатна. Бейтер туькIуьруникай лезет атай Уьзден цIийибурун къайгъуйра хьана. Адаз жуьреба-жуьре манияр чидайтIани, гьар са макъамдиз, гьар са кутугай вакъиадиз герек затIар туькIуьр ийиз алакьун герек тир. Ам ингье, квез аквазва хьи, Уьзденаз жагъанва. КIанзавайди, гьар юкъуз жувал кIвалах авун тир. Ам алахъиз хьана. Са вахтара рикIел акьалтзавай келимаяр хуш къведайбур жезвай, бязибур къешенг тешпигь тахьайла, адаз абур тикраризни хуш къвезвачир. ЯтIани, илгьамдин епинин кьил гъиляй акъатна, мад кьаз тежез кичI квай Уьздена, вичин пешекарвал давамарна. Адалайни къецелай, хъсан келимаяр ва цIалцIамдиз рикIел атай бейтер, ада, чпиз дуьаяр кIелиз чирай саягъда, везиндал лугьуз башламишна. Аллагьдин патай ширин сесни ганвай Уьзденан сивяй акъатзавай келимайри, ван хьайи кас гьейран ийидай:

За манияр лугьуналди,
Ваз абурун ван жедани?
Яргъарилай акуналди,
Къуншидин руш кIан жедани?
И мани талукьарнавайди къуншидаллай са маса руш тир. Ихьтин манидин ван япарихъ галукьай рушари ам къуншидин рушал са кIус чIагурунарни кутун хъувуна агакьарна. Данарбанди адакай вичиз адахли кьунва лагьана, рушар хъуьрейла, къуншидин руша, вич хьтин гачал данарбандиз къведай кIамай руш алач лагьана хабар агакьарна. Уьзденаз и кар залан акъвазна. Къенивилихъ лагьанвай гафар, терсина авур суалдиз жаваб авай затI я. Ихьтин жаваб къуншидин руша вичи тIалабна:

Ви фикирдик кин акатуй,
Дамахар гваз къекъведай руш.
Ви гьа чандик кичI акатуй,
СакIан рекьив текъведай руш.
Рушариз булахдин рехъ куьруь жез эгечIна. И бейтни къуншидин рушал лап чимизмаз агакьарна. Къуншидин руша ахьтин къаргъишар рекье хутуна хьи, ван хьайбур мягьел амукьда. Дугъривилелди башламишай Уьзденан фикирар, къуншидин руша михьиз чIурна. Кьулухъ чIугун хиялда авачир гадади, вичел агакьай келимайриз ихьтин цIийи бейтер къилав гана рекье хутуна:

Таярикай хкатуй вун,
Я хуруда хар авай руш.
Харбендедик акатуй вун,
Хуьре чIуру тIвар авай руш!
Уьздена веревирд авуна. Жагъанвай машгъулат чIехи яракь я, амма а яракь дуьз ишлемишизни чир хьана кIанда. Манияр, бейтер, чIалар рушариз хуш къведай, абурук ашкъи-гьевес кутадайбур хьун ла¬зим тир. Рушар тахьайтIа, Уьзденан душманар тушир кьван. Абур адан кIани дустар я. Дустар хьайила, къайи келимаяр квез я? Вичин гъалатIрин гъавурда фад гьатай гада гуьзел келимайрин, кутугай гекъигунрин суракьда гьатна. Амма гьакъикъатда ахьтин келимаяр лугьуниз лайих, бегенмиш хьайи рушни хьун чарасуз я. ГьакIан кутугунри са нетижани гудач. Халисан келимаяр сивяй ваъ, абур кана рикIяй атун лазим тир. РикIиз таъсирдай бахтавар экуь рагъ хьиз, мукьвал сергьятра аватIани циферин далдайрикай Уьзденаз гьелелигда аквазвачир. И карди адан рикIик са жуьредин кичIни кутазвай.

Сифте муьгьуьббат
Къизилгуьллер экъечIналд
Билбилрин шад ван хьайила.
Мани.
Жегьилвили цуьк гъайила, рушари булахдин рехъ руг ийидалда. Уьзден патал и рехъ цIийи бейтер, цIийи дердер жагъурдай ва ван акъудна абур хуралай, я туш хьи, назик сесиналди лугьудай ачух сегьне хьана. Кас-масдин кьил такуртIа, ада вичин чIалар манидални лугьуз, вахтар кечирмишзавай.
Уьзденан са бязи бейтер хуш текъведайбур авайтIани, парабуруз абур хуш атун анихъ амукьрай, бейтерин иесин кваз играми тир. ЯтIани, садлагьана, са багьна авачиз, рикIин сирерал савда авун – айиб тир. Рушарикай рахаз ашкъи ва чарасузвал авай сада, хъуьруьнрив гутуна, ихтилат башламишна:
-Ви гъиляй чи рушаривай булахдал къвез-хъфиз жезмач. Гьар са кардихъ вичин кутугай сергьятар авайди тийижирбур аялар я. Вун зи гъавурда, зун квекай рахазватIа, дуьз акьазва.-ИкI лагьай рушаз Уьзденай вуч гаф-чIал акъатдатIа акваз авунвайди тир. Рахайдан къвалав гвай Шагьнабат лугьудай руша, Уьзденан сивяй гаф акъатдалди сабур техвена, айгьамдин хъвер кваз лагьана:
-Яда, данарбан! Вун рушар акурла, кIарарай акъатзава гьа! Ахьтин гафар акъатдай кIуфун дарман гъуд тирди чидани ваз?!
-А кIуфун дарман гъуд туш, бике! Адаз кIани затI за ваз бейтералди лугьун:

Таран хилел ацукьай къуш,
Ви кIвачерал къармах ала.
Кьин тавуна амукьай руш,
Ви пIузаррал къаймах ала!
-Къачуна ацукь, гайи вах, -лагьана сифте рахай Шийихалума,-и мани ада ваз талукьарнавайди я. Къачуна ацукь! – Вири ван хкажна хъуьрена. Уьздена давамарна:

Гимишдин квар къуьневай руш,
Булахдал физ-хквез жедан?
ЦIару къвед хьиз къекъведай руш,
Данарбандиз текъвез жедан?
Рушарик мадни ачух хъуьруьн, Уьзденак гурлу шадвал акатна:

Лацу рушан лацу гардан,
Кагьрабайрив ацIанвалда.
Экеч вилик, гьала майдан,
Ваз илчияр атанвалда!
Шагьнабатаз бейтерихъ яб акалунивай, чина са регъуьвални авачиз, вичиз талукьарнавай келимайриз яб акализ хушзавай. Уьзденани чин кьуна регъуьвилер ийизвачир. Адан сиви лугьузвай келимайрин ихтияр рикIив гвай. РикI – вич вичин иеси тир. Ада садазни яб тагана, вичин къапуйрин варар кьве патахъди ачухнавай.

Кьвед лагьай йис
Цуьквер дигиз физвайди хьиз булахар,
Гьар са йисахъ ава вичин кIвалахар.
Автор.
Кьвед лагьай йисни данаяр хуьз акъудзавай Уьзденакай хабар кьадай касни авачир. Са патахъай данарбанвилин дердер, са патахъай ашукьвилин бейтер юлдашар хьанвай гадади югъ-йикъан, варз-вацран гуьгъуьналлаз вахт кечирмишзавай. МасакIа хьунни мумкин тушир. КIвалах авурла я са тике фу жагъизвайди. Уьзденар хьтин цIудралди етимар, чарада гудай са тике фуал, куьмекдал вил алаз, куьчейра кицIер гатаз гьатнавай.
Уьзден, гьелилигда а йикъал атанвачир. Аллагьдиз шукур, мал-мулкни ава, кьилел дидени алама. Гьикьван лагьайтIани адан хайи хуьр амайбурув гекъигайла, девлетлуйрин ва алимрин макан тир. Данарбандини хъсан гьахъ къачузвай, нехирбанрини. Уьздена вичин кIвалах михьивилелди ийизвай. И кардин шагьидар хуьруьн вири жемят тир.
Булахдин рекьер мад рушарив ацIанвай. Шагьнабат авай кIеретI мукьув хьунивай, Уьзден абурув мукьва жедай багьнайрин гуьгьуьна яргъалди къекъвенач. Ада рушарив вичин чантада авай гичин гудай. Рушарикни ашкъи акатун патал, ада ихьтин са шумуд бейтни лагьана:
Харад шалдин пад чиликай,
Хабар яхъ на зи рикIикай.
Я булахдал къвезавай руш!
Сиве ширин мез авай руш!
Эвленмишдай яшдиз атанвай Шагьнабатазни са акьван дерт авачир. Уьзденан сивяй акъатдай пис келимани кваз, ада вучиз ятIани хушдиз кьабулзавай. Инихъ са гьихьтин ятIани метлеб авай жеди, амма я Шагьнабатан кIеретIда авай рушариз, я гьа Уьздена вичиз и кардин сир чир жезвачир. Манияр кьванни лагьана, адаз вичин четин гьалдикай Уьзденаз хабар хьана кIанзавай. Амма вак уламдал атайла яна кIанда лугьур бубайрин мисалди, чун вилик амаз веревирдер авунал мукъаят акъвазун тIалабзава. Уьзден я вичиз, югъни акъатуй, рикIни алахьуй лугьузвай, ам вичин бейтерив къугъвазвай. Шагьнабатавай акъвазиз тахьана, вичихъни рикIин сирер авайди ва вичивайни Уьзденавай хьиз, садакайни регъуьвал тавуна, абур ачухдиз лугьуз алакьдайди къалурна. Шагьнабата манидалди лагьана:
За пенжерар ахъаз туна,
Чубарукар атуй лугьуз.
Зун дидеди патал гузва,
Вун чи кIвализ татуй лугьуз.
Булахдал физвай рушар, и кьве жегьилрив гвай гафар ван хьайи са шумуд декьикьада, мукьнатIусди вичелди чIугур ракьун куьлуь михер хьиз акъвазарна. Рушар кисна акурди Уьздена Шагьнабатахъ элкъвена, кIусни регъуьвал авачиз лагьана:
ЧIулав вилер завди рахаз,
Лацу чина нур авайди.
Ви мецелай жаваб це заз,
ШуькIуь беден-хур авайди.
-Я рушар!!-лагьана кьарай кьаз тахьай Эсмера.-Чаз акур, ван хьайибуру вуч лугьуда? Данарбандихъ галаз баядар ягъиз атанвайбур туш хьи чун! Квез гьакьван ашкъи аватIа, яб акализ акъваз, зун фена.
-Чунни къведа! Чунни къведа!-ИкI лагьана, рушарикай кьведа Эсмеран гуьгъуьниз гьерекатна. Шагьнабат чкадал аламай. Са акьван яргъалди тушир декьикьайра, кьведни кисна, амма абурун вилер вилерив рахаз башламишна. Уьзденаз вичи вуч авун лазим ятIа чизвачир. Ам Шагьнабаталай, буй атанватIани, са шумуд йисан гъвечIи тир. Адалайни къецелай, Уьзденан рикIе кIанивилин гьиссер уях хьанвачир. Инал лугьузвай келимаяр, рикIе чка кьазвай шаирвилин ва гележегдин ашукьвилин ялавлу келимайрин таъсирлувал тир.
-Кьей тавур Эсмер, абурун кIанивилер вуч тир?-Лагьана са руша.-Гьикьван иер гафар тир? Зи рикIел алама абур:
Инсаф ая са кIус мегер,
Зун вав рахаз, куз эгечIда.
Са вун хьтин назлу дилбер,
Чи гьаятдай мус экъечIда?
-Данарбан Уьзден я ман вичиз,-гьяз авачиз рахана Эсмер,-кар квахьайла, цIалцIам чинар галай рушар акурла, чарабурун чIаларал рахазвай.
-Вув! Ихьтин чIалар заз сад лагьай сефер я ван жез,-нарази яз рахана Ракъуят. Ихьтин келимаяр заз сифте яз Уьзденавай ван къвезвайбур я. Адакай хъсан ашукь жедай хьтинди я.
-Данарбанрикайни кваз ашукьар хьайила, амайбуру вуч авурай?-лагьана Эсмера. Рушарихъ агакьарай Шагьнабат аквазмай кьван гагьди, рушарин гуьгъуьниз килигиз амукьай Уьзден, яд гъун паталди чантадай акъудай ичIи гичин гваз амукьна. Адак хъуьруьнни акатна, са гьихьтин ятIани гъамлувални. Сад лагьана рикIел данаяр хтай ам къудгъун хьана. Данаяр къурухриз мукьва жезвай. Гичин кьванни чантада хутаз хиялдай акъатай Уьздена, данайриз гуч лугьуз, гагь ланш авай гъил хкажиз, гагь гичин авай гъил хкажиз, чукурна.

АтIай чара
Гьич бендедин датIуй чара,
Етимвилин тIвар акьалтна.
Мани.
Гафунин кьилиз «данарбан», «данарбан»-лугьуз, кIусни бегенмиш тушир цIийи тIвар акьалтзавай жегьил гададиз, тек-бир инсанри Уьзден лугьузмай. И кар адаз дерт хьанвай. Рекьидалди алат тийизмай тIвар я лугьуз, ам хажалатдикни акатнавай. Вичелай маса кIвалахар авуртIани алакьдайди чир хьайи Уьздена, жемятдикай са шумудаз, данарбанвилиз цIийи кас жагъурун малумарнавай.
-Чи еке умудар квайди тир вак, Уьзден. Са йисуз кьванни зегьмет чIугун хъия, ахпа мехъерар авурдалай гуьгъуьниз, ихтияр види я,- лагьана кимел атай Алиди.-Кьве йис, гатуз авур са вил ахвар хиз гьикI акъатнатIани чир тахьана акъатна. Акура ваз, пуд лагьай йисни гьакI аквазни-такваз акъатда.
-Лугьуз гьар са кар регьят я, Али дах. Амма вахтарни физва. Зун тахьайтIа, уьмуьрлух яз квез данарбанвилиз кьунвайди туш кьван!
-Гьуьжетдалди са карни кьилиз акъатдайди туш,-рахана къвалалай Мирзефер,-сад лагьана жемятни данарбан авачиз тамир. Чунни са цIийи касдин суракьра жеда. На гьелелиг жуван гъиле авай лаш гадармир!
Данайрив хъфидай вахтар мукьва хьунвай Уьзденан чиник серинвал акатиз башламишна. И кар дидедини кьатIизвай. Хцин вилерай дуьнья аквазвай Умуятаз сефилвилин себеб чизвайтIани, ам гьар гьалда, гададив гвай дерт хъуьтуьлриз, адак са гьихьтин ятIани шадвал кутаз алахъзавай:
-Серин илифнава хьи, хва, ви чина?
-Я диде! Сиве тIеквен авай кьванда «данарбан» лугьуз цIийи тIвар акьалтнава зал. Яшарни жезва. Зун гила, ни вичин сивел вуч лагьайтIани лугьуз, а гафар кваз такьадай аял туш кьван.
-Ваъ! Ваъ! Чан хва, вакай акьван гада хьанвач! Вун хьтин етимар чи хуьре шумуд аватIа чидани? ХкажайтIа, кьуькуьнин хилер хада. Данарбан жагъун тавуна, жемят амукьдач. Туьтуьхдик твар акатайла, дамах къачуна Уьздена, гила чеб саймишнач лугьуда халкьари. Вун рикIел гъайи Керим халуди вуч лугьуда? Са йисан зегьмет чIугун хъия. НикIяй уртах цана хкай техилдикай, чаз недайди жезва, на къазанмишайдахъ дидеди рух хьурай, пек хьурай лагьана, къачуз чамран кIвал туькIуьрзава. Сусаз тIвар яна са булушкани къачунва дидеди. Зи гьуьрмет ва жемятдин гьуьрмет аватIа, са цIинин йисан зегьмет чIугун хъия. Ахпа ваз рехъ гьяркьуь я.
Дидедин гаф чилел эцигиз тахьай Уьзден вичин кьисметдал рази хьана. Пака мад вичиз хас партал алаз, гъиле лашни кьуна, данайрин кундал фин лазим тир. РикIяй, гатфарин теспача гарар хьиз физвай хиялри адаз яргъалди ахвар ганач. Адан мецел ихьтин жуьредин шиирдин цIарар атана:

Буба кьена етим хьана,
Азиятар даим хьана.
Аквада жал итим хьана?
Метлебар самбар ава захъ!

Физвач йифиз ахваралди,
Эхир текъвез гафаралди.
Хиялар физ яргъаралди,
Метлебар самбар ава захъ!

РикIи тухун тийиз разу,
Бахт акунихъ я тамарзу.
Амач мад зи чанда арзу,
Метлебар самбар ама захъ!
Ша, экуьнахъ фад къарагъин,
Эхир авач и кIвалахин.
Я Аллагь, за низ гьарагъин?!
Метлебар самбар ама захъ!
И жуьредин бейтер лугьуз-лугьуз, дидеди кьепIинин кьилихъ лай-лай ядай саягъда, Уьзден ахварин хиялдиз фена. И йифиз адаз ахварай такур затI хьанач. Абур акьван къатма-къаришбур тир хьи, кьил-тум алаз садни рикIел хквезвачир. Уьзден мад экуьнин кIекери уяхар хъувуна. «И кIекерни хьаначиртIа, сятер авачир лежберар ни ахварай авуддайтIа?»-лугьуз ам къарагъна, чиниз яд яна, дидеди къулан руьхъверик, цIай хуьн патал кутунвай кIанчIарал чимиз хвенвай чивиндай, фу метик кягъиз, чайни хъвана.
Уьзден, лашни гваз, чина шад хъверни аваз данайрал атайла, данаяр гваз атанвайбурун чинрик шадвал акатна, рази яз амукьна. Уьзденаз шиндакьар авун хас тушир. Къуй, са цIинин йиса кьванни зегьмет чIугун хъувурай касди, ахпа, къведай йис паталди белки сад жагъин,-лугьуз умуд ийизвайбурни кими тушир.
Данаяр вилик кутуна, сиви са чуькьни тийиз, ам чуьл галай патахъ рекье гьатна. Вичиз гьинал вуч алатIа хуралай чир хьанвай Уьздена, данайрин кьил къурухрикай архаин патахъди элкъуьрна, вич Шалбуз дагъдин ценеривай винелди хкаж жез, цIаразвай чилин цифериз тамашна. Цав нисиналди циферикай азад хьана. Чими жез башламишайла, динж хьайи данаяр, рагъ галай патахъ суьрсет авай къвалар элкъуьриз, инал-анал ацукьиз башламишна.

Булахдал
ЦIийи-цIийи дуьшуьшар -
Я гьар жуьре емишар! Мисал.
Гьикьван дердер авайтIани Уьзден вичин кIвалахдив вердиш хьанвай. Гагь са чIура, гагь маса чIура данаяр динжриз, булахрал са кьил чIугваз, хквезвай ам кьакьан дагълариз, цава куькIуьнна кунин тIем алачир ракъиниз тамашна. Къати уькуьни адав вичиз тамашиз тунач. Ам данаяр авай патаз тамаш хъувуна. Уьзденаз-данайрин, данайризни Уьзденан чIал чир хьанвай. И кардикай кьве патазни хийир авай. Уьзденни инжикили жезвачир, данаярни динж акъвазна, къацу чIурарикай менфят къачуз, абур куькни жезвай.
Са шумуд югъ акъатна. Гьайиф хьи, Уьзденал Шагьнабат хатадай кьванни дуьшуьш жезвачир. Вучиз ятIани, Уьзденаз ам такурла, са затI квахьайди хьиз кьарайни къвезвачир. Хуьре-кIвале лагьайтIа, гьелелигда чпизни бегьемвилелди гьисс авуна арадал къвезвай абурун кIанивилерикай жуьреба-жуьре къундармаярни арадал гъидайбурни авачиз тушир. Сад авайди хьайитIа, гафар гваз къекъведайбуруз жакьвадай кандурагъ хьана, къад-яхцIур чпини кутаз ахъайдай мах хьанвай.
И югъни са дегишвал авачиз акъатна. Динж хьайи данайрин кьил, рагъданди хьайила, Уьздена хуьруьхъди элкъуьрна, ам вич абурун вилик кваз хквезвай. Адаз, са кьадар рекьизхтайла, вичин вилик кваз хъфизвай инсанар акуна. Абур сад-диде, кьвед лагьайдини буба хьтинди тир. Абурулай вилик кваз, кам кикяйна хъфизвай руш, сад лагьана чапла пата авай булахдихъ фена. Диде-буба рехъ тирвал хъфена. Уьзденаз, са хупI ядни хъун хьурай лагьана, руш фейи булахдал илифна. Руша вичин чин-гъил чуьхвена, хуькведай декьикьайра, булахдал Уьзденни агакьна. Данарбан акур руша, адаз са уьтера ван къведайвал, мур-мурар авуна. Рушан чин чIуру яз акур Уьзденавай, жузун тавуна акъвазиз хьанач. Адет паталди адаз суал гана:
-Я руш! Хъел диде-бубадикай атайла, на заз вучиз агьарар ийизва?
-Вув!- муьгьтел хьана ам.- Ваз за агьарар авур чIал гьикI чир хьана? На лугьун идаз зи рикIяй фейи хиялар чизва.- Са кIус хъвер кваз,- на квелди успат ийида?
-Вуна зун агакьайла авур мур-мурар вучтинбур тир? Масадбурукай атай хъилер залай аладариз кIанзавани? - Им са чIавуз булахдал яд тухуз атай рушарин кIеретIдик квай Эсмер тир.
-Гьа гафаралди ваз вуч лугьуз кIанзава?! - Сес хкажна руша.
-Вун садра жуван буй-бухахдиз тамаш! Некьидин пIузарар галай сивяй и жуьредин туькьуьл гафар акъудиз регъуь кьванни тушни ваз?
-Акъуда кван, Уьзден жуван рикIе авай кьван гафар. Им булах я. За яб акалзава вахъ! Ваз захъ галаз кьилди ихтилатар ийидай хавлат чка жагъанвай хьтинди туш. Лагь! За яб гузва.
-Вак квай хъел акурла, завай мад са гафни лугьуз хъижезвач. Бубайрин са мисал авайди я, хъел квайдаз яд хъухъ лугьудай. Вуна, Аллагьдиз шукур, ядни хъванва, амма квай хъел хкатзавач. Низ чида а хъел шумуд йикъанди ятIа? Ам гьелелиг хкатнавач. Хъел явашар кьванни авун патал за ваз вуч лугьун?
-Ваз за яд хъванатIа вуч чида?!
-Заз акуначни?
-Ви вилер вилик квай данайрал тахьана, булахдал алай зал вучиз алай?
-Гъавурда гьикI тван? - лагьана Уьздена.- Вун акурла, вилер жуванбур ятIани, абуру заз яб ягъ хъувунач. Къуьнерилай авазнавай чIулав бурма чIарар, кагъазар хьтин лацу гъилер авай вун хьтин дилбер акур вилери, зун булахдихъ чIугуна.- Эсмер инихъ-анихъ килигна, муьгьуьббатдин сят хьиз къурмиш жезавай Уьзденай, рикIе гьатдай хьтин гафар-келимаяр акъатдалди, ам хъфиз кIвачин хьана.
-Вун хъфейтIани, чан цIару билбил!-Лагьана Уьздена гъиле авай лаш чуьнгуьрдин саягъда хурал кьуна. – Ви шикил, гуьзел суфат, чIулав вилер зи рикIе амукьда. Рехъди хъфин тавуна, на зи рикIе ашкъидин эсер туна хьи, залум!
-Куьн эркекрин къайдаяр заз чизвайди я. Гьар акурдаз рак ахъайдай. Ваз и йикъара Шагьнабатни акунвач. Гила ваз ви вилерай зун ви кIини руш хьиз аквазвани?
Уьзденавай и гафарин ванер хьайидалай гуьгъуьниз, хура ргазвай бейтер дуьздал акъуд тавуна акъвазиз хьанач. Ада лагьана:
Алачир кар жуван рикIел,
Дуьшуьш хьана вун зи рекьел.
Атай гафар вири сивел
Лугьудай тегьер ава вахъ!
Чантадавай чкIана цуькI,
КIанивилиз давамда гьикI?
Алмасди хьиз атIудай рикI,
Гафарин кесер ава вахъ!
Акур инсан ашукьардай,
Гафаралди ацукьардай,
Ялаври хьиз алугардай,
Ашкъидин эсер ава вахъ!
Гаф лагьайла, текъвез чIалав,
Ширин чанда гьатна ялав,
Чиляй фидай яргъи, чIулав
ЧIарарин кифер ава вахъ!

Сиви са гафни лугьун тавур Эсмер, гвай хажалатдин пар кьве сеферда заланхьана, хуьруьз, Уьзден - данаярни гваз, адан гуьгъуьна аваз, рикIе арадал хуьквезвай цIарариз, фикирни тагуз хъфена. Югъни сад лагьана мичIи хьана. Юргъунни хьанвай Уьзден, дидеди вилик гъайи хуьрек, са артух аштагь авачиз тIуьна, ксуз гьерекатна. Хцихъ жезвай дегишвилерикай дидедиз хъсан чизвай. Вири кIвалахар рикIиз кIандайвал ханларин ва беглеринни кваз кьилиз акъат тийизвала, Уьзден вичин кьиметдал нарази хьун кIусни гьахъ тушир. Гьар са заланвилин къаршидиз викIегьвилелди фин лазим тир. Ихьтин хиялри тухвай Умуят, гъиле авай кIвалахар са-садахъ авуна, а патал алай кIвализ хъфена, лампадин экв хкадарна, секин хьана.

Тамун итим
Инсанар гьар жуьре я гьар чкада,
Са бязибур вагьшияр хьиз аквада..
Мисал.
Пуд лагьай йисни акъатзавай. Данайрив фейидалай кьулухъ Уьзденан уьмуьрда пара кьадар дегишвилер, танишвилер хьанвай. Са гафуналди, медресадикай хкатна лагьана, адаз рикIин дарихвал жагъанач. Пара крарин шагьид хьана ам. Яргъалди рикIел аламукьдай крарин иеси хьанвай Уьзденаз и пуд йис алатна фена лагьана, кIусни гьайиф къвезвачир. Вичелай кар алакьдайдини чир хьана, рушарихъ галаз рахадай чIалар ва амаларни чир хьана, кIанивилерикайни хабар-тегьер хьана. И крарилай алава яз, чуьлда рагъ ва я марф хьана лагьана кичIе тушиз, дурум гузни вердиш хьана.
Къе ам мад данаяр гваз ПIирен гуьнедиз хтана акъатна. Белки Шагьнабат акван,-хияларзавай ада. Фадлай ада вичин кьил къалурзамач. Ам яд гъиз маса булахдал физватIа? Ам вичел мад дуьшуьш тахьурай лугьуз, Уьзден чуьлда амачир вахтуна яд гъиз физватIа? Вири къвезвай булахдал атайла, Уьзденахъ галаз баядар лугьуз, жемятдин гафарикай кичIе рушан кьилел дидеди хар къурнаватIа? Вилер данайрал алай, кIвачери ярагърин чуьллер тIушунзавай, гададин рикIиз хура акъваздай чка амачир. Са-са вахтара, Уьзден вич-вичикни хъуьредай. Шагьнабат це лагьанвай лишанлу руш туш кьван. Булахдал фидай рекье кьве келима лагьана лугьуз, ихьтин ашукьвилер жедайди яни? АкI адаз булахдал Эсмерни акунай кьван. Гьадазни бейтер лагьанай ада. ЗатI такур буьндуьгуьрдин амалрал рази тушиз, Уьзден, вичин рикIел гагь рагьметдиз фенвай буба хкиз, гагь никIериз акъатнавай яру бубуйриз тамашиз алахъзавай.
Гьар вуч рикIел гъиз башламишайтIани, адан рикIел, сивел мили хъвер алаз, виляй-вил экъисна, тамашиз вичив ачух суьгьбетар авур Шагьнабат хквезвай. Адан тIварни ажайибди тир – Шагьни хьайила, Набатни. Яни, набат шекеррин шагь лагьай чIал я. Ширинрин ширин! Адан патав Эсмер са затIни тушир.
Нисини хьайила ам, данайрини яд хъурай лагьана, Агъа-КIамун булахдин ценерив ивичIна. Вичин чин-гъил чуьхвена, чантада авай гичинни таза цяй ацIурна. Ахпа булахдин чешмедай мек ацIуриз, пуд сеферда яд хъвана. Бедендин серинвал кьейи Уьзден, данаярни гваз винералди хтана. Яд хъвайи данайри, кьилер чиле туна векь-кьал незвай. Абурукай са бязибуру, ацукьна гирнагъ ийизвай.
Булахдин рекье рушар, сусар пайда хьана. Абурукай са пуд Уьзденаз мукьва хьана. Уьзден авай патаз, салам гудай къайдада са вил яна, рушар булахдихъ рекье гьатна. Дишегьлияр, чуьлдин ва я кIвалин кIвалахар куьтягьайдалай кьулухъ фидай адет тир. Гъайи са кварцевай целди са затIни жезвачир. Са кварцевай цикай чай-хуьрек ийидани, къаб-тIур чуьхуьдани? Яд гьикьван хьайитIани артух жедай затI туш. Ихьтин себебар аваз, кIвалахар авуна лагьана. галатна лагьна, акъвазиз жезвачир. Са шумуд квар яд кIвале хьун чарасуз тир. Гьа и крар себеб яз, цивди ацIай кварар гваз хквезвай дишегьлийри, Къансава хуьруьхъ фидай рекьин винел пата са гъвечIи рат хьтин чка аваз, акъвазна ялар язавай. Абурай са затI акурди хьиз гьарай акъатна:
-Я чан Уьзден! И рехъ кьуна хквезвайдаз тамаш! Ам инсан яни?!
-Кьей вах, ам тамун инсан ятIа?!
Уьзден рекьиз тамашна. Дугъриданни, рехъди хквезвай кас са аламатдинди тир. ЭрчIи гъиликай ракъиниз далда кьуна, ам таниш тушир касдиз тамашна.
-Валлагь, залумдин хва, халис аждагьан хьтинди я.
-Вуч эйбежер кас я ам?! -гьарай хъувуна рушарикай сада.
Икьван чIавалди и патара такур кас дишегьлийриз мукьва жедалди, Уьден винелди, рекьиз мукьвал хквез алахъна. Акурла кичIе жедай касдал алай парталарни кваз аламатдинбур тир. Адан кьилел яргъи тилерин, вичелайни ранг фейи шиш бапIах, ракъини кана яру хьанвай яргъи сун чухва, кIвачерални кукIвар хьайи кемерар алай. Гьяркьуь къуьнера цIару гьебеярни хьайила, зурба жендек авай кас, яргъалай тамашайдаз, кIвачер квай векьин кIунтI хьиз аквазвай. Еке, яру чин алай ам гагь дишегьлийриз, гагь Уьзденан патаз килигиз, са квехъ ятIани къекъвезвай хьтинди тир. Ам акур Уьзденан рикIел къемеда гафар-чIалар атана:
Я хванаха, рекьевайди!
ЦIару гьебе къуьневайди!
Гьебедавай мурсар аку,
Вичив гвай кьван фурсар аку!
Кьилел алай бапIах аку,
Вичив гвай кьван дамах аку!
Къемедаллай сахнах аку,
ЧIуру мегъуьн чIуьл хьтинди!!
Хванаха, сифте нубатда вичиз тамашзавай рушариз вил яна, гьич ьзден авай патазни тамаш тавуна, вичин рехъ давамриз алахънавай. Уьздена лагьай гафар-чIаларикай, са бязибурун ванер япарихъ галукьна бейкеф хьанватIани, халис семе хьиз кис хьанвай. Салам-затIни тагана хъфиз акурди, Уьздена адан гуьгъуьниз мад са шумуд бейт рекье хутуна:
На чIурайди вуч адеб я?
Къуза патан куьл хьтинди!
Салам тагун вуч себеб я?
Хендедадин гъуьл хьтинди!
Дишегьлийрин къаншардиз агакьай хванахадиз, са себебни авачиз ихьтин риперал хьиз кIенкIвер алай гафар лугьуникди регъуь хьана. На лугьуда, дишегьлийрин гуьрчегвилерни акур кесибдин рикIелай экв-дуьньяни кваз фенвай. Вил дишегьлийриз ягъиз хъфизвай хванахадин япар, Уьзденан гафарин есирда гьатнавай. ЧIалар лагьайдалай гуьгъуьниз кьванни, багъишламиш ая лагьана, салам тагана хъфиз гьерекатзавай касдиз Уьздена мадни хъел гъана:
МичIи тамун сев яни вун?
Дагъдин сару дев яни вун?
Агъу алай бев яни вун?
Лепе алай гьуьл хьтинди!!!
И гафар сиве амаз, цIайлапанди ягъай хъархъун тар хьтиз, хванахва рекьин юкьвалайтIуз, чин пад кIаникди аваз ярхар хьана. Къуьне къулайсуз галтад жезвай гьебедин хел, мурсарни чкIана, кьилелай хтана хьиз, вилик гадар хьана. Тентес алукьай касдин яргъи нерай чиле акьурла, кьве хиляйни иви къвез башламишна. Вичи авур зарафатар кьилиз хьайи хванаха акур Уьздена ам са патахъай язухни атана. Мукьув фена, рекьин къерехдай чухвай векьеривди, иви къвезвай нер михьун патал вугай, Уьздена лагьана:
-Хванаха! Аквар гьаларай вун шургуьз хьтинди я. Ярагърин дишегьлияр акурла, ви вилер алахьна. Ваз чил-цав, рехъни ахкун хъувунач. Ша, за ваз куьмек кьванни гун. Багъишламиш ая. Зи гафарикай хъел къвемир. За абур ваз, чунни саймиш тавуна физвай кимяй лагьайбур тир.- ИкI лагьана, Уьздена адаз ярх хьайи чкадилай метIерал кьванни акъвазиз куьмек гана.
-Я гада! Фад! Адан кьилел кьванни алукI! Адан кьил вуч я? Ам гачалди я жал?
-Квез ам гачал хьана вуч я, гачал тахьана?-Хъел атана Уьзденаз.-Квез чIар фейи кьил акурди тушни?! Куьнни са такур затI акурбур хьиз ава!
-Ваъ, я Аллагь рази хьайиди! Гьа вув!!! Ам вуч я? Адан кьил кIев кьванни ая!
Уьздена хванахадин кьил, чилел аватна, рукварай хьанвай бапIахдал кIевна. Са гуж-баладалди кIвачел ахкьалдарай хванаха, чкIай мурсарни гьебеда хутуна, сиве мез аватIани чир тавуна, Къансавар галай патахъ рекье гьат хъувуна. Уьзденаз ам пара кьадар язух атанвайтIани, дишегьлияр патал са гъвечIи тамаша ва тух жедалди ийидай хъуьруьнар хьанай.
Гьа икI, гьар юкъуз тахьайтIани, гьафтеда са вакъиа жез, са квелди ятIани рикIел аламукьдай кар дуьшуьш тахьана амукь тийиз, Уьздена данарбанвилин эхиримжи йисни акьалтIарна. Данайрив фидай цIийи касни жагъана, жемятар Уьзденакай ва Узден жемятрикай рази яз амукьна.

Рушарин шиндакьар
Аллагьди хуьй фигъилрикай рушарин!
Мисал.
Данарбанвилин везифайрикай азад хьайи Уьзденаз вичин винелай залан пар алатайди хьиз хьана. Пуд йисан къене, я дана-затI квахьна, я данадин кIвач кьеци авуна, я туш хьи, Уьзден вичин везифадив рикI гвачиз эгечIна лагьай ван адан япарихъ галукьначир. Аллагьдиз агъзур сеферда шукур хьурай, кьве падни рази яз, ислягьвилелди акъатайди. И йикъара адан япарихъ, СтIалдилай хтай къуншиди авур ихтилат галукьнавай. Жемятдикай сада хуьруьн кавхадиз, нехирбанди малар Кьулан паласадиз тухуз, кьве кIамун шакъада ацукьарзавайдакай, абур бегьемвилелди векь нез туна динжар тийиз хквезвайдакай хабар ганалда. Кавхади арза кьабулна. Нехирдин рекьел экъечIай инсанрин арада кавхани авай. Ада нехирбандиз, «Малар вучиз динжарзавач, угъраш!»-лагьана, са шумуд къамчи чIугуна, туьмбуьгь авуналда. Им лап бейабурчивал тир. Вичин везифадив рикI гвачиз эгечIай касдин дарман гьам тирди чизватIани, Уьзденаз кавхади нехирбан жемятдин вилик икI гатун кутуг тавур кар яз акуна. Мад вучда? Хьайи кар кьулухъди элкъуьриз жедач. Ада мад сеферда Аллагьдиз шукур хъувуна. Гила кьванни данайрив физвай кас, вичелай халкь рази жедайди хьун-Уьзденан мурад тир. А данайрик гила Уьзденан сад ваъ кьве дана квай.
КIвале амукьай юкъуз, ам гьи кIвалах авуртIа хъсан я жал лугьуз, гьаятда къекъвез башламишна. Дидеди адаз са гафни лугьузвачир. Уьзден авачирла хьиз, ада вичин кар вичи ийизвай. Яваш-яваш кIвалин кIвалахар ийиз, зулни акъатна. ХъуьтIуьн майишатарни авуна. Гатфари мад инсанрин рикIерик шадвилерин гьиссер кухтуна. Гатфар-уьмуьрдал цIийи кьилелай чан акьалт хъийизвай саягъда дегиш жезвай. И чIавуз инсанри, гьар са кIвалах, Аллагьдик умуд кутаз, рикIера еке къастар аваз башламишдай адет тир. Ихьтин гуьзел умудар, гьелбетда, Уьзденан рикIени авай.
Таму-тара цуьк ахъайиз башламишна. Ярагърин дере мадни гуьрчег ва успагьи аквазвай. ЦIийи дуьньядал акьалтзавай амай затIариз хьиз, тIебиатдин векьер-кьалариз гелкъуьн герек тир. Абур кьурай пешерикай, хайи хел-путуникай михьи авун патал, гьарма вичин векьиз, мулкуниз физвай. Куьмекар авайбур санал кIватI хьана михьивилер ийизвай, мулкар пара авайбуру мел авуна. Уьзден хьтинбур тек яз фена чпин кIвалахар ийизвай.
Чуьлда, багъда, векьер язавай кьалара, чпин мезреяр михьзавайбурукай, сесер авайбуру шад манийрални илигдай:
Сейрдиз атай тек сунаяр,
Арада сердер авани?
Ви чандани залай, чан яр,
Артухан дердер авани?
Виридахъ галаз Уьзденни вичин векьин чкада авай. Фадлай иесидин гъил такунвай векьин са кьадар чкаяр, кул-кусри кьунвай. Абур гьар йисуз Уьздена михьи ийизвайтIани, садра-кьведра атIуналди терг жезвачир. Дувулрилай мад цIийи хилер къарагъ хъийизвай. Нетижада, и кьалай жезвай векьерин кьадарни йис-йисандавай тIимил жезвай. Пакамалай акъваз тавуна авур кIвалах Уьзденаз залан акъваздай. РикIиз таъсир ийидай рушарин манийри адав кIвалахин четинвиликай фикирни ийиз тазвачир. Ара физ ам хъсан сес авай ва метлеблу бейтер лугьудайла, кIвалахни акъвазарна, манийрихъ яб акализ секин жедай.
На манияр лугьуналди,
Руш, вун ярдиз кIан жедани?
Йикъа садра акуналди,
Тух тежедай чан жедани?
Югъ нисини хьунивди, инлай-анлай манийрин сесер артух жезвай. Гьар са манидиз къаншар мани лагьай рушариз муькуьбуру цIийибуралди жаваб вахкузвай.
На а гафар низ ийизва?
Агъадалди чилиз килиг!
За дамахар чиз ийида,
Вун жув физвай гъуьлуьз килиг!
Рагъдандихъ элкъвейла, маниярни акьалтIна, манийрихъ галаз кIвалахарни. Рушарин кIеретIар хуьруьз хъфиз башламишна. Уьзденабурун векьин патарив гвай мулкара эркекрикай Уьзденалай гъейри тек са кьуьзуь Мегьамед буба тир. Ам, вичин векьин чкада марф-затI къвайитIа, са далда хьурай лагьана гъвечIи кумадал алахънавай. КIвалах куьтягьай Уьзден кIусни къалабулух квачиз, аста камралди рехъ кьуна, кIвализ хъфизвай. Винелди хъифей рушарин са кIеретI, адаз чими хьана кун ядай лапагар хьиз, гуьнедин юкьвал акъвазнавай акуна. Мукьув агакьайла, абуруз са артухан фикир тагана, ам вичин рехъ давамриз алахъна. Рушарикай Пержен лугьудай сада Уьзден суал гана акъвазарна:
-Я Уьзден! Вун акьван тади кваз гьиниз хъфизва? На чи патахъ са вил кьванни янач. Ихьтин саймиш тавун заз пара агъур хьана!
-Амайбуруз за лугьудач, амма ваз зун гьиниз хъфизватIа лап хъсан чизва, Пержен.
-Чахъ са вил кьванни ягъични?
-Дишегьлийриз чпиз килигна кIандатIа чидани? Зи вилер хъфизвай рекьел ала. Заз кIвале чаразуз ийидай карни авай. Зи килигун квез герек атанва?
-И кесиб фугъара бес инал туна хъфидани?
-Адахъ вуч хьанва?-жузуна ада сад лагьана акъваз хьана.
-Вакай са чара! КIвачик къван акатна, алукьнава. ТIар хьанвани, ханвачтIни чидач. Сивяй гаф акъуд тийиз ярх хьанва кесиб. Чаз вун килиг кьванни авунайтIа кIанзавай. Хтана инал агакьайла, дуьшуьш атана.
-Адаз завай вуч чара акваз жеда? Зун жерягь туш кьван!- Ам тIар хьанвайдаз мукьва хьана. Ярхар хьанвайда, язух къведайвал цIур ийизвай.
-Квез за вуч авуна кIанзаватIа лагь кван?!
-Хутах кьванни авуна кIандачни? Инал туна хъфин айиб тушни?-лагьана аскIан Селема. Ам Уьзденаз сивин пата хъвер аваз тамашна.
-Гьаяман, шайтIан рушар, квез ам за кIула кьуна хутахна кIанзавачтIа?-Ам са-са рушан чиниз дикъетдалди тамашна. Рушарин чинра зарафатрин лишанар кьванни аваз аквазвачир. Уьзден абуруз лап язух къведай саягъда тамашна:
-Бес вуч ийида? Куьмек гун айиб авай кIвалах туш кьван?
-А кIвалах залай алакьдач,-икI лагьана ам хъфиз гьазур хьана.
Пержен Уьзденан хура цаз хьиз акъвазна:
-Я чан стха! вун эркек я! Адаз вуч хьанватIа кьванни килигна ахлад!
-Зун дишегьлидин гьиниз килигна кIанзава квез?
-ТIар кIвачиз хьанвай хьтинди я кьван. Куьн садра килига кван!
-Дишегьлидин килигиз лайихлу чкаярни авайди я, лайихсуз чкаярни…
-За ваз вуч лугьун?-лагьана кисна акъвазнавай Пержена.-ЯцIу чкаяр я лугьузва.
-Икьванбур алаз завай адан яцIу чкайриз тамашиз алакьдач, шуькIуь чкаяр тиртIа килигни ийидай,-ам Перженаз тамашна, ахпа ада кьил галтадарна.- Ваъ, ваъ! Заз анриз тамашиз са кIус утанмиш я!
-АкI хьанач хьи!-Давам хъувуна ада,-чун алачирдай кьуна жуван кIвалах ая. Фена тамаш! Кесибдин язух я!
Чара атIай Уьзден, Перженан гьаясузвили мум хьиз муьтIуьгъарна. Ам ацукь хьанвай рушан патав фена. Булушкадин цен кьве тупIу кичIедаказ кьуна, са кIус винелди авуна кIвачиз тамашиз кIанзавай декьикьада рушай гьарай акъатна.
-Гьа вув!!! Гьаясуз кас аку! – Руш, чIар кьадайла, кIвачер ахъа хьайи бацIи хьиз цавуз акъатна. – Регъуь тахьана тамашни ийиз кIанзавай гьа!!! Ваз зи кIвачин яцIу чкадиз тамашиз кIанзавайни Уьзденбег? Ингье ваз аквадайди!-ИкI лагьана, кIвачел акьатнавай руша адаз, вил тупIувди акъажна, бизитI авуна.-Ам кIвачел къарайна.
Рушарик виридак шадвилин хъуьруьнин сел акатна. Уьзденаз вич ламралай аватай кьван рехъуь хьана, адан пелез къайи гьекьер акъатна. ИкI ам садрани ягъалмиш хьайиди тушир. Ам хияллу хьана. Икьван гагьди ада вич дуьз къайдада тухузвай. Амма са бязи рушариз, Уьзденакай ягьанатар авунивди, чпин гаф винел акьалдариз кIан хьана. Ваъ лагьана Уьздена вичин рикI са тIимил кьван хьайитIани, эркекдаз ухшар саягъда са кIус векъи авун чарасуз тирди кьатIана.
Рушар, кьиркьирдал ацалтна, кам кекяйни вилик, абурун гуьгъуьна аваз вич-вичикай кумукьай Уьзден, яваш камаралди кIвализ хъфена. И кардикай эсер хьайи Уьзден дишегьли лугьудай менсебдихъ галаз жезвай алакъайра мукъаятвал хуьз алахънай.

Перис диде
Салам алейк, Пенкер хала,
Чаз чи ярдин кIвалер къала!
Мани.
Пакадин юкъуз векьин чкада ийидай са тIимил кIвалахар амаз, Уьзден мад вичин мулкуниз фенвай. Абур ада са куьруь вахтунда авуна акьалтIарна. Йикъакай пара вахт амаз кIвализ хквезвай адаз, гуьнедин кIане, вичелайни зурба кулерин шеле кIулал аламаз, ял ягъун патал ацукьнавай Перис диде акуна. Кьуьзуь кьиляй тежедай крарин гуьгъуьна авай ихьтин дишегьлияр акурла, Уьзденаз хъелни атана, са кIус язухни. Эсер хьун патал, агакьзамазди салам гана, ам Перис дидедихъ чIаларалди рахана:
Салам алейк, Перис диде,
Ви юлдашар садни амач.
Гадарна вун гуьнед кIане,
Рахуникай дадни амач.
Хура авай гуьл яни вун?
Къацу чIуран къев хьтинди!
Таравай билбил яни вун,
ЦIийи сусан кьев хьтинди?
Вун са кьуьзуь керекул я,
Кьуьд акъатун тевекул я.
Гуьнедавай къвед яни вун?
Кьулан вацIун гъед яни вун?
-Вув!!! Я чан хва Уьзден! Вуна инал закай тавурди хьанач!
-Эсер кьванни жез хьанайтIа, заз къайгъу авачир! Къе и рекье, ихьтин залан шеле гваз ви яшарихъ кутугнавай крар яни им, я Перис диде?!
-Магьледаллай папар, рушар физ акурла, атун хьана, ахмакьда хьиз авур и кIвалахдал зунни шад туш, Уьзден. Галайбур жегьилар яз, за рахкурна. Абубрухъ галаз завай камуна-кам аваз хъфиз тежедай чIал чир хьайила, зун чан балаяр, са кIус ял яна хкведа лагьана. Гила зун и чкадал, шеле хкажиз тахьана, зур сят я аламаз.
-Гила за ваз вуч ийин, Перис диде?
-Са затIни, хва! Жувни ахлад. За абур кьве патал пайна, кура-кура хкида.
-Ам зи намусди кьабулдай кIвалах туш. Вун инал туна хъфейла, заз дидеди вуч лугьуда? Шеледин еперикай жуван гъилер хкуда кван!
Шеле кIулалай алатай Перис диде, чилиз са мет яна, кIвачел къарагъна. Адаз вич цIийи дуьньядал акьалт хъувурди хьиз хьана. Уьздена шеле кьиллихди акъвазарна, вичив гвай кьуькуьнин тум юкьваз асухна, шеле са гужалди вичин къуьнелди хкажна. Къулайсуз тиртIани, ада шеле, пара кьадар рекьиз-Перис дидедин варцел кьван хкана. Уьзденан инсанвал акуна ва инал авур хатурдин шадвилин кьадар авачир Перис диде, хийирдин дуьаяр ийиз эгечIна:
-Чан хва,-гъил хурудал эцигна ва вилер цавал туькIуьрна,-заз авур и инсанвиляй са хъсан свас кьисмет хьурай ваз! Я Аллагь! Вуна кьабул ая зи дуьа. Эй хъсан ксар купIунал алай вахт! Зун цаварик хукIуна, бала! Ви чан сагърай!
-Я Перис диде! АкI хьанач хьи мад! За умуднай гила вуна заз и хъсанвиляй, вечрен ругур са вад кака гуда вуна, я туш хьи, са кварцелай алатай таза дуьдгъвер гуда. На башламишна дуьаяр ийиз. Дуьайралди руфун тух тежедайди ваз хъсан чизва. Им вуч къайда я?- ИкI лагьана ам хъуьрена.
-Я чан дидедин! Гьа затIарни гуз алакьда залай. Буюр, кIвализ хъша! Шихнесирни хкведа. Куьн рикIиз вуч кIандатIа, дидеди гьам ийида! Зун а вуна лугьудай мутIлакь къарийрикай туш! Захъ мергьеметлу рикIни ава, туп хьиз ацIай кIвални. Хъша!!! Дидедиз куьн хьтин жегьилар акьван кIанда хьи!
-Пара сагърай Перис диде! За авурбур зарафатар я. Валай Аллагь рази хьурай!
-Аллагь валайни рази хьурай, дидедин. Хъсан сусан патахъай ийизвай дуьа ам галукьдай дуьа хьурай. Сусан сандухдай недай няметрихъ гьихьтин ширин дад жедатIа чидани ваз? Свас акьуллу, куьн сад-садал рази хьун - им ек тир бахт я. Ахьтин сусар жагъайбурни - Аллагьди гайи ксар я!
-Свас гъайила за вун, Перис диде, чамран сандухдин кьилихъ ацукьарда!
-РикIе авай хъсан мурадрихъ агакьаррай куьн, Уьзден, зи Шихнесирни галаз!
-Геже хийирар.-Уьзден са хейлин рекьиз хъфидалди Перис дидедин дуьаяр яваш хьанвачир.

Шагьнабат
Вун Шагь-Дагъдин гуьзел гуьрчег
са вацI ятIа, зи Шагьнабат?
Мани.
Вири акъвазайтIани вахт акъваззавачир. Яшарини чпин кIвалах ийизвай. Таяр-туьшерин арада хкатна чир жезвай жегьилрал ашукь рушарни авачиз тушир. Лацу чинал циф хьиз акьалтзавай чуру-спелди, рушарин къаш-къаматди Уьзденав кIанивилин гьиссерикай хиялар ийиз тазвай. Ара-бир дидеди мехъеррикай, сусарикай суьгьбетар ийиз, арадал затI татуни, адан рикIиз етимвилин хажалат гузвай.
Мехъерар-мехъерар я. Амма муьгьуьббат ам маса затI я. Вири рушарин арадай вич экуь гъед хьиз къалурзавай Шагьнабат рикIел акьалтай Уьздена, адан буй-бухах, ширин мез, муьгьуьббатдив ацIанвай чIулав вилер, эркекриз бегенмиш жедай маса лишанарни квайди хиялдиз гъизвай. И хиялар, абур гьелелиг чпин кIвачерик кIеви чил квачир, гадавилин макьамар язни гьисабайтIани жезвай. Вучиз лагьайтIа, рушар пара авай. Уьздена вичин рикIин эхиримжи гаф лагьанвачир. Адаз рушарикай гьим акуртIани гуьрчегди яз аквазвай. Гьа са вахтунда, Шагьнабатан кIанивал рикIел хтайвалди, Уьзденаз акур гуьрчег рушарин шикилар, гьуьмедик акатай цуькверин тарар хьиз, хуш акьалтна, са уьтера кьатIиз жедайвал аквазвай.
Кьуьдни мукьвал жезвай. Кудай кIарасрин къайгъуйрикай хцинни дидедин ихтилатарни хьанвай. Саласа йикъан пакамаз, гьавадик къайивал кумаз, фу-затI ва хци нажахни къачуна, Уьзден тамуз физ рекьин хьана. Хуьруьвай къакъатайла, кIула ацIурнавай кварни гваз, гуьнедин шуькIуь рекьяй къвез, Уьзденал, Аллагьдивай вичи тIалабай мурад хьиз, Шагьнабат дуьшуьш хьана. Кьве касдинни шадвилерин а кьил авачир. Гьар сада вичихъ хьайи шадвал чуьнуьхиз алахънавайтIани, ара физ вилерин кIанерикай ийизвай тамашунри абур ашкара ийизвай. Бейхабар дуьшуьшди кьве жегьилдин рикIерикни шадвилин теспачавал кутуна. Абур сад-садаз мукьва хьана:
-АцIай кварни гваз акъатна зун ви вилик!-лагьана Шагьнабата,-къе ви кIвалахар ваз кIандайвал туькIуьда, Уьзден!
-Им гьи вахт я вун булахдин рекье авайди?! ЦIай кьуна кузвай затI авайни, Шагьнабат?- Ам кIанидаз кIвачерилай кьилелди шикилчи хьиз тамашна.
-ЦIай кьуна кузвай затI-ам зи хура ава!–Хъуьрена хьиз давамарна руша,-Билбилахуьрел фидай са чарасуз дерди авай. Чуьхуьнар авуна, кIвале ядни амачир.
-Им, вуч ятIани, Перис дидеди авур агь я захъ галукьайди.-Лагьана Уьздена.
-Кьуьзуь къарийрин агьаррикай Аллагьди Вичи хуьрай! Вуна адаз агь ийидай кьван вуч пис кIвалах авуна, чан Уьзден?-сефил хьана Шагьнабатан чин.
-Перис дидеди, Шагьнабат, авурди пис агь туш, ам хийирдин дуьа тир. Вичиз за авур хъсанвиляй, ада заз са хъсан свас хьурай лагьана Аллагьдивай тIалабнай. Ингье! Вун зи вилик акъатна! Валай гуьрчег свас эквер гваз юкъуз къекъвейтIани жагъидани заз?- Уьзден вичин сивяй хатадай акъатай свас лугьудай гафунал муьгьтелни хьана.
Са хейлин гагьди абур сиви са куьтIни тийиз, сада-садан чинай шикил акъудзавайбур хьиз, тамашиз акъвазна. Ярни лаз акахьнавай адан элкъвейвал алай чини, теспачавал кваз кIвалахзавай рикI авай патан хурун булушкадин читдин парчадин зурзуни, Уьзден суьгьуьрда тунвай. Къелем хьиз хкаж хьанвай таза жендек авай гуьрчег рушак, эркекдиз кIан тежедай са чкани квачир. Шагьнабат эвленмишунин чагъинда авай, дигмиш руш тир. Уьзденакай рахамир. Адан успагьивал, къаш-къамат акур хейлин рушар, кIанивилин азарда гьатнавай. Тавазивилелди вилер вилера туна тамашуни жегьилрик сабурсузвал кутуна. Уьзденан рикIе муьгьуьббатдин цуьквери цIирер ийиз башламишна. Секинвилин атIа кьил бушди хьана, чпивай чеб кьаз тахьай жегьилар, гарданра гьатна, къужахламиш хьуникайни къурхулувал авай. И арада Уьзденан мецел пара хуш къведай келимаяр атана:
Кьулан вацIун селлералди,
Дуьзен чуьллер дигизвалда.
Шагьнабат на, кифералди,
Булахдин рехъ жигизвалда.
Шагьнабатаз Уьзденан гафар гьикьван хуш аквазвайтIани, ада вичихъ ягь, намус авайди чирун патал минетиз башламишна:
-Уьзден! Ваз минет хьурай, ша, вуна зун кумир! Акур-хьайида чаз айибарда. Чи кьведан тIварар гьакIани пехилбурун сивера ава. Дад я, зун хъфин!-Къене ацIай квар авай Шагьнабатан вилик акъвазнавай Уьзденан рикIел вичин чIаларилай гъейри са затIни аламачир. Адан вилерай Шагьнабат цIийиз акьалтнавай некьидин кIал хьиз аквазвай. Ам хъуьрез-хъуьрез адан хуруз фена. Руша кьулухъди кам къачуна.
Сегьер-сегьер рикIяй фидай,
Хиялриз ухшар ава вун.
Шалбуз-Дагъдин рагал алай,
Маралдиз ухшар ава вун!
-Уьзден. И крарал эхир эцигна кIанда. Лугьудай гафар-чIалар захъни пара ава. Абур лугьуналди я ви рикIиз, я зи кайи рикIиз жезвай са регьятвал авач:
Къуьнел алай хци дергес,
Ваз векь авай дере кIандай.
Чухва алай гада чергес,
Чун кьвед катдай бере кIандай!
-Я Шагьнабат, вунни ашукь я хьи!?- Тажуб хьана амукьна Уьзден.
-Вахъ галаз вердиш хьана, Уьзден. Абур рикI кайила акъатзавай ялавар я. Зун цIал алай цIукI хьиз кузвайдакай ваз хабар кьванни аватIа? Эй бахтавар!
Шагьнабатаз винидихъай инсанринванер-сесер къвезвайиди хьиз хьана. Ам кварни гваз хуьруьхъди хъфена, амма хъуьчIуьк нажахни кваз акъвазнавай Уьзден хияллу хьана, вич вучиз инал акъвазнавайди тиртIа, кьил акъат тийиз амукьна. Нажахда вил акьурла, адак хъуьруьнни акатна. Вич кIарасар гьазуриз тамуз физвайди аннамишай ам, куьлуь-куьлуь камаралди, там галай патахъди фена.
И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз са кьадар вахтар алатна. Уьздена кимерал физ-хтайла, вичин кар-кеспи авуна, ял ягъиз ацукьайла, Шагьнабат рикIел хквез, кисна веривердер ийиз жедай. Муьгьуьббатдин ялаври цIийи бейтер, цIийи манийрин авазар арадал гъизвай.

Хандин тапшуругъ
Цаварал-Аллагь, чилерал-хан я чIехиди!
Мисал.
Эхиримжи вахтара Вини Ярагърин хуьруьз патарилайни инсанар къвез-хъфизвайди акур Уьзден хияллу хьанвай. Вини Ярагъ-Куьре хан Юсуфбеган дарамат авай хуьр тир. Вин Ярагърин хуьруьн тIвар мад са касдалди силли хьанвай. Ина Малла Мегьаммед хьтин машгьур алим авай ва адан медресадин ад вири мусурман уьлквейриз райиж хьанвай. Алай чIаван медресани, вичи са чIавуз кIелайдав гекъигайла, вини дережайриз акъатнавайдакай, Уьзденаз гьеле хабар авачир. Айиб авач. Инсандин кьилел текъведай дуьшуьшар авайди туш. Буба рагьметдиз фена лагьана, аял кIелнихъай галудмир, Умуят вах, лагьай Мегьаммедан гафар Уьзденен дидедин япариз фенайтIани, вичивай гьахъ къачун тавуна, аялдиз тарсар гузвай муаллимрин зегьмет – вичин вилера акъвазда лугьуз, вичин авай са аял ада мад медресадиз рахкур хъувуначир. Адалай гуьгъуьниз, пуд йисан къене, Уьзденан сиве гьатай гафар «гуч!». «ма гужи.» хьана. Уьздена кIелдай чIавуз, адахъ галаз чирвилер къачурбурун жергейра са кьадар яшар хьанвайбурни авай. Уьзденан темягь мад медресадиз хъфин тир. Гьайиф хьи, медресада кIелай йисар ахварар хьиз хьайи гададин вилериз чирвилерин гуьгъуьна къекъведай я вахт, я бахт амукь хъувунач. Вичин майишатдал машгъул Уьзден, ара-бир кимерални вуч хабарар аватIа акваз экъечIдай.
Хандин векилар югъ атана хуьрера къекъвез жедай. Абуруз хабар авачиз, тамун и патай муькуь патаз гьатта ничхирривайни кваз лув гуз жезмачир. Эгер са тара муг авур пехъре, къведай йисуз вичин муг дегишарзаватIа, анихъ са гьихьтин ятIани себеб авайди ва я хандиз аксиз кIвалах ийизвайди хьиз жезвай абуруз. Гьар са дегишвиликай абуру гьасятда хандиз муштулухр гузвайди хьиз хабар агакьарзавай.
Хандин нуькверри, чпихъ хъсан ихтибар авурай лугьуз, гьар сада вичиз хьайи ван, акур кар, жизвидикайни куьллуь авуна, хандиз жасус гузвай. Ни гьинихъ кам вегьезва, вуж квел машгъул я, акьалтзавай жегьилар гьикьван ава, абур, гьар гьи жуьреда хьайитIани ханди вичин хийирдиз элкъуьрун патал вуч авун герек ятIа чирзавай? Вири и месэлаяр хандиз чир хьун лазим ва чарасуз тир. Куьредин чIехи сагьиб Аслан-хан ятIани, Юсуф бегди вични и гуьне патарин хандай кьуна, хуьрерин агъавал ийизвай.
Са юкъуз Умуятан япарихъ, Юсуф ханди Уьзденаз вичин патав атун патал буюр авунвайдакай ван галукьна. «Яраб, кIвал чIур хьайи кас, ваз гила завай Уьзденни къакъудиз кIанзава жал?»-лагьана ада вичин рикIяй суал авуна. Ийични? Лагьай кар рикIин хиялди хьиз тамамардайди я лугьуз, адан уьмуьрдин юлдаш Агьмедаз ял ядай мажал гайиди тушир. Агьмед сталжем хьана кьиникьин гунагьни Юсуф бегдин хиве авачирни? Гила адаз Уьзденавай вуч кIанзаватIа? Ам са геренда кисна, ахпа яваш-яваш камаралди кIвализ хъфена. Уьзден, акван хандив вуч хабар гватIа акваз фена. Уьзден акурвалди Юсуф бег варцяй шадвал кваз экъечIна.
-Тамаш садра! Зи дустуниз гьихьтин хва агакьнаватIа?! Рагьметлу Агьмед заз виридалай кIандай ряятрикай сад тир. Вун акурла зи рикIизни кваз чими хьана ман, чан хва Уьзден.- Хъуьрез-хъуьрез Юсуф бег адан къаншардиз фена.
-Эвернавалдай заз! Салам алейкум, хан!
-Ва алейна, алейкума салам! Эхь! Эвернавай. Вун зи дуст Агьмедан хва Уьзден тушни?
-Белли, хан! Гьа ваз хъсан чидай Агьмедан хва я.-ИкI лагьана, Уьзден акъвазна.
-Пара акьуллу, лагьай гьи тапшуругъ хьайитIани, рикIин хиялди хьиз тамамардай кас тир, ви рагьметлу буба. Ам амачтIа, вун сагъ хьурай. Ваз ихьтин са тапшуругъ гузва за. Пакамаз фад къарагъна, Къуйсундал, Гилидал, Крказ ва Муьгъвергандал фена, а хуьрерин кавхайриз лагь, базардин юкъуз Юсуф-хандин векьер ядай мел ава. Чпин хуьрерай, чебни гъилера звер авай хьтин, жегьилар дергесарни гваз, чи патай жасус къведалди вил акъвазрай. Чпин патарив, ни гьина ва гьикьван векьер ягъун лазим ятIа тапшуругъар гваз зи векилар къведа. Гъавурда акьунани, хва?!
-Белли, хан! Зун пакамаз фад рекье гьатда.-Уьзден кIвалихъ элкъвена.
-Маншаллагь! Маншаллагь! Вири вун хьтинбур хьанайтIа, за Аслан-хан пепейрайни кьадачир хьи!-Ам вилерин кIаникай Уьзденан къаматдиз пехилвилелди тамашиз акъвазна. «Хъсан гада тир, эгер завай алдатмишна, Агьмед хьиз имни къармахра кьаз хьанайтIа. Чидач ман, иблис Умуята, вичин шараг зи пацук кутаз тадатIа. Адан Агьмед хандиз вафалу кас тир. Фад рагьметдиз фена ам. Тар атIай чкадилай къелем экъечI хъувунва. Яваш-яваш гъиликди авуна кIанда ам. Хам тай вердишардай къайдада, за адакай юргъа ийида. Садлагьана пар ягъайтIа, адак кIурар хкадардай хесет акатунни мумкин я». Ихьтин хиялрик кваз ханди Уьзден ахъайна. Ам вичин тавханайриз, рикIик са жизви кьван шадвал кваз хъфена. Адан гуьгъуьналлаз, рагъдандин купIуниз эвер гузвай сесер акъатна. Куьлуь аялар квачиз, вири жемят, чпел алай Аллагьдиз ибадат авунин ферз кьилиз акъудиз, капI ийиз эгечIна.

Муьгьуьббатдин жигъирар
Муьгьуьббатдиз муьтIуьгъ тушир затI авач.
Мисал.
Пакамаз, хандин тапшуругъ кьилиз акъудиз фад къарагъай Уьзден, Вини–КIамун булахдиз мукьва жезвай. Йифен къайивили чIагурнавай цав келегъа хьиз кьелечI аквазвай. Са кьадар яргъа авай кьакьан дагълар, адаз лап мукьув гвайбур хьиз акурла, гьар са раг, гьар са дагьар хъсандиз кьатIиз жезвай. Им гьавадин михьивиливай тир. И чIавуз сесни яргъаз акъатда. Са чIавузни цIаран тийидай Шагь-Дагъдин муркIадин бапIах, гьелелиг гьуьлуьн саядикай хкечIиз тахьанвай ракъинин зайиф нурари бухари бармакдиз тешпигь ийизвай.
Булахдиз мукьва хьайила, Уьзденаз анал са ни ятIани чуьхуьнар ийизвайди акуна. Цикай багьна кьуна, вуж ятIа чирун патал булахдив агатай Уьзденаз акур кас мад гьа Шагьнабат хьана. Эхиримжи вахтара адал Шагьнабат мукьвал-мукьвал дуьшуьш хьунихъ аламатдин сир авай. И кардай Уьзденан кьилни акъатзавачир. Им абурун я хийирдиз тир, я туш хьи-зияндиз.
-Гьа..вув..! Яда! Ам вун яни?! Мад!?- Шагьнабат къудгъун хьана.
-КичIе жемир, Шагьнабат. Масад хьунни мумкин тир, амма зун я, зун! Масадакай эхь, амма закай кичIе туш ман ваз? Вучиз?-Ам милиз хъуьрена.
-Вакайни кичIе я, амма масадакай кьван ваъ. Вун, гьикьван лагьайтIани жуван таниш ва рикIиз хуш кас я. Валлагь генди,-хиве кьуна Шагьнабата, рикIел гъил эцигна,-ваз зи рикI акуртIа, кичI акатна ада гуп-гуп ийизма.
-Къалура кван! Зунни тамашин ада гьикI кIвалахзаватIа!-Ам рушаз мукьва хьана. Узденаз рушаз лап мукьва жез кIан хьана.
-Агь, регъуь тушир кас! КъалурайтIа кIанни ийизва гьа вичиз. Заз ви амалар кIусни хъсан аквазвач! Эхиримжи вахтара на заз сивел вуч атайтIани лугьузва. На лугьун зун ви лишанлу я! На чи арада авай сергьятар чIурзва, Уьзден! И крар ваз хийирдиз хьурай. ГьакIан гафаринни чIаларин иесияр жез кичIезва заз чун.
-Кьисметар гьахъ, амайбур таб я лугьуда бубайрин мисалда.
-Чи гуьруьшмишвилерикай инсанриз чилери хабар гузватIани чидач,-арза авуна Шагьнабата, -чун виридан сиви къачунва. Вун и арада гьиниз физвайди я?
-Юсуф-ханди векьерин мелез хабардайбурун тапшуругъ ганва заз. Зун винел хуьрериз, жувал авур ихтибар кьизиз акъудиз физва.
-Вичин ваякьанриз ийидай кIвалахар пара авалдайни? Абур Дестедин багъда, беглерихъ галаз ширин чаяр хъваз, туьфенграй лишанар ягъиз, вун абурун алад-хъша хьанвани? Им завай эх жедай кар туш! Умуят хала гьиниз килигзаватIа!?
-Хандин буйругъ инкар ийиз хьанач завай, Шагьнабат. Лагь заз. Вун заз мад мус ва гьина аквада? Заз, валлагь генди, вун такурла кьарайни къвезвач:
Са мекевай яд це вуна,
Чун квед ина низ аквада?
Булахдал тек алай суна,
Мегьни марал хьиз аквада.
-Зун себеб яз вакай шаир хьайиди чизвани ваз, Уьзден? Са бейт мад лагь!,-ада, чуьхуьнар ийидайла, къакъажнавай ценер, гьертиникай хкудиз башламишна. Уьзден вичин кьецIил кIвачериз тамашзавайди кьатIана. Ламу гъилералди чин михьна, къуьнерал аватнавай яргъи чIулав ва ламу кифер кьулухъди гадарна.
Булахдавай къайи цикай,
Зарлу зарзамат аквада.
Аман Аллагь, тахьуй уьтмиш,
ХупI гуьзел къамат аквада!
Кьадардилай артух вичин тарифар авурла, регъуь хьайи Шагьнабатани икI лагьана,Уьзденаз жаваб вахкана:
Севдуьгуьм яр, ви дердина,
Зи сефил рикI тIар хьана хьи.
На зи чанда туна дердер,
Ачух дуьнья дар хьана хьи!
Шагьнабатан, везиндалди лагьай манидин чIалари гьевеслу хъувур Уьзденан рикIелай вич физвай яргъа сеферни алатнавай. РикIяй физвай хиялриз майдан гузвай Уьзденан камалди адаз сабур гана. Шагьнабатан патай са манийвални авачир. Рушан, къелемди чIугур хьтин нер, чIарар кьве патахъ авуна, ахъа авунвай кьечIем, нур гузвай цIалцIам пел, анарар хьтин яру хъуькъверин кьилер, зарзазвай чене Уьзденан вилик квай. Абуруз тамашунивай мад ва мад кIан хъижезвай. И кар Шагьнабатани кьатIузвай. Уьзден са тIимил мукьва хъхьана. Рехъ-хвал я. Садаз такуртIа, садаз аквада. Бейабур жеда. Вахтунда инлай хъфин тавуртIа, ада чIугуна кьунвай рикI хъуьтуьлни хьун мумкин я. Ихьтин хиялар рикIе гьатай Шагьнабата, чуьхвенвай пек-партални кIватIна, багъламадик кутуна, тIвал яна. Уьзденан рикIе цIийи келимайри дигмиш хъижезвай.
-Физвай рехъ хъсанди хьурай! Зунни хъфин. Ихтилатарни хьана, лап за ваз ачухдаказ лугьун, тухни хьайила, артухни кваз!
-Чун мад мус ахквада, Шагьнабат?
-Дуьз лагьайтIа, вун такурла зазни кьарай къвезмач, Уьзден. Вун санихъ фидайла, зун гьаян жезвайди хьиз ви вилик акъатзава кьван. Мад хабар вучиз кьавзва? Низ чида? Аллагь,Аллагь. Белки са масанал чун мад дуьшуьш хъижен!
Шагьнабат, чуьхвей затIарни гваз хуьруьхъди рекье гьатна. Ам далдадик акатдалди гуьгъуьниз тамашай Уьзден, сифте яваш, ахпа ири камаривди хандин тапшуругъ кьилиз акъудиз рекье гьатна.
Хуьрерай хуьрериз физ, векьин мелекай хабар гана хквезвай Уьзденаз са кьадар маса хабарарни хьанвай. Вири хабаррилай, лап рикIел аламукьдайди анжах сад тир. Амни Гилидал хьайи кьиса хьана. ТамарайтIуз къекъвез-къекъвез, куьруь рекьерай хквезвай Уьзденак, Гилидал ван хьайи кьисади гагь хъуьруьн, гагьни сефилвилин шадвални кутазвай. Сефилвилин шадвал ада икI гьисс ийизвай. Алай девирдин гьукумдиз акси къарагъунихъ, вахтуналди регьятвилер жезвайтIани, са юкъуз са нин ятIани, я ам тахсиркардин ва я кIусни тахсир квачирбурун вилерай, ивини гъура хьана хуькведайди адаз хъсан чизвай.

Гилидал хьайи кьиса
Пара муьгьтел кьисаяр,
Ван къведачни япариз?
Мани.
Юсуф хандин тапшуругъ тамамарна кIвализ хтай Уьзденаз пис гишин хьанвай. Шумуд хуьруьн кавхадин кIвалин рак гатаз, ханди гайи тапшуругъдикай малуматар гуз къекъвенатIани, ам кьабулай ва адахъ яб акалай кавхайрикай гьич садан кьванни сивяй, вун яргъай атанвай кас я, ша, илиф, са кIус фу сивел эляй лагьана, буюр анихъ амукьрай. Кьушкьун теклифдин гафни ван хьанач. Эгер абурукай сад кьванни са кесиб тиртIа, вичиз авай тIимилдакай кьванни са кIус тагана, варцелай элкъуьрдачир. Яраб икI вучиз тиртIа? Эгер Уьзден гьакIан гада-гуьдуь тушиз, са гьихьтин ятIани къуллугъдин иеси тиртIа, я тахьайтIа,са бубат виле аквадай партал кьванни алай кас тиртIа, низ чидай шумуд кавхади ам хушуналди илифардайтIа? Уьзден дуьньяда аватIани течир са жегьил жаван тир. Ам илифарун низ герек къвезвай? И хиялрик кумаз, дидеди каш ганвай хцин вилик тади гьалда ширин чайни, дуьдгъвер авай къаб ва фу гъана. Фейи-хтай чкайрикай, фу тIуьрдалай гуьгьуьниз рахун меслят акур Уьздена вичин каш-мекь авуна.
-ТIуьнач хьи, хва. Вуч фад гилячIна вун?
-Элгьемдуллагь! Аллагь ризкьи гудайбурукай хьуй! Фу акурла тух хьана зун.
-Гьан, гила ахъая кван акур такур, ван хьайи-тахьай.
-Агь, чан диде!-ам са жизви хъуьрена.- Дидедин кьил хва хъуьруьнай акъатнач.-Ваз Гилидал вуч хьанатIа чидач! И мукьвара аниз Аслан-хандин дигьек кIватIзавай кьве нуьквер атаналда. Абурукай садан тIвар Кьади, муькуьдан тIварни-Алискер я лугьудай. Абурув, дигьек яз кIватIай гьакь эцигна хутахдай арабани гвалдай. Кьади лугьудай кас, гьахъ вахчудайла алцумдай зирбани гваз, и Гилидал тIвар-ван авай Абас-къули лугьудай са кас аваз, адан кIвализ фида кьван. Абас-къулидиз нуькверар акурла цIай атана. Халкь ажиз хьанвай абурукай. Авай никIяй хьайи ризкьи кIвализ хкана агакьдалди, хандин дигьекчияр варар гатаз, жинерар хьиз чилерикайни кваз хкатдай. Ада амалдив икI лагьана:
-Квев гвай зирба кьванни гьакьунинди ятIа килигин кван!-икI лагьана, ада зирба къачуна хьиз, тамаш-затIни тавуна, ам агъа пата авай кIамуз ахъайна. Ахпа ада Кьадидиз хъел кваз лагьана:
-Ахлад! Куь хандиз лагь! Гилидаллай Абас-къулиди вичиз гудай са дегьекни авач. Бесрай халкь алажай кьван!!! Ханарни беглер хуьдай кьван чи гьаятра авай кицIерни кваз гишила рекьизва лагь. Ван хьанани квез? Гьа за лагьайвал лагь!!
-Вув, я чан хва! Хандинкай кичIе кьванни тахьана, ада акьван кIвалах гьикI авуна?-Жузуна дидеди.
-КичIе тушир итимар гзаф ава!-лагьана Уьздена суьгьбет давамар хъувуна. – Абас-къулиди авур кар эхи ийиз тахьана, нуькверар сифте нубатда Юсуф-бегдин патав арзадиз хтана. Ада вичин вичин тIем Абас-къулидал алайди туш лагьайла, нуькверар Аслан-хандин патав рекье гьатна.
Им сифте сефер галукьзавай ван тир. Вуч лагьай гаф тир, гьар са ряятди, дуьнья халкь авурдалай гуьгъуьниз, вичин кьилел алай гьакимдиз гана кIанзавай гькь гудач лугьун? Хъел акатай Аслан-ханди, вичин са викIегь нуьквердив вугана, гиливидиз фарман рекье туна.
-Чан рухваяр!-лагьана Абас-къулиди фарман акурла вичин гадайриз,-Квез ханди заз вичин патав эверуни метлеб чир хьана кIанзаватIа- адан къаст зун хьтин вичиз муьтIуьгъ тушир терс кас ягъна кьиникь я. Къачу ружаяр! Къе зун, пака ада куьнни телеф ийида. Адан нуькверри зун ягъайтIа, куьне абурукай сад кьванни яна, зи къан вахчу! Залай алакьайтIа, за гьа хан вични яда.-И хиялар рикIе аваз, абур пудни Кьурагьиз атана. Аслан-ханди дараматрив агакьайла, варарал алай къаравулдиз, чеб атуникай хабар гуз туна. Абас-къули вичин фармандал атанвайдакай хабар хьайила, ханда къаравулдиз, Абас-къулидиз буюр авуна.
-Ханди, Абас-Къули ваз вичин патав кIвализ буюр ийизва!-Лагьана къаравулди.
-Чун кIвализ къвез вичин мехъерин мугьманар туш лагь куь хандиз. Чун вичи эвер гана атанвайбур я. Вичи лугьудай гаф аватIа-лугьурай, ийидай кар аватIа-авурай. Чун гьазур я лагь!
Ихьтин муьтIуьгъ тушир касдин гафарин ван япарихъ галукьай Аслан-хандин яшлу дидеди, хандивай яргъай атанвай са абдалдихъ галаз кьил кьун тавун тавакъу авуна:
-Чан хва Аслан, абур Гилидилай иниз хийирдиз атанвайбур туш. Я вавай жеда абуруз., я абурувай–ваз. И сеферда зи хатур аватIа, кягъмир абурук! Квахьна хъфирай. Ада зирба хана вун кесиб жедач. Ваз кьисмет ризкьи, Аллагьди ваз цавайни кваз вегьеда.
-Абас-къули хьтин маса ахмакьризни рехъ ахъа хьайитIа вучда, диде?
-Ахъа жедай кIвалах амач. Ам хьтинбурун рехъ урус пачагьдин къазахри чпив гвай яракьдалди кIевзава. Жуваз Аллагьди гайиди кисна неъ! Види вуч я? Марфадиз-кул, кулуниз далда ая лагьанвайди я лезги мисалда. Гафар абуруз кIандайвал ая, амма карар жуваз!
Аслан-хан кьве нуькверни галаз айвандал экъечIана:
-Вун тирни зи нуькверрив гвай зирба кIамуз ахъайна, кукIварай къучагъ?!
-Зун тир, хан! Мад атайтIа, мад хана рекье хутада абур! Чи кьамал шумуд хан жеда? Чал шумуда ханвал ийида? Са юкъуз Юсуф-хандин векилар, са маса юкъуз урус пачагьдин векилар, абурулай гуьгъуьниз, са гьафтени арадай тефена, ви векилар я лугьуз, уьлкведаллай кьван дудуркъуллияр къвезва.
-АкI ятIа атайвалди ахлад! За куьн тахсирдилай гъил къачузва. Куьн халис узденар тирди аквазва заз! Зи ханлухда вуж чIехиди ятIа, за чирда!-Ам нуькверар аламаз кIвализ хъфена.
-Пара кьадар сагърай, хан! Валай Аллагь рази хьурай!-лагьана, буба-вилик ва кьве хвани кьулухъ галаз рекье гьатна. Гьадалай кьулухъ са йис алатнватIани, Гилидал дегьек къачуз Аслан-хандин нуькверривай къвез жезвачалда.
-Ажеб кIвалах авунани кьегьал Абас-къулиди! Ханлариз, беглериз гьикьван лукIвал ийида халкьди?-лугьуз дидеди хцин рикIизни шад жедай гафар лагьана.

ЦIийи таниш
Са кIанда заз цIийи-цIийи танишар!
Мисал.
И йикъара сад-садан гуьгъуьналлаз жезвай гуьруьшмишвилери кьил элкъуьрнавай Уьзденаз вич гьинай фена, гьинай хтана чизмачир. Гъиле кьур гьар са кIвалах тамамвилелди ийиз вердиш, ада вичин кар-кеспини кьилиз акъудайла, масадбурузни куьмекар гузвай. Хура къени рикI авай, галатун тийижир Уьзденан тариф хуьре гьатнвай. Белки гьа кар себеб яз, ханди адаз мад сеферда вичин кIвализ буюрнаватIа?
Эверунин себеб тийижиз ам хандин кIвалер галай патахъ фена. Хандин кIвалер къелеяр хьиз эцигнавайбур тир. Абурун къавар СтIалдилайни кваз аквазва лугьудайбурни авай. Амма и кар тестикьанбур, гьакъикъи гьакI яни ва я тушни Уьзденавай лугьуз жедачир. Юсуф-хандин кIвалер лагьайтIа, кьве мертебадинбур ва ягъай къванерикай эцигнавайбур тир. КIвалер кьве юкIунин кьакьанвал авай парудин юкьва авай. Риваятрихъ яб акалайла, Вини Ярагърин тIебиатдин къулайвилел ашукь хьана, къадим Дербендай девлетлу Бакудиз ва анайни Индустандиз пек гъиз фидай рекьин хиве авай и хуьре Юсуф-хандин чIехи буба Шахимердена вичин тухумдиз бине кутунвай. Гележегда и хуьруькай Куьре ханлухдин меркезни жезва.
Гьаятдиз гьахьай Уьзденаз хандин кIвалел кIвалахзавай, мал-къарадихъ гелкъвезвай инсанар, лукIвар ва маса инсанар акуна. Вичиз бегенмиш гада акур Юсуф-хан айвандилай кIаник ивичIна. Ада Уьзден хушвилелди кьабулна:
-Атанвани дустунин хва? ГьикI я ви дуланажагъ?
-Чухсагъул, хан. Аллагьди гайи йикъал рази я.
-Чан хва,-лагьана къуьнел гъил эцигна. Адахъ гьар садахъ галаз рахаз чидай мез авай, -пака чахъди мугьманар илифдайвал я. Мумкин я межлис яргъалдини давам хьун. КIвалера авайбуруз дердияр пара ава. Са кьвед-пуд йикъан кудай кIарасар гьазурнайтIа кIанзавай заз.
-Башуьсте, хан!-И арада Уьзденан рикIел гиливидин кьиса хтана, хъверни акатна.- Жувалай алакьдай гьар са кар ийиз зун гьазур я.
-Вал тапшурмишай кIвалахдикай зун архаин я, хва. Чухсагъул, вуна векьерин меле лугьуз рекье тур карни афериндив кьилиз акъудуна. Са бязи жегьилар келледа гар авайбур жеда. Вун ахьтинбурун тай туш. Тамам гада я. За вакай жуван эрчIи гъил хьурда. Амма гаф зиди жеда, кар-види! Гьелелигда вун гьа зи рикIин хиял хьиз вилик физва. Аллагь ваз куьмек! Ахьтин кас за вакай хкудда хьи! Анжах вун викIегь хьухь!- Ам икI лагьана, кIвализ хъифена. Уьзден гьасятда вичин везифайрив эгечIна. Са кьве сятинилай адан патав вичин буйдин кьакьанвал авай кукIварай кIарасрин хара хьана. Са герен ял яда лагьана, ацукьай Уьзденаз, са ни ятIани хандин варар гатазвайди хабар хьана. Рак агалнавачир. Гьаятдиз гьахьай таниш тушир кас дуьз Уьзденан кьилив атана, салам гана:
-Юсуф-хан кIвале аватIа?
-Эхь! Эвериз тадани?
-Инжикили авун чарасуз туш. Зун фида адан патав.
Гьаятда авайбуруз, цIийиз атай-хъфейдаз фикир тагана, Уьздена вичин кIвалах бегьемарзавай. Хандин патав фена акьван вахт тахьай хванахва гьаятдиз ивичIна, мад Уьзденан патав хтана:
-И кIарасрин хара шумуд йикъан зегьмет я?
-Къе пакамалай икьван чIавалди. ГьикI хьана? Вун чи ханди хъсан кьабулай хьтинди туш хьи?! Себеб вуч ятIа?- Уьзден адаз хъвер кваз тамашна.
-Пис кьабулай чкани авач. Зун Бакудай махсус чар авай конверт вахкуз атайди тир. Вахъ галаз мукьувай таниш жез ивичIайди я. Вун вуч кас ятIа чириз кIанзавай. Вун вуж я? И КIвалел алай къаравуш яни, тахьайтIа, лукI?
-Зун, а вуна лугьузвайбурукай садни туш. Зун Юсуф-бегдин хуьруьнви я.
-Вуна инал чIугунвай зегьмет акурла, заз вун пара кьадар бегенмиш хьанва.ТIвар вуж ятIа багъишайтIа жедачни?
-Уьзден я зи тIвар.
-Хуьре на вуч кIвалахар ийизва?
-Хуьре захъ, на лугьудай хьтин, агалтна ийидай кIвалахар авач. Лежбер я зун. Жузун айиб мийир, ви нагъват заз маса хуьруьн жуьре хьиз аквазва. Куьн гьинай я?
-Зун Ахцегьай я.ТIварни зи Гьейбат я. Яшамиш Бакуда жезва. КIвалахни гьана са хузаиндин баругъда устIарвал ийизва. Анра и чIавуз пара чими жеда. Сад лагьайди вун, ахпа ви кIвалах пара бегенмиш хьана заз. Вун захъ галаз Бакудиз къведани?
-Дидедихъ галаз меслят авуна кIанда ман.
- Диде тек яни? Буба амачни квехъ?- Таниш тушир касдиз вири чириз кIанзавай.
-Ваъ! Ам кьена са шумуд йис жезва.
-Аллагьди рагьметар алаз хьурай вичел. Диде кьуьзуь яни?
-А кьадар кьуьзуьни туш, зун адахъ авай са хва я.
-Диде рази хьайитIа, ви патай, заз чиз, ваъ жедач!-Лагьана вич-вичихъ югъурда хьиз.-Амай меслятар чна кIвале ийида.
-Чидач ман, ам квевай меслятдал гъиз жедатIа?
-АкI ятIа, зун хандихъ галаз авай савда акьалтIарна, нянихъ куьн кIвал илифда.
-Ваз чи кIвалер гьинал алатIа чидани?
-Валай гъейри Уьзден лугьудай кас мад и хуьре авани? Заз чиз ваъ! Куьн за жагъурда. Амма чи ихтилатар чи арада амукьда.-ам хандин патав кIвализ хъфена.
Гьейбат няниз, вичи гьа вичи лагьайвал, Уьзденабуруз мугьман хьана. Салам-каламдилай гуьгъуьниз танишвилер башламиш хьана.
-Зун, квез чир хьайивал, Бакудин Гьебибайбатда баругърин устIар я. Дагъустандиз хуькведайла, чи хузаинди заз таъкимарна. «Куьн хуьрера, Гьейбат, зегьметдал рикI алай, хъсан жегьилар авайди я. Жез хьайитIа, са вад кас галаз хъша.». Ви хцин кIвалах, адан зегьметдал рикI алайвал акурла, заз ам жувахъ галаз Бакудиз тухвана, сад-кьве йисуз кIвалахиз таз меслят ава. Адалай кьулухъ вичиз кIандатIа, хуьруьз хкведа, тушиз хьайитIа, мехъерар авурдалай гуьгъуьниз, вичин юлдашни галаз гьана кIвалах ийиз акъвазда. Ам хьтинбур ана Бакуда пара кьадар ава. Писни яшамиш жезвач.
-Я Аллагь рази хьайи стха, мехъерар кьванни авунвайтIа, низ дерт авай ам Бакуда хьуникай? Зун тек къари я. КукупI-са хупI ийиз за мад шумуд йис текдиз акъуд хъийида? Мал-мулкни ава. Абуруз эркекдан гуьзчивал лазим я эхир.
-Я дадашан руш. Уьзденан таяр, алай вахтунда урус пачагьди, Польшадин сергьятра кьиле физвай женгериз тухузва. Ам анай я хуьквен, я хтайтIани са инвалиддин иеси жеда. И куьн хан аку! Заз адан амаларни хъсан аквзвач. Жегьил итим я Уьзден. Мегер адав гьахъ авачиз, кIарасар кукIвариз тадани? Хандинбур-ягьанатар я. Квез дуьньядикай хабар авачтIани чидач. Гила куьн патара авай ханларихъ са чIехивилерни амайди туш. Чи виридан чIехиди Урус пачагьлугъ я. Артух ханди вичин пацук кутадалди, адаз хабар авачиз, куьне ам захъ галаз хъфидайла, рекье тур. Пад-къерехни акур итим жеда адакай. Вичиз ва куьне гъизвай сусаз базарлухарни жеда, артухлама кепек-шигьини хкида. Рази яни?
-Вуна, Гьейбат стха, зун алакьарна. Пара гафар, амалар чидай кас я вун.
-Дуьнья акуна заз, дадашан руш. Амаларни чир хьана. Чахъ, валлагь, са хъсан хузаинни ава. Ам вичин фялейрин гьал-агьвалдикай хабар кьадай кас я. Маса буругъра къал-чуьруькар хьайитIани, чина кIвалах авурла-кIвалах я, ял ядайла-межлис! Къведай меслят аватIа, кIандай ксар кIамай кьван жагъида. Амма чи мешверайрикай гьич чина авай вил аку, гьадазни лугьудач. Са гьафтедилай зун инал гадаярни галаз хкведа! Меслят яни вун?!-Ам дикъетдивди Умуятан вилериз килигна. Разивилин ишара акур Гьейбатак шадвал акатна, чай-фуни дадмишна, Уьзденахъ галаз ксуз хъфена.
Пакад юкъуз фад хьиз Ахцегьиз рекье гьатай Гьейбат, вичин дердийра хьана. Хузаиндиз кIандай алакьунар авай, гьа са вахтунда, чебни хъсан къилихрин жегьилар жагъурун са акьван регьят кIвалах тушир. Гьейбатаз хушбур хъсан буй-бухах авай, гъилера къуват ва сиве ширин мез авайбур тир. Уьзден хьтинбур, юкъуз куькIуьрнавай шем гваз къекъвейтIани гьалтун тевекул тир.

Эхиримжи акун
РикIиз кIани къарагуьзли,
мукьвал-мукьвал акваз кIандай.
Мани.
Бакудиз фин рикIел акьалтайдалай гуьгъуьниз, Уьзденаз йифер залан, йикъар-яргъи хьанвай. КIвалин кIвалахар, вичелай алакьдай дерди-балаяр тамарайдалай кьулухъ, ада кIвале сятералди веривердер ийиз, вахт кечирмишзавай. Чилери хабар гайиди хьиз, ам гьаятдай къвезвай рахунрин ванери айвандал акъудна. Дидедихъ галаз Шагьнабата ихтилатар ийизвай. Ам акурвалди Шагьнабат хъуьрена. Шадвал Уьзденакни акатнай.
-Гьаятра вучиз ихтилатар ийизвайди я? КIвализ ша тIун, я руш!
-КIвалер-йикъар къени хьурай. Вун са геренда заз чи анал атанайтIа кIанзавай, Уьзден.-Ам вилин тумунай тамашна, хъуьрена.
-Чарасуз дерди авани? Вак пара кьадар тади квай хьтинди я.
-Инал за Умуят халадиз ахъагъайди я. Са кьвед-пуд шеле векьер авай, занни бахди багъдай хкай. Мажал авайтIа, абур кIунтIуна тваз вун атана кIанзавай.
-Къведа ман! Куьмекдиз мад са кас хьанайтIа пис тушир.
-Я кас! Кьве шеле векьер паталди чна артухан куьмекрикай вучда? Чна кьведа са геренда куьтягьда. Ша! – Шагьнабат вилик ва Уьзден адан гуьгъуьналлаз фидайла, Умуят абуруз тамашиз акъвазна. Сада-садакай чин кьунар, са кIус чеб такабур кьун анихъ амукьрай, абурун арада регъуьвилер амачир. Абур, пара вахтара санал ацукьун-къарагъун хьанвайбур хьиз, вердиш хьанвай. Гилан жегьилар я ман,-рикIиз майданар гузвай Умуята. Хажалат рушан дидедиз хьурай. Заз вуч ава? Зиди гада я. Айиб къведайди дишегьлидал я гьа. Са къецин югъ тушни абурун ихтиярда авайди. Чпин ихтилат-суьгьбет авурай.
Гьаят тирвал чкIанвай векьер Уьзденани Шагьнабата са геренда кIватшна ва кIунтIунани туна куьтягьна. КIвалахдин вахт са сятни тахьай Шагьнабатаз, Уьзден икI фад гъиляй ахъайиз кIанзавачир. Гьар гьалда ам алдатмишна кIвализ тухун, дидедизни макьувай къалурун-Шагьнабатан къастни тир, мурадни. Дидеди и арада кIвале са квен ятIани гьазурвал ийизвай.
-Марф-затI къвайитIани кичIе жедай кIвалах амач. Векьер кIунтIуна гьатна. Зун хъфида,- лагьана Уьздена.
-КIвализ татана?!-бейкеф амалар авуна Шагьнабата.
-КIвализ къведай кьван мажалар авач,- са кIус амай, Уьздена вич Бакудиз физвайдакай талагьна,-чидачни ваз, кIвалахал рикI алайдаз, кIвале гьамиша авуна кIандай дерди-балаяр жедайди я. Зун хъфин?-Минетна ада.
-Инал са кьадар зегьмет чIугуна. Дидеди кIвале вун къведа лагьайла, са жуьжени тукIваз туна, гъеридал чразва. Адакай дад акун тавунамаз за вун санизни ахъайдач!-лагьана Шагьнабата Уьзденаз, хъуьрена хьиз, шагьид тIуб юзурна.
-Ваъ, я руш! Пака халкьдиз ван хьайила вуч лугьуда? Жедай кар туш!
-Халкьар ава лугьуз, чаз рахадай ихтиярни амачни? Вун эркек я! Гафуникай, чIалуникай кичIе ятIа, заз хьана кIанда. Ваз вуч ава?! Хъша кван! Акат вилик!!!
Шагьнабатан гуж гъалиб хьана. Кефи хаз дакIан хьайи Уьзден, аял хьиз, Шагьнабатан гъилер далуда акIурнаваз гурарай винелди экъечIна. Шагьнабат, вичи къачур гъалибвилел шад хьана, хъуьрезвай. Эркекар чIалал гъунин рекьяй вичихъ алакьунар авайди гьисс ийизвай руша. Гурарин кьилел агакьна, айвандик акъатдалди Уьзден садлагьана кьулухъ элкъвена. И кар вилив хуьзвайди хьиз, Шагьнабатан хъвехъ Уьзденаз лап мукьва хьанвай. КьатIун тавур гьерекатри жегьилрин нефес-нефесдиз къаншар гъана. Са декьикьада абур чеб-чпиз тамашна, теменар гуз гьазур тирла, кIвалин ракIарар ахъагъна, диде рахай ван галукьна. Хъвехъ хъуькъвевай гуьцI хьайи жегьилар, гьич са затIни тахьайбур хьиз, ракIара чеб вилив хуьзвай Афисатаз мукьва хьана. Абур пудни кIвализ хъфена. Уьзденан вилик гъеридал чрай жуьжени гъери экъуьрай чар авай таза фу ва ниси эцигай Шагьнабатан дидеди жузунар авуна:
-Зи вах Умуятан кефияр гьикI ава, Уьзден хва? Вавай кIвал кьиле тухуз кьванни жезвани?
-Бахдини гила аялриз гудай суалар жагъурзава!
-Я чан руш! Уьзденакай на лугьудай хьтин итим мус хьанва? Ам накьанни къецин аял тушни? Куьн арада кьуд-вад йисан вахт ава.
-Де хьана я кас!-яшарин месэла аватайла, Шагьнабатаз дидедикай хъел атана. Адаз вичинни Уьзденан арада гьич пуд варзни авайди хьиз тушир.-алатна цIуд йис тахьурай!
-Кьуьзуь папар я ман,-Афисатаз яшар вине къалуруникай рушаз хажалат хьайиди чир хьана. -Низ чида? Заз Уьзден гьамиша куьчейра авай аял хьиз аквада кьван. Са бисми ая, хва. Валай Аллагь рази хьурай. Эверайвалди атана. Векьерни кIунтIуна гьатна. Гила дидедиз марф-затI къуникайни хажалат амач. Чан сагърай ви!
-Куьне вуч ийизва, Афисат хала? ЧIехивилери тадияр гузвани? Недай-хъвадайдакай гьикI я?-жузуна Уьздена, фу нез-нез.
-Аллагьдиз дуьаяр ийизва за. Итим кьилел аламачир ваз ви диде аквазвачни? Кьисметрихъ галаз бягьс чIугваз жедай затI туш. Пис туш. Недай-хъвадайдакайни акьван дарвал авач. Вуна ви вилик квайди неъ, халадин. Шагьнабат,- ам рушахъ элкъвена,- вуна чан руш, къулал ргазвай чайдандай са истикIандавай чай гъваш Уьзденаз. халади,-лагьана Афисата,-хъсан ни къведай дарчиндин кьаларни кутуна чай гьазурнава. Квез авачтIа, Умуятаз са мекевайбур за са затIуник кваз вугуда. Тухудани вуна?
Регъуь хьайи Уьзденан сивяй я эхь акъатнач, я ваъ. Шагьнабат, бугъ алахьзавай чайдан, чайник ва са истикIан аваз чайдин къабни гваз хтана. Ада са вил Уьзденаз ва муькуь вилни дидедиз ягъиз, истикIан туьнт ва хъсан ни къведай чайдив ацIурна. Вичин темягьни авай, амма диде патав гваз регъуь хьана. Ада са истикIан чай дидедин патавни тухвана. Уьздена чайдик шекердин кIус кекягъиз вичин вилик атай истикIан ичIи авуна. Мад чай цун тавун патал ада истикIандин винел кап эцигна. Уьзденаз Шагьнабат дикъетдив тамашна. Афисат кIваляй, са вуч ятIани багьна авуна, къецел экъечIна. Уьздена чеб мад кьилди амукьуникай къурхувал авайди хьиз, элгьям авуна, суфрадихъай са кIус яргъа хьана. Афисат кац хьиз кIвализ хтана:
-Вуна тIуьнач хьи, хва. Регъуь амалар ийимир! Ана тадай вуч авай?
-Чухсагъул, Афисат хала. Буюр авурла, кIвализ хтанач лагьана бейкеф жез кичIела, хтайди я. Зун нисинин тIуьн авуна, кIвале веривердер ийиз ацукьнавайди тир. Ахпа Шагьнабатан ванцелди къецел экъечIнавайди тир. Гила югъни рагъданди жезва.
-Вуна а ихтилатрикай вучзава, халадин? Куьн хьтин жегьил итимри йикъа пудра ваъ, кьуд-вадра хьайитIани тIуьна кIанзавайди я. Буй винелди къвезвай жегьилрин, кIарабар яцIу хьун патал, верцIи ва куьк затIар тIуьн герек я.
Шагьнабатаз ва Афисат халадиз, рикIин сидкьидай чухсагъулар лагьана хтай Уьзденаз дидеди суалар гуз башламишна:
-Вун геждалди амукьнай хьи, хва?
-Са кIус геж хьана, бах.
-Алайбур кьве шеле векьер я лугьуз, кьве сятинилай артухни хьана. Ана гьикI хьана?- Ам суалдин жуьреда Уьзденан чиниз килигиз акъвазна.
-Завай абурун кIвализ хъфин хьана.
-КIвализ?! Ваз акур-хьайида вуч лагьана?
-Зун акур кас Шагьнабатан диде Афисат хала я. Гъеридал чранвай са жуьжени ава лугьуз, абуру зун ахъайнач хьи, ахъайнач. Чара атIай завай абурун кефи хана, хъфин тавуна, акъвазиз хьанач.
-Афисат кIвале аватIа зиян авач. ТIуьна хтанатIа, ваз гьалал хьурай! Гила хъфена ксус! За инал жуван гъиле авай кIвалахар куьтягьда. Вун секин хьухь.
Йиф, гьа и йикъарандалайни заландиз атана. Хиялри ам ахвариз ракъурзавачир. Гележегда, Шагьнабатан кьисмет гьихьтинди жеда лугьуз, ам алцумиз ва ичIейиз хьана. Гурарин кьилел хьайи кьиса, квелди куьтягь жедайтIа? Афисат хала вахтунда чкадал хьана. Жегьилар, кьилерал кьенерар алачир хам таяр хьтин затIар я. Абур са кьадардин яшариз къведалди, хъсан-писдай, айиб-нянедикай хвена кIанда. Араба хайидалай гуьгъуьниз, хатасуз рекьерихъ къекъвена кIандач. Вилик амаз гуьзчивал авуна кIанда. Муькуь патахъай фагьумайла, эгер вичихъ халисдаказ кIанивал аватIа, вич Бакудиз фена хуькведалди, Шагьнабатаз бармак кьилел алукIна, яни намус хвена, вил алаз акъваз лагьана кIанзавайди тир. Амма Гьейбат стхади чпиз авунвай тагъким хиялдиз хквез, адавай Шагьнабатаз лугьуз хьанач, ахпа и ван адан сивяй дидедизни акъатна, адавайни вичин ихтибарлу са касдиз акъатна, хандал агакьиз къурхувал авай. ТахьайтIа, михьи муьгьуьббат авай Шагьнабат, кьисметдин вилик тек тун-Уьзденаз хас тир лишан тушир. Ам гьа икI хиялрин лепейри, марфадин ванцелди, литиник квай чубан хьиз ахварал фена.

Дагъларин тариф
Кьакьан дагълар агъуз атуй,
Чаз кIани яр аквадайвал.
Мани.
Экуьнин кьиляй къведай ахвар гьикьван ширинди жедатIани, Уьзден паталди ам са акьван яргъалди хьанач. Ам къарайзамаз айвандик экъечIна. Ягъай вил адан дагълара акьуна. Абур гьамиша уях тир. Йифен макъамда шемири хьиз эквер гузвай гъетерикай, агъадихъай экъечIзавай ракъинал вил алаз акъвазнавай сад-кьведа, чпин рап-рапар гузмай. Дуьньядин гуьрчегвилиз тамашун патал, гьеле йиф кумаз къарагъна кIанда. Икьван гагьди са артух фикир тагай хайи ватандин гуьрчегвал, Уьздена, Бакудиз, яни хайи макандвай яргъаз фида лагьайла, гила дикъетдив тамашиз, адан гьар са кьетIенвал, гьар са шикил рикIе хуьз алахъна.
Са кьадар вахтунда кьакьан дагълариз тамашай Уьзден манидал атана. Мани ада рикIин къеня ягъиз башламишна:
Чилин гьуьндуьрда дагълар аквада.
Ятар авахьиз архар аквада.
Цавун гьуьндуьрда бахтар аквада,
Абур чал къведай йикъар хьанайтIа!
Чуьллер гуьлуьшан, йикъар серинда.
Гьалар перишан, фикир деринда.
Ярди ийидай гафар ширинда,
Адахъ галаз са икьарар хьанайтIа!

Шагьнабатакай къвердавай мукьвади жезвай Уьзденаз дагъларин гуьзел къаматрай ярдин шикилар къвезвай. Цава нур гузмай гъетерни кваз адаз абур Шагьнабатан вилер хьиз авай. Яраб ада, Уьзден вичизни лугьун тавуна, яргъал Бакудиз фена лагьана ван хьайила, гьикьван шелар ийидатIа? Уьзденан дерт къати жез эгечIна. Са патахъайни секинвал жагъин тийиз, къалабулухди къачунвай ам, хура авай рикIи чIалар туькIуьруналди секинарна:
Дагълара кьакьан рагар аквада.
Къаранлух мичIи дагьар аквада.
Йифен кьулариз ахвар аквада,
Ам кьезил къведай са кар хьанайтIа!
Низ аватIа, руш, яраб ви кьисмет?
Виридаз хьтин бахтар хьанайтIа.
Бедендин гьар са жуьредин нямет,
Дадмиш ийидай йикъар хьанайтIа!
Бейтер лугьуз-лугьуз Уьзден кIвализ хтана. Дидеди малар нехирдал акъудзавай. Кимерални экъечIиз ашкъи авачир Уьзден, Гьейбат хтун лазим тир рекьиз тамашиз, къецелди экъечI хъувуна. Дидеди, хва са квел ятIани вил алаз, рикI веревирдерик квайди чизваз, адаз са чуькьни тавуна, вичин кIвалахар кьилиз акъудиз алахънавай.
-Къе Гьейбат стха хтана кIанзавайди я, диде! Недай затI кьванни гьазур ая. Са верчни тукIуна кIанда.
-Садан кьилел кьведни тукIукI, хва. Сад инал тIуьртIа, сад рекьени герек къведа. Алад! ТукIукI!-Умуята дю-дю!-лагьана, верчер гьаятдиз кIватIна. Абурукай са-сад кьаз, са бубат хьтин пар квай кьвед Уьзденан гъиле вуган.
-Атана югъни нисини жезва, диде-лагьана кьарай кьаз тежезвай Уьздена,-вучиз ятIани Гьейбат стха авач!-Адан рикIяй жуьреба-жуьре хиялар физ башламишна. Хцин къалабулух явашарун къаст авай дидеди адан рикIиз майданар гана:
-Я чан хва. Югъ ацIана ама! Чан алай инсанар тушни? Рехъ я, хвал я! Белки маса дерди-бала акъатна жеди. Белки азарлу хьана жеди! На ви рикIиз гьикьван тадияр гуда?
-За гузвач, рикIи вичи заз тади гузва!
-Инсанар я ман! Гафар цIалцIам! Низ чида абурун рикIера вуч аватIа? Чаз аквазвайбур абурун чинар ва сияй акъатзавай келимаяр я. Къизилдин дагълар гудайбур а Эхцегьар!
-Гьейбат стха ахьтинбурукай туш, диде. Заз ам акьуллу, чарадан къадир авай кас яз жагъана. Маса кас тиртIа, вичин дерди авуна хъфидай. Ам акъвазна, хабарар кьуна, чаз къалурнавай рехъни-хийирдинди я, эхир!?
-Занни гьакI кьатIизва, амма вун завай яргъа хьун хажалат ятIани, закни къалабулух акатзава. Аллагь куьн патал хьурай! Къурбанд хьурай Вичиз. Вири Аллагьдин гъиле ава, хва!
Дидени хва ихтилатрик кумаз, Уьзденаз, чпин кIвалин рехъ кьуна къвезвай са шумуд кас акуна. Ада Гьейбат чир хьайивалди, кьарай кьаз тахьана, аялди хьиз гьарайна:
-Аферин, диде, Гьейбат стха гадаярни галаз чи кIвализ къвезва! Гьерекатна хьиз хуьрек ая!-ИкI лагьана ам вич тади кваз гьаятдиз эвичIна, мугьманар галаз кIвализ хтана. Шадвилерин а кьил авачир. Сада-садан гарданар кьазвай. Жузунар-качузунар. Рахунар-луькIуьнар ва тIуьнар-хъунар, са гафуналди, шадвилерин а кьил хьанач. Квез чидачни, ватандивай яргъариз акъатдайла, цIийи-цIийи танишвилер жедайди. Уьздена абуруз вичи дагълариз туькIуьрнавай чIаларни кIелна:
Дагълара кьакьан рагар аквада,
Къаранлух мичIи дагьар аквада.
Йифен кьулариз ахвар аквада,
Ам кьилел атай са кар хьанайтIа!
-Яда, Уьзден!-лагьана Гьейбата,-вун хъсан зегьметкеш хьиз, халисан гафарин устадни я хьи! Валлагь чир хьана хъсан хьана.-Гьейбатан шадвилихъни кьадар авачир.
-Дагъустанвияр устадар я, чан стха Гьейбат. Абур яхулжуван хварарихъ галай таяр хьиз, чагъиндиз къведалди азиятди, хажалатди тIушунзава. Гележегда юргъа балкIан-шив хкатдай тайцикай, тазазмаз парцин кIаник эзмиш хьана, ишлемишдай кьван ябу балкIанар хкатда. Абур, къадир авачиз, авай алакьунар, Аллагьдин патай багъишнавай пай вара-зара жезва. Чи дагълух хуьрера, Бакуда, Дербентда хьиз, бажарагъ авай жегьилар майдандиз акъуддай кIелдай чкаяр авач. Ярагъдал алай Малла Мегьаммедан медресада кIелиз тазвай чкада, зи бедбахтвиляй ятIани чидач, Уьзденан кьилел алай таж-буба алатна. Уьзден, я кIелуникай хьанач, я са кар-кеспидикай. Са шумуд йисуз данарбанвал авуна и кесибди. Дидедин рикI цIарана гьа! Яраб гила кьванни адакай са тике фу недай, масадалай аслу тушиз, вичин кар кьиле тухудай кас жедатIа?
-Дадашан руш, еке крар завай ваз хиве кьаз жедач. ТIимилбур, ваз гаф гузва, за ийида. Садра адаз Баку акурай! Фялевилин чIвегь хъурай. Аллагьдик умуд кваз, са гурлу мехъер чна Уьзденаз ийин хьи, инра авай беглерин гадаяр сив ахъаз амукьда.
Жегьилар, фу-затI тIуьрдалай кьулухъ, Уьзденахъ галаз, кIвалерин патав гвай багъдиз фена, чпин танишвилер давамар хъийизвай.Умуята Малла Мегьаммедан медресадин тIвар кьурла, Гьейбата адахъ галаз ихтилат давам хъувуна:
-Малла Мегьаммедан медресада кIелай гада, куьне данайрин гуьгъуьниз вучиз ракъурнай, Умуят вах? Адан медресада кIелиз кIандайбур пара ава. Чи Дагъустан гьич, гьатта адакай Бакудани еке тарифар ава. А медресадикай и мукьвара авачир хьтин дерин чирвилер гудай макан хьанвайди чаз гьанрани ванер жезва. Куьне вучиз ам кIелуникай хкуднай?
-Чна ваъ, Гьейбат стха, Аллагьди! Адаз гьахъ тагана кIелун намус хьана.
-Гьикьван дарвал авайтIани, аялдив кIелиз туна кIандай. Алакьунар авай кас я Уьзден. Зун адаз дикъетдив тамашзава.Юргъа хкатдай тай я!-ИкI лагьана, хъверна.
-Агьмед кьейидалай гуьгъуьниз, зи вилиз-вил, гъилиз-гъил акунач, чан стха. Зун югъ атай кьван, вилин накъвада хьана, чидани ваз, за шумуд йифер, шумуд йикъар шез акъуднатIа? Зунни икI акурла, вичинни зигьин кур хьана, ам мад медреса галай патахъни хъифенач. Малла Мегьаммеда заз са шумудра рикIел хкунарни авунай.Вичи дустунин хатурдай Уьзденакай итим хкудда лагьана. Завайни къйгъусузвал авун хьана. Жуван тахсир хиве кьуна кIанда. Керим бубадин меслятни кIвачерик вегьез хьанач. Данарбанвал зазни агъур хьана, амма Уьзденахъ авай ашкъи акурла зунни буш хьана. Адаз вичикай са тике фу къазанмишдай итим хьанва лугьузни кIанзавай.
-Гила гьикI я Малла Мегьаммедан медресадин кIвалах, Умуят вах?
-За ваз гьикI ава лугьун? Чи кьведан арада хьайи ихтилат чилери чIугвада.
-Вун югъугъ хьи, гьа Юсуф-бегдин кIвализни фена, анай хтунни авуна, вуна лугьудай, инсанар маса гудай кас зун туш.
-За вахъ, жуван стхадихъ хьиз, авай са велед ихтибар ийизва, чан стха. Вун заз, и дуьньядални стха хьурай, эхиратдани. Малла Мегьаммедав секинвилелди кIвалах ийиз тазвач. Кьве йикъалай са юкъуз, ам эвериз тухуз, силис къачуз, рахкурзава. Адан медресадикай, неинки са чи лезги халкь патал, гьакI вири Дагъустандин хуьрерайни къвез, чирвилер къачудай макан хьанва. И кар чи са бязи, кьамара ялар авайбуруз бегенмиш туш. Гьар гьалда, ам лекеламишиз алахънава. Вири лагьа лагьанвайди туш. Лугьурни ава, далгьурни.
Йиф ихтилат-суьгьбетриз багъишна къаткай жегьилар, пакамахъ цавун кIанел шейтIанди эквер куькIуьрдалди, хва Уьзденни галаз, Умуята яргъал Бакудиз рекье туна, абурун гуьгъуьниз хийирдин дуьаяр авуна. Ахпа ам кIвализ хтана, тух жедалди шехьиз ацукьна. Гила, шехьзава лагьана, адаз туьгьметар ийидай касни авачир. Вич вичин иеси хьайи Умуятаз кIвалер михьиз ичIи хьана, мичIи фурар хьиз аквазвай. Сад лагьана рикIиз сабур ягъай ам, тарп авуна кIвачел акьалтна. Вичин аялвилин амалрикай вичиз хъел атана ам, кIанерик фена, малар авай цурриз тамашна, винелди хтана. «Гила ам а квез чидай, вилерилай накъвар алахьдай виликан Умуят туш!- лагьана ада вичи вич секинардай саягъда.- Зун вучиз шехьзавайди я? Бакудиз къазанмишиз фейи хцин гуьгъуьниз хийирдин дуьаяр тур зун, шехь вучиз авурди тир?» Ам адетдин къайдада, хажалатдай са затIни тахьай хьиз, вичин везифайрив эгечIна.

Фялевал
Баку – такурдаз аку!
Мисал.
Жегьиларни галаз Гьейбат Бакудиз рагъ акIиз-акIин тийиз агакьна. Баку сифте сефер атанвай жегьилриз адан къамат са акьван пайгар акунач. НафтIадин баругърин гъиляй абуруз куьчеяр тирвал акIурнавай шабалт тарарни аквазвачир. Вири фикир баругърин кукIушри тухванвай. Рекьера инжикили хьанвай гадайриз, са артух суаларни гуз кIанзамачир. Гьейбат, сивик хъвер кваз казармадай гьаятдиз гьахьна. Гьейбат хтанвайдакай хабар хьайи хузаин сифте жегьилриз тамашна, ахпа тажиб хьайи жуьреда ам Гьейбатаз килигна, вичин разивилин шадвал къалурна:
-Вун авачир цIуд югъ-заз са йисай акъвазна, Гьейбат! Дагълар акурла, дустарни кваз ви рикIелай алатайди хьиз хьанай заз. ГьикI хьана? Жегьилар жагъурнани вуна? Хъсан гадаяр хьтинбур я акунрай. Абуру зи кIвалахар вилик тухуз куьмек ийида.
-Хъсан акунрихъ-хъсан нетижаярни галайди я, хузаин. КIвалахар вилик финиф чи мурадни я. Гадаяр лагьайтIа, гьар са хуьряй, вирибурун арадай хкяйна гъанвайбур я. Гаф лугьуз жедай хьтинбур туш. Гадаяр туш, махарик квай-Шарвилияр я!
-Тамашин! Тамашин абурун гьунарриз. Дагълара усал гадаяр жедайди туш. Анин гьава! Анрин булахар! Сарубугъдадин фу незвайбур-игитар хьун лазим я.
Жегьилар, чпелай артухан тарифар ийидайла, хузаиндихъ галаз туьрк чIалалди рахазвай Гьейбатан вири гафарин гъавурда гьатзавачир. Яхши жаванлар! Яхши, яхши,-лугьуз са-садан гъилер кьуна. «Мядендин чанар я куьн»,-лагьана ада.
-Вуч лугьузва, Гьейбат стха хузаинди?-жузуна кьарай кьаз тахьай Уьздена. Чун акурла, адан чандик шадвилин фул акатнавай хьтинди я!
-Квез гьелелиг а гафар герек авач. Зун рахадайла, куьн-кис.-лагьана Гьейбата.
Хузаинди, вичин къайгъударвал къалуриз кIанзавайда хьиз, Гьейбатан суьгьбет кьатIна:
-Гадаяр каш квай жанавурар хьиз аквазва заз! Хутах абур казармадиз. Чпин чин-гъил чуьхвена, емекханадих твах. ТIуьн кьилелди гурай! Абур секинарна, зи патав хъша! За вун конторда вун вилив хуьда. Гьелна кIандай са меслят ава, Гьебат.
-Башуьсте, хузаин.-Ам гадайрихъ элкъвена.-Ша, гадаяр! Са тIимил кьван фу-затIни нен.-Гадаярни гуьгъуьна аваз, Гьейбат емекханадиз фена. Абурухъ галаз вичини фу тIуьна, казармадиз фена. Кусудай чкаяр къалурна, вич хузаиндин патав контордиз фена.
-Хтанани вун? Ша, ацукь кван. Дагълара вуч цIийи хабарар авайтIа ахъая кван! Вав гайи пакет Юсуф бегдал агакьна, заз чиз? Ви рикIелай важиблу тапшуругъар кьилиз акъудун алатдайди туш, Гьейбат стха. Бегди «Совершенно секретно» эржер алай сирлу пакет ахъай-затI ийич. А пакет Аслан хандиз, Ермолован печать алай сургуч саламат хуьниз буржлу тирди лагьаначни вуна адаз?
-Вири суалриз «эхь!»-лугьудай жаваб гунал рази яни вун, жанаби хузаин? Артух рахуникай вучда? Ваз Гьейбатан къилих гилани чир хьавначни? Абур за вуна лагьайвал авуна. Вун архайин хьухь.Мад вуч суалар аватIа лагь. Зи вири фикир ваз багъиш я.
-Аквазва заз ви уьзуьагъвал. Вун зи гъавурда фад акьуна.
-Эхь, хузаин. Яб гузва за ваз.
-Гьейбат, ви михьивиликай заз хабар я. Зунни, ваз чиз тIимил вахт туш.. И чи къуншидал баругъда къал-макъал авайди ваз хабар я. Урусатдай, Гуржистандай, Арменистандай атай кьван келледа гар авайбуру, жуьреба-жуьре крарикай, шартIарикай менфят къачуз, нафтIадин баругъра кIвалахна, чпиз кьве кепек къачузвайбурун кими кьилер элкъуьрзава. Абурун арада инкъилабчийрин гаф ише физва. Гадайрал мукъаят акъваз! Абур чIурубурухъ галаз алакъайра твамир. Заз вуна ийизвай кIвалахдилайни, чи баругъда тухузвай ислягьвилин серенжемар хийирлу яз аквазва. Дагъларай атанвай жегьилар, гьакIани кьиле гар авайбур хьайила, чпин пешекарвал артухарна кIанзавай чкадал, герек авачир итIи-битIийра къекъведайбур жедайвал ийимир. Гьар са хам тай вердишардайла, адак квай чIуру хесетар хкудиз, хъсанбур кутаз алахъдай адет авайди я. Вахъ а рекьерай зурба тежриба ава. Фялейрин рикIе авай фикир-кIвалах хъсан кьиле тухуникай, чпиз гайи гьар са буйругъ, адан атIа кьил фагьум тавуна акъудун тирди лагь! Къуншийрал алай къалабулухчийрилай чешне къачун тавурай.
-Хузаин, чаз къуншийрикай вуч ава? Чи фялейриз къал акъуддай са багьнани авач. Зу кьиле акъвазна амай кьван, вун фялейрикай архаин хьухь. Им Гьейбат я гьа!
-АкI лугьумир, Гьейбат! Багьнаяр сад лагьайла, къад жагъида. Мисал авайди я, эгер са хуьре марф къвайитIа, муькуь хуьре рагъ амукьдач, циф акьалтна, серин яз чиг кьванни къун тавуна амукьдач. ЧIуру кар-къудгъундай азар хьтин затI я. Адан вилик пад кьун регьят я. Кар кардай, кац-дакIардай фейидалай кьулухъ, дакIарар агалуникай менфят тIимил ава. Зи гъавурда вун акьазва, Гьейбат!
-За яб акалзава, хузаин. Вун гьахъ я. За лугьузвай гафарни батIул туш.
-Абур гьеле хамзамаз, кIвалахдив вердиш ая. Хатасузвилин къайдайрал амал ийиз тур. Аллагьди яргъаз авурай, пака са дуьшуьш атайтIа, зун абуруз пенсия гуниз мажбур жеда. Чируй гьар сада вичин буржи ва хатасузвал! Къулар чIугваз тур. Са гафуналди, вун накь туш иниз атанвайди, баругъдин фялейрин буба я. Ваз вири чида.
- Гьар сад дуьз гъавурра за абур твада. А тежриба захъ пара кьадар ава, хузаин. Абур зи гуьзчивиликай хкатдач. КIвалахал рикI алай касдиз итIи-битIийра къекъведай мажал жедач. Абур кьил чиле туна, чпин кеспи ийиз вердиш гадаяр я. Ваз аквада хьи! Зун ягъалмиш туш.
-Де хъсан. Заз вун накь туш чизвайди. Регъвер алуддай кар хьайила, гьар сеферда сас ягъ тавуна гьалд хъийидай адет авайди туш. За лугьузвай гафарикай чун кьвед патал кIусни зарар авайбур туш.
-Чизва заз.
-Алад. Жуваз секинвал къачу. Пакамаз абур баругъдин мядендихъ, фялейри ийизвай кIвалахрихъ галаз мукьувай танишра. Хатасузвилин къайдаяр тикрар хъувункай, са кьадар йисара кIвалахзавайбурузни менфят ава. Амма зиян авач. Турбаяр хкажиз, агъуз ийидай макъамда гуьзчивал артухарна кIандайди, гузвай буйругърал, хъсандаказ яб акализ, амал ийидай вердишвилер чира. Чеб-чпихъ галазни туьрк чIалал рахурай. «Бас!», «Буш!» гафарин манадин гъавурра тур!
-Геже хийирар, хузаин!-Лагьана Гьейбата,хузаин кисна акъвазна акурди.
-Ширин ахварар атуй квез. Хъифена ял ягъа!-Хъуьрена шад хьайи хузаин.
Пакад йикъалай Уьзденни вичин юлдашар хьиз вичин цIийи везифайрив эгечIна. Гьар са кам хаталу тир. Ина авай фялейри къазанмишзавай кепекар, чандин са пай фена, къачузвайбур тир кьван. НафтIарай хьанвай фялейрин гъилер, парталар акурла, адаз сифте кьиляй са масакIани хьанай. КIвалахар вири четинбур тир. Данайрив фейи йикъар адаз акур ахварар хьиз жезвай. Пакамаз къарагъна, мичIи жедалди турбайриз ялзавай гъилер, къуьнерихъай галатайбур хьиз хьанай. Юлдашри вирида сад хьиз зегьмет чIугвадайла, садазни кьулухъ акъвазиз кIан жезвачир. Ина гьилле авун гьич герек къведачир. Са касдин гьеллекарвили ва я бегьемсузвили, галай юлдашдин кьисмет бедбахтди ийизвай. И кар гьар сада хъсан кьатIана. Атанани-кIвалах ая. Эгер кIанзавачтIа арза це! Ахлад, хуьруьз хъфена жуван са кеспи ая. КIвалах ийиз кIандайбур лагьайтIа, кьадардилайни артух авай.
Варцар, садбур къвез, садбур хъфизвай. Уьзденаз юлдашрин арада гьуьрмет артух жезвай. Ада вичин зегьметдалди къазанмишнавай гьуьрмет вафалувилинди тир. Гьамиша сивел хъвер алай Уьзденаз яваш-яваш туьрк чIалал рахазни чир хьана ва адакай ихтилатар ийиз чидайдини жезвай. Уьзден вичин кIвалахдилайни рази тир, вичин юлдашрилайни. И крари адаз фяледин залан зегьмет кьезил ийиз куьмек гузвай.

Ашукь Гьуьсейн
Ашукь инсандин рикIе-гьевес жеда, сивел-мани.
Мисал.
КIвалахдин гъавурда гьатзавай гадайри, къара фялейрик шадвал кутазва. Абурун дирибашвилин кьадар авачир. Чеб гьар са патахъай тамамбур ва кIвалахдин заланвиликай кичIе туширбур къалуриз кIанз, Уьзден кьилевай жегьилрин кIеретIди, чпикай къуншийрал алайбурални шад хабарар агакьарзавай.
Гадни акъатна. Гад акъатунихъ галаз, Кас гьуьлелай къарагъзавай ламу гарари, чпин ламувиликайни хабар гуз башламишнавай. Цав гьамиша къалабулух квай чIулав циферин майдан хьанвай. Ийизвай кIвалах турбайрихъ галаз алакъалу яз, гьавадин ламувили, гарарин рум гуни, кьадардилай артухан къуват серф авун ва мукъаятвал хуьн истемишзавай. Гьар са ягъалмиш хьуни-кIвалахдиз кьецI гун ва юлдашрин уьмуьр хаталувилик кутун мумкин тир
Са юкъуз Гьейбат пулунин муштулух гваз хтана. Инра вахт-вахтунда мажиб гъиле гьатун кьериз жезвай кар тир. Фялеярни и кардихъ адетдин кардихъ хьиз вердиш хьанвай. Гьа кар себеб яз, гьар сада вичив гвай кепекар кьенятзавай. Амалар чидай хузаинди, Гьейбат хьтин кар чидай устIарар, чпин гъилерик кIвалахзавай фялеяр сабур хуьниз мажбур ийизвай ва, абур гьар жуьреда алакьариз гъавурдик кутазвай. Абуру пул вахтунда агакь тавунин себебар чпин хузаинрин хиве тван тийиз алахъзавай. Гьейбата, месела икI лугьузвай: куьне мажиб вахт-вахтунда гьатнач лагьана, хажалат чIугвамир. Куьне къазанмишай пул-куьди я. Квез еке тир чарасузвал хьайитIа, арза кхьихь. Чна квез ам гьуьляйни акъудна, жагъурда. Чарасузвал авачирла, пул гъилерай-тупIарай авахьна, лазим авачир затIарихъ гана, харж ийида. Санал са шумуд вацран пул гъилиз вахчурла, квез ам жагъай хазина хьиз жеда. Куьн кеспи-зегьмет чIугун я. Куь патахъай къайгъуда зунни жеда, куьнни хьухь.Чи патахъай хузаин къайгъуда авайди куьне са чIавузни хиялдай акъудмир. Амма къецинди лап муштулухдин кIвалах тир. Ам пара кьадар шадвал кваз хтана.
-Гадаяр! Пул-квез, муштулух-заз!-Виридак шадвал акатна. Гьар садан вил фадлай пул хтунал алай.-Казармада шад сесери лув гана.
-Са шадвал тавуна жедач, Гьейбат дадаш,-лагьана ацукьнавай фялейрикай сада. Ял язавай чкадал алай гадайрикай сифте Уьзденахъ, ахпа ада амай юлдашрихъ са вил ахъайна.
-Шадвилер ийидай варцар пара ама, дадашан рухваяр. Сифте къачур мажиб гьикI харж авуртIа, лугьуда фялейри, амай варцаринбурни гьакI фида. Сифте хтай мажибдикай са тIимил кьванди хьайитIани кассада эцигдай адет ава. Куьлуь-шуьлуь, гьамани лап чарасуз затIар аватIа, къачу. Кепек-кепекдал эцигайла, манат жезвайди я. Яргъал дагълара амай мукьвабурун вилни квел алайди я. Кьенятвал-чарасуз чир хьана кIандай затI я. Куьне гьикьван пул кассада эцигайтIа, гьакьванди мад ахциг хъийиз хуш къведай адет я. Вир за лугьудач. Квехъ куьн кьилер ава. Хъсандиз фагьум ая!!
-Гьейбат стха, на гадайрин руьгь михьиз кIвачерик вегьена хьи!-лагьана яшлу Агьмедуллагь лугьудай фяледи, -мажиб вахчурла, са шадвал хьун буржи я. А шадвилин харжи чна-куьгьне фялейри, чпин хивез къачузва. Жегьилрив садлагьана, жибинриз гъил яргъи ийиз тадач чна!- Пулар къачур маса фялеярни казармадиз хтана. Садбур чарарал къугъваз, муькуьбур шеш-бешрал машгъул тир. Йиф вичин ихтиярда гьатдалди, къецел марфадин вичикай вири куьцIуьрзавай. Къецелай сада рак гатазвай ван галукьна Усмана лагьана:
-Ша, ам вуж ятIа!? Казармадин рак ачухзавайди аквазвачни?! Лезгийрин ракIаррал дапIарар жедай адет туш.-Виридан вилерал гатазвай рикIинал хьана.
-Дугъриданни, рак ачухзавай кьван!-ИкI лагьана къецелай гарун хура аваз са кас атана. Рак ахъайна, акьалдалди, казармадиз гъайи кьван къайи гьавади вичикай виридаз хабар гана. Таниш тушир касди тадиз рак акьална. Кьилни кваз плашдин къене авай ам вуж ва вуч кас ятIа, чир жезвачир.
-Ша кван, ша кван вуж ятIа!-лагьана гарун кулак галаз атай касдай кьил акъат тавур Султана.
-Илифардачни? Квез салам алейкум! Азиз къардашар! Зун къе куьн мугьман я!
-Я Аллагь рази хьайи, Гуьсейн! Ам вун яни? Ша, ша!-давамарна Султана. Адаз къецелай атай кас ашукь Гьуьсейн тирди акунамаз чир хьана. И кар адав гвай турбада авай чуьнгуьрди ва алай чергес парталди тестикьарзавай.
-Буюр! Буюр!-гьарнилай гьарайдин ванер акъатна.
Виридак шадвал акатайди гьисс авур ашукьди марф чIугур парчадин кьлечI шал хьтин затI къуьнерихъай галудна, ам куьрсардай чкадихъ къекъвена, гадайрихъ элкъвена:
-Куьне ихтияр гуз хьайитIа, къардашар, заз жув вуж ятIа чириз кIанзавай. Ина заз вилик чIавуз атайла, такур жаванарни пара кьадар ава.
-Ихтиярар чна ваз кIамай кьван гуда, ашукь. Вун чи виридан рикI алай мугьман я! Жуваз атана са истикIанда авай чай хъухъ! Фу неъ! Жуваз са кIус чими ая!
-Пара кьадар сагърай!-ашукьди виридаз икрам авуна.-Зун тIуьна, динж я. Са тIимил кьван хъунни авунва за. Амма са жизви чимивал авуникай зиян авач.-Ам газ кузвай пичиниз мукьва хьана, са кIус чимивал ва ял акъадрун хьайила, гадаяр авай патахъ агатна.
Ашукь, казармада авай жегьилри чIижер хьиз кIватI хьана, чпин юкьва туна. Фялейрикай ам парабуруз фадлай чизвай таниш ашукь Гьуьсейн тир. Гьар сеферда ам, фялейри мажибар вахчурла, кьил чIугваз къведайди тир. Чидайбурухъ галаз, гъилер кьаз, суьгьбетар авурдалай гуьгъуьниз, ашукь амай таниш туширбурув гьакI са-садан гъилер кьаз мукьувай таниш хьана. Ахпа ам чуьнгуьрни кьуна, кIвачел акьалтна. Чуьнгуьр, гьар са сим вичиз кутугай жуьреда куькдик кутунин къайгъуда гьатна. Вичиз бегенмиш къайдада, симери ванер акъудайла, ахпа ада чуьнгуьр хуруз чIугуна:
Атана квез мугьманлу я,
Ашукь Гьуьсейн-ширванлу я.
Эсил бине диванлу я,
Къала майдан це заз, дустар!
Ашукьди вичин ширин сесиналди, казармада гатфарихъ хтай чубарукдин шадвилин ванер туна. Кьарай кьаз тахьай жегьилри, ашукьдин макьамдив кьадайвал, тупIаривди макьамар ягъиз хьана.
Даим сагърай гъвечIи дустар,
Чанда авай еке къастар.
Гьим я фяле, гьим я устIар?
Къала майдан це заз, дустар!
Гьуьсейн, кьуьл ийиз-ийиз, Уьзденан патав фена. Адаз вучиз ятIани и таниш тушир гадади вичиз виридалай артухан фикир гузвайди фагьумна. И карди ашукьдин гуьгьуьлар гьуьндуьр хъувуна:
Давамда за яргъаралди,
Гьар са жуьре чIаларалди.
Ширин-ширин гафаралди,
Къала майдан це заз, дустар!
Куьн атана къурбатдава,
Мяден Гьеби -Бейбатдава.
Гьар сад вичин нубатдава,
Къала заз майдан це, дустар!
Жегьилриз ашукьдин устадвал бегенмиш хьана. Абуру адаз капар язвай. Гьар са ашукь патал, ихьтин хушвилин кьабулун – фаз кьел хьиз чарасуз тир.
-Буюр, дустар! Квез гьи негъил за тамамарна кIанзаватIа лагь! Зун къе йифиз куьн къуллугъда акъвазнава!-ам са-садан чиниз тамашна, мили хъвер авуна.
-Жечни, чан ашукь,-лагьана Сабира, куьне чаз Шагь–Исмаилан негъилрикай са кьве дастан лагьайтIа?
-Ашукь-ам халисан ашукь ятIа, адалай межлисдин са кьадар тIалабунар кьилиз акъудиз алакьун буржи я. Зун лагьайтIа, негъилрин чешме я. ЧIехи устадри гайи тарсар заз гьамиша герек къвезва. Куьн хьтин жегьилрин рикIериз хуш келимаяр захъ пара ава. Чуьнгуьрни за яда! Лазимвал хьайитIа, кьуьлерин макьамарни тамамар жеда завай! Чидач, зи сес квез бегенмиш ятIа!?-бармак са патал авуна, ада давамар хъувуна.
-Маншаллагь! Маншаллагь!!-лагьана Султан алай чкадилай кIвачел хкаж хьана, -сесинизни гаф авач, чуьнгуьр ягъунизни! Межлисрин чан я вун, ашукь Гьуьсейн!
Уьзден, сивяй куьтIни акъуд тийиз, ашукьдиз тамашзавай. Адак акатнавай шадвилин сан гуз четин тир. Манийрал рикI алай гададиз икьван чIавалди, ихьтин ширин сес авай ашукь икьван мукьувай акурди тушир. Ам адан гьар са келимадихъ яб акализ, чуьнгуьр ядай къайдадиз тамашзавай. Адаз гьикI авай, чуьнгуьр гвайди Гьуьсейн тушир – ам Уьзден вич тир.
Гьейбатазни ашукь Гьуьсейн фадлай таниш тир. Ада ашукьдиз са артух фикир тагуз, пакадин юкъуз вуч авун лазим ятIа, вичин метIел эцигнавай дафтарда, къарандашдалди са вуч ятIани кхьинар ийизвай. Гьуьсейна инал тамамарзавай эсерар адаз са шумудра ван хьанвайбур ятIани, ашукьдин сесинин успагьивили ва мани тамамарунин карди, яб акалзавайбурун фикир анжах вичел желб авунин устадвили, адав ара-бир кьил хкажиз ва вичиз тамашиз тазвай.
Йифен кьуларалди я ашукь акъвазнач, я адав гвай седефлу саз. Манияр, кьисаяр, суьгьбетар. Абурун а кьил жезвачир. Шадвилиз-сят, кIвалахдиз-яргъи югъ лазим я. Гьикьван шадвилер авуртIани, пакамахъ вахтунда къарагъун герек тир. И кар кьатIай Гьуьсейна ва маса яш хьанвай фялейри, ашукьдивай, ахпа жегьилривай са кIус ял ягъун тIалабна. Ахпа вири ксана.
Пакамахъ фад уях хьайи Агьмедуллагьди ва Султана ашукь пулуналди рази авуна:
-Гьуьсейн стха! Чи вил вун мад мугьман хьунал жеда гьа!-Чал са кьил чIугваз ая!!
-Мажибар хтана, хтанач лугьумир!-давамарна Султана, -жуваз мажал хьайила, чи дарих рикIерик са кIус гар кутаз ша!
-Аллагьди гудайбурукай хьурай чун, ашукь! Кьил чIугваз ая!-лагьана мад Агьмедуллагьди.
-Башуьсте! Де мад куьн сагърай! Зун куьн гьар са шад мярекатрал къвез гьазур я, дустар! Квез хъсан кьисметар ва яргъи манатар хьун-зи мурад я!
Чуьнгуьр турбадиз, турба-къуьниз вегьей ашукь Гьуьсейн-шегьердиз, фялеяр, пакаман хуьрек тIуьна, мядендиз рекье гьатна. Ашукь Гьуьсейнан таъсирдик акатнвай Уьзденаз вич цIийи дуьньядал акьалтнавайди хьиз хьанай. Ам, ашукьдин чуьнгуьр ягъунал, пердейрал, вилералди тамашни тийиз, тупIар эцигиз, вахчузвай вахтарал гьейран хьана амукьнавай. Уьзденаз, вичин тупIар ацукьнавай койкадин турбадилай гуьцI жез, макьамар ягъиз алахъуникайни хабар авачир. Сесиникай адаз хажалат авачир. Амма чуьнгуьр садра-кьведра гъиле кьур сенят тир. Гьайиф, буба икьван жегьилзамаз кьиникьи, ам чуьнгуьр къачунин мураддихъ агакьарначир. Ам ягъиз вердишарунин яшарни авайди я эхир. Назиквилелди тупIар къугъурун аялзамаз вердишарун чарасуз я лугьуда.Уьзден, югъ атай кьван, лаш гваз данайрин гуьгъуьна хьана, гила кIан хьуналди, адавай Гьуьсейнавай хьиз чуьнгуьр вичиз муьтIуьгъариз алакьун намумкин тир. Ам, чуьнгуьр къачуртIа, гьикI я лугьуз, хиялрик хьана. Ашукьди вичин везифаяр тамамрдайла, ял ядайла, адаз са вуч ятIани лугьуз ва хабар кьаз кIан хьанай. Амма вичи гузвай суалар галай юлдашри масакIа кьатIиз, зарафатдиз элкъуьриз кин аваз, ам киснай. Адан регъуьвили, гьиссер секинарнатIани, амма и йикъалай башламишна, Уьзденав ашукьвилин пешекарвал хъсан чир тахьайтIани, адаз чуьнгуьр кьванни ягъиз, манияр кьванни лугьуз машгъулат авуникай адан рикIе тум цана.

Рейгьан
Гуьрчегвилин кIанда къадир чир хьана,
Муьгьуьббатдин рекьени пак пIир хьана.
Мани.
Ашукь Гьуьсейнан таъсирдик акатнавай Уьздена йикъар, варцар манийрин лувараллаз акъудзавай. Йикъарикай са юкъуз Уьздена вичин рикIе къалабулух кутур сирер галай жегьил дустариз дуьздал акъудна:
-Гадаяр! Зи рикI аялдин гъиле гьатнвай нуькIрез ухшар хьанва. Ашукь Гьуьсейн гьалтайдалай гуьгъуьниз рикIиз зи хур лап дар хьанва. На лугьуда, рикIиз вичин гьиссер, мискIиндилай ядай азандин саягъда, вирибуруз ван жедайвал чукIуриз кIанзава!
-Яда, Уьзден!-Лагьана Усмана,-вуна ви рикIив азиятар вучиз чIугваз тазва?!
-Азиятар рикIив гумач. Ада вичин парар зи кIула вуганва!
-Инсандин рикI-къизилгуьлдин цуьк хьтин са затI я. Са вахт авайди я адаз цуьк ахъайиз кIан жедай! И арада ам жагъай иеси ксана кIандач. Гьар са кас и арада, адав цуьк ахъайиз таз чалишмиш хьана кIана. Алемди адан атирдикай менфят къачун герек я. А цуькведин гуьзелвилел дамах ая! Адаз къулай рехъ тагайтIа, ам кьураз башламишда,-давамна Усмана,-цуьк хьтин затI я рикI. Ам перишан жеда. Пагь! Пагь! Дуьньядин гуьрчегвал инсандин вилерай аквазвай рикI ахьтин са затI я хьи, ам аку! Адан гьайбат аку!-Кьве гъил цавуз авуна, ада чапла патан хур кьуна.Адаз Уьзден муьгьуьббатдикай рахазвайди хьиз тир. Бес Уьзденахъ хьтин жегьил рикI Усманахъни авачирни? Ада Уьзден багьна кьуна, вичин рикIе авай мурадрикай фикир ийизвай.
-Куьне гьикI лугьузва? Зи рикIел чуьнгуьр къачун акьалнава. Ашукьвал авун шартI туш! Машгъулатар жеда хьи чаз! Чуьнгуьрди чи рикIерив лезги чилер, дагълар, адан абу-земземдин булахар, чи такабур рушар, абурун манийрин ширин сесер агудда!
-Гьан! Чуьнгуьр лагь ман! Заз вун Лейли рикIел акьалтай Межнун хьиз хьанвай. Чуьнгуьрни пис туш. Яда, хъсан фикирдиз яб тагудай ахмакьар жедани?! ДекIена вун яц жедай жунгав жен! Ам ялдай араба чна ваз жагъурда.-Хъуьрена Усман.
-Шадвал дакIан кас вуж я!?-уях хьана Султан. ДикIени вун гьахьтин гьунар авай кас жен. Регъвевайдан мурад вуч я? Вилериз югъ хьана, экв акун! И базардин юкъуз чна ви мурад кьилиз акъудични?
Са арада ял ядай чIавуз, фялеяр алай чкадал файтун атана. Адай ивичIай хузаин акурла, Гьейбат файтундин патав гьерекат кваз фена. Абуру, са квекай ятIани, пара кьадар декьикьайра суьгьбетар ийиз, са шумуд камунин яргъал фена. Файтундик квай балкIанди, кьил галтадриз, тIветIер чукурдай амалар ийизвай. Ял язавай гадаяр авай пата, яшариз таза, дамахдиз халис къизилгуьл хьтин са руш ацукьнавай. Ам вилерин кIаникай жегьил гадайриз, шак тефидай къайдада тамашзавай. Уьзденан вилер а руша, рушан вилерни Уьздена акьуна. Са декькьада абур, сад-садан гъавурда гьат тавуна, на лугьуда, абуруз аквазвайди ахвар тир, кьведани сад хьиз кьилер са жизви хкажна, ахпа регъуьвал авурди хьиз, гьарма вичин кIвачерик квай чилиз тамашиз акъвазна. Ахпа, са арадилай хьиз, руш Уьзден авай патаз цIийи кьилелай тамаш хъувуна.Уьздена а рушай, шикил чIугвазвайдан къайдада чешне акъудиз башламишна. Некьидин сив галай назаниди Уьзденан жегьил чан гьейран авуна. Патарив ял язавай жегьиларни, вичи абурухъ галаз ийизвай ихтилатар рикIелай фена, Уьзден хузаиндихъ галаз атанвай рушан кьилелай кIвачералди тамашиз башламишна. Рушни абуруз, гунагь квачир мили хъвер сивик кваз тамашзавай. Мядендин кьацIай кIвалахар кьиле тухузвай жегьилрин парталар, садбурун гъилерни кваз, мазутдай кьацIанвайтIани, абурун къаш-къаматди нин хьайитIани фикир чпел желб ийидай. Яргъалди фикирар тавур Уьзден,-вичин гъилер жибиндай акъудай палдумдай михьиз-михьиз, рушаз мукьва хьана. Ам мад сеферда рушан кьлелай кIвачелди къаматдиз тамашна. Яшариз са тIимил артух тиртIа, а рушай адаз хуьре туна атанвай Шашнабатан шикилар къвезвай. Уьзден адав вичиз чидай туьрк гафарал-чIаларалди рахана:
-Ханум! Квевай тIвар багъишайтIа жедачни?
-Куьне зи тIварцIикай вуч ийизва, жаван?-Ам Уьзденан са бязи гафар дуьз къайдада ишлемиш тавунал хъуьрена. Уьзден и кардин гъавурда акьунач.
-Абурлувал пара кьадар ава квехъ! И гуьзелвал жагъай сунадин тIвар гьихьтинди ятIа чир хьана кIанзавай зи рикIиз!
-Рейгьан я!-Хъуьрена руш,-бегенмиш яни?-лагьана ада, тIимил ахцегь нугъват кваз лезги чIалалди. Вич килигайтIа, Рейгьан са шумуд сеферда, гатун ялар ядай вахтара, бубадихъ галаз Ахцегьиз, Гьейбатан хизанрихъ галаз хъфиз-хтайла, ам лезги чIалан гъавурдани гьатзавай ва адавай тIимил-тIимил рахазни чизвай.
-Пара бегенмиш жедай тIвар я!-Лагьана Уьзден адахъ галаз кьведни гъавурда гьатдай лезги чIалалди.- Гьатта ашукьдин манидиз лайихлу тIварни я! Эгер хузаиндиз хъел текъвез хьанайтIа, заз зи рикIе арадал атанвай чIалар вун гъавурда авай лезги чIалалди дуьздал акъудиз кIанзавай:
Рейгьаназ и гафар хуш акуна. Ада, сиви гаф талгьана, кьилин ишарадалди Уьзденай вичихъ авай гафар лугьудай ихтияр гана.
Лампа хьтин куькIвеннавай,
Буй-бухахдиз туькIвенавай,
Лацу чина къекъвенавай,
ЧIулав бурма мекериз кьий!
Вичин рушахъ галаз ихтилатра гьатнавай фяле вуж ятIа чириз кIанз хузаин Гьейбатни галаз агъадалди хтана. Тажиб хьайи хузаиндиз, лезгийрихъ галаз са кьадар вахтара кIвалахзаваз чIал хъсан чизвачиртIани, амма са бязи гафарай адан кьилни акъатзавай. Вичикай хабар тежедайвалада яб гуз башламишна. И кардикай Уьзденаз гьелелиг хабар тушир.
Акун къене гуьзел марал,
Гаф лугьуз жеч, къведач чIалал.
Хкаж хьанвай луцу хурал,
Нар нуьгведин ичериз кьий!
Вичин жегьил уьмуьрда икI виляй-вил экъисна авур тариф ван тахьай Рейгьан, Уьзденан суьгьуьрда гьатнвай. Вичиз чидай ва гъавурда гьатай лезги гафар Рейгьана хушдиз кьабалзавай. Гьейбатан хизандихъ галаз, Лезгистандиз хквез къачур чирвилер инал хузаиндиз бакара атанвай. Бязи гафарин гъавурда гьатзавачиртIани ада са-са гаф сафунай язавай, кисна яб акалзавай. Адалайни къецелай, Рейгьаназ Уьздена, вичиз талукьарнавай шиир лугьунин къайда ва адан сес шуьрбет кьван ширин аквазвай. Медресада кIелдай чIавуз, сухтайрин гьазурвилер ахтармишун патал атай Малла Мегьмедан вилик, адет яз Уьзден акъуддайди тир. Сифте сефер Уьзденахъ яб акалай Малла Мегьамед-эфендиди, адаз дуьаяр дуьздаказ лугьунин къайдаяр, яб акалайдалай кьулухъ, вичи къалурнай. Им, гьелбетда, са шумуд йисан идалай вилик хьанвай кар тиртIани, ам зигьнлу гададин мефтIеда гьатна амукьнавай.
Акъатна вун вилик бирдан,
Шумал буйдин, тIимил кьакьан,
Квев гекъигда за вун, Рейгьан?
Ви гьа ргай вилериз кьий!
Рушни галаз шегьердиз физвай хузаин, фялеяр патал герек вуч затI аватIа чириз Гьейбатал кьил чIугурди тир. Амма и сеферда, баругъда кIвалахар ийиз жегьил гадайрин цIийи кIеретI атанвайдакай хабар хьайи рушазни къвез кIан хьана. Амма, мяденда жегьилриз вичин руш акурла, ихьтин гьевес хкаж жедатIа чир тахьай хузаин пагь атIана амукьна. Гьейбат хузаиндихъ галаз жегьилривай са кIус яргъал акъвазнавай. Вирида Уьзденан шиирдиз яб гузвай. Уьзденав шиирдин са бейт лагьана акьалтIдалди, мад са цIийи бейтини вич яргъалди гуьзлемишиз тазвачир. Адаз, рикIе лугьудай келимаяр амаз, хузаин рушни галаз шегьердиз рекье гьатуникай къурхувал авай.
-Куьн лезгияр-аламатдин ксар я. Абур са куьнални амай халкьарилай усал туш.-Лагьана хузаинди. Гъурбатдиз атана лагьана, абуру чпин дагъвийрин такабурвал квадардач. Амма са кIус авам я куьн халкь, Гьейбат. Дагълара вердиш хьана. Иниз атайла, жибинда кепек-шийини хьайила, гуьзел таварарни акурла, гьатта чIалар туькIуьрдай устIарар хкатзава абурукай!
-Гуьзел ханумар чи патарани авайди, ваз ам сир туш, хузаин. Вуч ийида? Мал-мулк виридахъ авач. Виридаз дагълара ийидай кеспи жагъизвач. Акьалтзавай жегьиларни, ханлари, беглери чпин серфиниз кIвалах ийиз таз гьелекзава. И Уьзден аку! Ам за Юсуф-бегдин къармахрай акъудна гъанвайди я. Ина адаз амаларни чир жезва, кIвалахни ада кьведа кьван ийизва.
-А кардал зун вахъ гьуьжеткар туш, Гьейбат. Шиирар Уьзденаз иниз атаначиртIа, белки чирни жедачир.
-Агь хузаин! Ваз абур хъсан чидач. Чи ашукь Саидакай ваз ван хьайиди я.
-Гьан! Мурсал-ханди вилер акъудайди? Дагъустандани устадар ава. Амма абурувай тIарам рушар, папар акурла, и Уьзденавай хьиз кьарай кьаз жедайбур туш!
Абурун рахунриз фикир тагуз, Уьздена вичин муьгьуьббатдин регъверал раж вегьенвай. Ада Рейгьанан къаш-къаматдикай мадни хуш къведай бейтер лугьудайла, галай юлдашарни кваз аламат хьана амукьна:
Зар-зибадив диганавай,
ЦIийи варз хьиз чIаганавай,
Хунча хьтин ацIанавай,
ЧIулав бурма телериз кьий!
-И лезгиди зи рушан кьил элкъуьрзава. Гьейбат, жув гадаярни галаз емекханадиз алад. Зун, жуван куьлуь дердияр авуна, шегьердай фад хуькведа.-Ам икI лагьана, рушан патав хтана. Ада руш къуьн кьуна, файтунда ацукьар хъувуна. Ахпа, са вил Уьзденаз яна, ада балкIандив кам кикяйиз туна, файтун зарб гьална. Уьзденак акъвазун квачир. Ада са бейт кьванни ван хъхьурай лугьуз гьерекатна:
Ваз югъур хьуй хъфизвай рехъ,
Кьве гаф рахух элкъвена захъ.
Пияла хъухъ, истикIан яхъ,
Ви гьа лацу гъилериз кьий!
-Аферин, Уьзден,-лагьана рази хьайи Гьейбата,-на чи хузаиндин рушакай, хъсан гафар лагьана! Сифте бейтерихъ яб акалун тахьана, чна гьайифар чIугуна. Ам валай рази яз, руш ашукь жез къурхуни кваз хъфена. Дугъриданни, зи халкьдихъ куьн хьтин бажарагъ авай жегьилар тIимил авач! Сагърай абур куьнни галаз! Хъша, чна фу-затI тIуьна, чи кеспи давам хъувун герек я. Са шадвални хьана чаз, яни гадаяр!?
-Шадвилин атIа кьил авач,-хиве кьуна Усмана.–Чаз театрдиз фейи кьван лезет гана.-Гьейбат стха, валлагь, Уьзден халис ашукь ва шаир я.
-Шаир адакай жезвай хьтинди я,-лагьана Султана,-амма ашукь хьун патал, адахъ Гьуьсейнахъ авай хьтин устадвални кIанда, хъсан сеслу сазни!
-Чуьнгуьр – са акьван жагъин тийидай затI туш хьи. Абурай чи базарар ацIанва. Эгер Уьзденаз ам ядай ашкъи аватIа, рахунар вучиз ийизвайди я, къачун тавуна? Занни пул эцигда!-Лагьана Гьейбата.
-Куьне зун айибмир, дустар! А рушан гуьрчегвал акурла, зун жуван ихтиярда амукьнач. РикIи гьикI лугьузвай, Рейгьан галаз лув гана ката!
Уьзенан сивяй икьван чIавалди ван тахьай келимаяр акур гадаяйрик хъверни акатнай. Абур, кап-капа ягъиз шадни хьана. Уьзденан хъсанвиляй, адаз сад-кьве гъалатI гьалализ вердиш дустариз, ам ихьтин гафарин устIар тирди икьван чIавал чинни ийизвачир Инал ада ахъайнавайди кIусни гъалатI тушир. Адан чкадал ихьтин гафар, абурулайни артухан гафар лугьудай жегьилар мад алай. Амма инал Уьздена лагьана. Ада вичихъ зегьметкешвилин ашкъи авайди хьиз, гуьзелриз къешенг гафаралди тарифдин чIалар туькIуьрдай устадвал авайди малумарна. Адахъ цавуз лув гуз гьазур рикI авай. Шагьнабат рикIел акьалтайла, са легьзеда хайи хуьруьз хъфена, дидедал, адахли рушал ва хайи ватандал са кьил чIугуна хуьквез кIанзавай. Галай юлдашриз, рикIин зайифвал къалуриз такIандиз, ада вич сабурлувилин дережада аваз тухузвай. КIанивили, гатфарикай хабар хьайи данакъиран цуьквери хьиз, живедин кIаникайни чпикай хабар гуда.
-Пакадин югъ базардинди я. Чна ваз, Уьзден,-лагьана Гьейбата,-кIандай хьтин чуьнгуьр къачуда. Рази яни вун чи меслятдал?
-Чуьнгуьр-гьар са лезгидин рикI алай алат я, вичихъни ширин сес авай! За зи хайи Вини Ярагъдал данарбанвал ийидай вахтунда, жуван гъиле авай лаш чуьнгуьрдай кьуна, манияр лугьудай. Гьайиф хьи, данарбандиз чуьнгуьр гваз къекъуьн кутугнавачир. Я чуьнгуьр къачуна, ам ядай бахтавар уьмуьрни ганач заз, гуьгъуьниз лагьайтша, адав къугъвадай мажаларни хьанач захъ. Анжах, булахрилай ятар гваз хъфизвай чи жегьил рейгьанар акурла, за жуван лаш, чуьнгуьр кьадай саягъда, хуруз хкаждай. Инал заз акур Рейгьана, и йикъара чаз мугьман хьайи Гьуьсейна зи ивидик къалабулух кутуна. Завай гила чуьнгуьр гвачиз яшамиш-ярамиш жезвач. За ам гьикI къачуда? Къазанмишай кепекар адахъ гана тадани!?
-Акьван кIевера чна вун твадач, Уьзден, -хузаиндиз лагьана чна ваз са вежевай чуьнгуьр, чи гадайрин куьмекни галаз, Аллагьди гайитIа, ашукьвилин парталарни пишкешда. Гьелелиг са чуьнгуьр къачун чна ваз!
-Дуьз лугьузва Гьейбат стхади,-лагьана Селима,-«тIимил-шимил, яваш-яваш»-лугьуда бубайрин мисалда. Чун пака ам къачунин къайгъуйра гьатна.
Пакадин юкъуз, гадайрин са кIератI, Уьзденаз чуьнгуьрни, чпиз лазим затIарни къачуз рекье гьатна. Гадайрикай сада, чуьргуьрар гвай кас къалурна.
-Ингье чуьнгуьрар гвайди! Ша, чун абуруз тамашин кван!-Абуру чуьнгуьрриз тамашиз башламишна. Гагь сад, гагь масад гъиле кьуна. Абуру устIардивай са шумуд чуьнгуьр ягъун тIалабна.
-Куьн арада чуьнгуьр ягъиз чидай кас авачни? Ам низ къачузвайди я?-жузуна устIарди.
-Чуьнгуьр чна и чи дуст Уьзденаз къачузвайди я. Амма адавай гьелелиг ягъиз жезвач. – И гафарин ван атай, чуьнгуьрар гузвайдак хъвер акатна.
-Хъуьруьн фад я, хванахва! Са чIавуз ада чуьнгуьр ягъиз, манияр лугьудайла, чна квезни буюрда.-Хъуьрена Усман.-Абур, чпиз са акьван бегенмиш чуьнгуьр жагъун тавурла, са квекай ятIани багьна жагъурна, базарда къекъуьн давамар хъувуна. Абур, са кьадар къимет гайила, хъсан са чуьнгуьр къачуз алахънавай.

Туькьуьл хабар
Къай галукьай цуьк ятIа вун?
Хажалат гвай рикI ятIа вун?
Мани.
Мяденда Рейгьан гьалтай вакъиадилай гуьгъуьниз, багьна хьайиди хьиз, Уьзденаз ахварайни кваз, вичин хайи хуьр, таяр-туьшер аквазвай. ГьикI ятIани сенфиз адаз ахварай чпин къуншидал еке дем къурмишнавай мехъер акуна. Нубат атайла, ам кьуьлуькни экечIна. Деминин къерехда, якIун жагъун хьиз цIиргъ янавай рушари, чпиз кьуьлуьк буюр авунин лишан яз, чеб алай чкаяр кьилер юзуриз къалуриз алахънавай. Са бязи рушари, ягълухарни кваз юзуриз, Уьзденан фикир чпелди желб ийизвай. Уьзден лагьайтIа, абурун арадай са нихъ ятIани къекъвез, жагъин тийиз азабдик квай. И арада Уьзденан патав чина маргъузар авай са кас атана. Адав кьуьл ийидай мажал ганач. Уьзденаз хъел атана. Дем кьиле тухузвай касди Уьзденаз сабурар гуз, ам секинриз алахънавай. Пис касди вичин кар авуна. Секин хьайи Уьзден деминин къерехдиз экъечIайла, вичи гьихьтин викIегь касдал гъалибвал къачунатIа лугьуз, гъилер цавуз акъудиз кьуьл ийиз эгечIна ва гьараюнарни кваз авуна. Уьзденаз, адаз са вуч ятIани лугьуз кIан хьана, амма дем кьиле тухузвайда, шагьид тIуб сивел эцигиз, адахъ галаз къал тавун минетна. Уьзденан дерт къати хьана. Вичивай вич кьаз тежезмайла, ада вичиз сабурар гузвай деминин чIехиди, гъил эцяйна, са патахъди авуна, ам вичикай ягьанатар ийизвайдал тепилмиш хьана. Адан япарихъ кIеви ванер галукьна. Ахварик квай Уьзденаз, вичиз са ни ятIани эверзавайдакай хабар хьана.
-Уьзден!Фад къарагъайдахъни, жегьилзамаз мехъер авурдахъ садни агакьдач.лугьудай мисал авайди я. Ана гьикI хьана? Къе ваз ширин ахвар атанвани?-Уьзден, вилер тIушуниз, са кIус регъуьвал кваз къарайна.- Вун акьван къал кваз ахварай нив рахазвай? Ви япуз чи эверунин ванерни жезвачир. Галай юлдашар вал вил алаз акъвазнава.Са бубат кам кьванни кикягъа!
-Багъишламиш ая. Зун ахварик кумукьна. Исятда! Чиниз са стIал яд яна, за квехъ агакьарда.-лагьана Уьздена, вичел вил алаз гадаяр гуьзлемишиз амукьайди гьисс авуна.
-Чнани чин-гъил чуьхвенвайди туш. На тади къачумир. Уьзден! За вун ахварай рахаз акурди эвериз тунвайди я. Ваз ахварай вуч аквазвай?-рахана Усман.
-Агь! Чишни ваз? Ахварар я ман. Заз акур ахварар бегьемсузбур я.
-Абур шейтIанар я. Чпиз кар-кеспи авачирла, ахвараллайдав ял ядай мажал тагузвай. Абурун чIалахъ зунни жезвайди туш, за вазни меслят къалурзава чIалахъ тахьун. Жинерри вун тухун тийидай пIипI жедач. Акур ахварар ахъаюнни дуьз туш. Са сефер базардиз хъфин хъийин,-лагьана Усмана,-белки гила кьванни чи рикIе авай кар кьилиз акъатин.
Ракьун рекьин вокзалдал агакьайла, Уьзденаз анал вичин хуьруьнвийрикай кьве кас гьалтна. Адаз хуьруьн жемят вири акурди хьиз шад хьана.
-Хуьруьнвияр аквазва заз. Усман. Зун абурун патав фена кIанда. Акван хуьре вуч хабар-тегьер аватIа!-Ада, са гьихьтин ятIани шад хабар гуьзлемишиз хуьруьнвияр алай чкадал гьерекатна.
-Алад! Чун иналлай чайханада жеда,-лагьана Усмана.
Хуьряй экъечIайдалай инихъ саки са йис алатнавай. Диде ва Шагьнабат рикIел акьалтай кьван, ахварар акваз, Уьзденан рикI цацарал алайди хьиз секинсуз тир. Ингье гила хуьруьнвияр! Акван абурув вуч цIийи хабарар гватIа.
-Я Али дах! Вун и Уьзденав гвай дамахриз тамаш!?-лагьана пехил жуьреда, хуьруьн вини магьледин атIа кьиле яшамиш жезвай Магьмуда.-Им ни лугьуда чи вилик чIехи хьайи данарбан Уьзден я лагьана?! Маншаллагь! Акваз-такваз итим хьана ман!-Мад пехилвал хъувуна Магьмуда.
-Иниз къведалди ам итим туширни, яда?!-Суал гана хъел кваз Алиди.-Вунани сивел вуч хьайитIа гьам лугьуда!- Пул гайитIа, далгьудай гафар акъатда ви кIахай!
-За акI лугьузвач е! Ам са кьезил хьтин гада тир. Гила маншаллагь!-Хъуьтуьл рахана Магьмуд.
- Ам Бакудиз атана са акьван вахтни алатнавач. Ваз ви вилерай ам аждагьан хьиз аквазвани?- Магьмудаз са вуч ятIани лугьун хъийиз кIанзавай, амма Алиди мад адан сивяй са бегьемсуз гаф акъатиз кичIез, сивел кап эцигун меслятна. Ахпа ам Уьзденахъ элкъвена.-Вун гьикI я, Уьзден? Ви кефияр, кIвалахар?
-Али халу. Зун квелай гъвечIи я. Жузунар за квевай авуна кIанзавайди тир. Куьне вучзава? Яшлувилери тади гузвани. Къизбике хала гьикI я?
-Зунни хъсанзава, хва, вуна жузазавайбурни. Вуна вучзава. Алакьзавани валай фялевилин кIвалахар? Ина жувахъ рикI кудай са кас тахьайтIа, гьалар четин жедайди я. Заз акур чкаяр я ибур. Виликан вахтариз вил вегьейла, инаг пара дегишвилер хьанва. Виликдай ина казармайра яшамиш жезвай фялеяр, чилкинвилини тахтабитри гьелекзавайди тир. Гила квел алай алукIун-хутIунун чаз а чIавара жагъизвайди тушир.
-Закай архаин хьухь, Али халу, заз кIвале тек амай дидедикай фикир ава. ДахьайтIа, зун ина квез аквазва хьи, гьикI дуланмиш жезватIа! Хуьрера вуч хабарар ава?
-Ваз вуч хабар ава лугьун? Гьа инра хьиз я.
-На авайвал вучиз лугьудач, Али дах? Къал-къул ава!
-Къал авачир чка гьина аквазва ваз!?-Хъел атана мад Алидиз.
-Яваш, я стхаяр! Куьн Бакудиз атана агакьдалди кикIиз акъвазмир. Дугъриданни, хуьре вуч хабар аватIа лагь! Зи рикIикни жезва. Вуч хабар аватIа ачухдиз лагь!
-РикIик жедай ахьтин са хабарни авач. Диде тежезмай кьван хъсанзава. Адакай на кIусни фикир ийимир.-Ам са арадалди лугьун тийиз акъвазна, Магьмудан сивяй масакIа акъатункай кичIез, вичи хъуьтуьлвилелди давамна.-Малла Мегьаммед вуч тир? Адав хандин векилри кIвалах ийиз вугузвач.
-Вуна тарсар къачур медресадин фекьи вуч тир?-рикIел хкана Магьмуда.
-Вуч хьана!?- чи Мегьамед-эфендидиз?!-Гьарай акъатна Уьзденай. Адак къурху акатна.-Къаб алачир гафаралди лагь ман! Ваз минет хьурай!
-Малла Мегьаммед лап хъсанзава. Патал хуьрерай къвез, адавай тарсар къачуз хъфизвайбурун кьадар къвердавай артух жезва. И кар чкадин гьакимри урус пачагьдин векилриз, перемдин хиляй гъед къалурдай кьиса ийизва. Абурун вилерай Мегьамед-эфенди акурла, цIай къвеза, цIай!
-Зазни,-лагьана Алиди,-Бакудиз атайла, чи са рикI алай хванаха аваз, гьадавай ван хьайиди я. Къубада авай генерал Ермолова, и мукьвара Кефер патан Дагъустандай хуькведайла, Куьреда кьиле физвай гьерекатрикай малум хьана, Аслан хандиз тади гьалда Куьреда къайда хуьнин чар рекье тунвалда. Ада Аслан хандиз генералвилин чин гана лугьуз, мубаракарни авунай. Гьа са вахтунда, Куьреда авай къалабулухар акьалтIар тежезвай хандиз кIевелай туьгьметарни авуна. Малла Мегьаммедан иесивал ийиз жезвачтIа, вичин патав кьуна агакьарун буйругъ ганвалда. Чи хуьруьз текъвезвай жуьредин инсанар авач. Садбур Яхулай, садбур Аваристандай. И крар акурла Аслан хандиз къиздирмадин цIай къвезва.
-А цIукай заз къайгъу туш,-лагьана Уьздена,-а цIай абурукай ерли хкат тавурай!
-Кардин кьил икI я. Малла Мегьаммеда «Мусурманар гьич саданни лукI хьана кIанзавайди туш!»- лугьуз, эвер гунар чукIурзава. Чун лагьайтIа, кьве жуьредин гьакимрин лукIар жезва. Икьван чIавал чна жувни хвена, ханарни таъминарзавайтIа, гила урус пачагьдин тумухъанарни хвена кIанзава. И мукьвара, Малла Мегьаммеданни Аслан-хандин акьунарни хьана.
-Им са цIийи ван! Акьунар? Хандихъ галаз акъажунар?-Муьгьтел хьана Уьзден.
-Тади къачумир. Ханди, Кьасумхуьруьн жуьмя мискIинда, хутба авурдалай гуьгъуьниз, Малла Мегьаммед-эфендидиз сауал ганалда: «Вун низ акси къарагъзава? Ваз урус пачагь чIехи къват авай гьукумат тирди чидани?»-лагьаналда. Малла Мегьаммеда: «Чида!»-лагьана жаваб вахкана. «Бес чидайла, акьван еке къуват авайди чиз-чиз, вун адаз вучиз акси экъечIзава?!» «Ам чIехи я, амма Аллагь виридалайни чIехиди я!»-лагьайла, мискIинда авайбурк, шадвилин хъвер акатналда. Ажугълу хьайи ханди гъилин яргъивал авуна. Ада са кьве тIаб Малла Мегьаммедан хъуькъвехъ галукьарна, хъел кваз мискIиндай экъечIна хъфена. Адалай гуьгъуьниз, хан, «кая!кьея!»-лугьуз гьарайдал хьана. Эвер тавур жерягь хьанач. Садакайни куьмек жагъун тавурла, абурукай сада, хандиз куьмек хьайитIа анжах Малла Мегьаммедавай жеда лагьана. Хан вич Малла Мегьаммедан патав минетиз, багъишламиш,-лугьуз атаналда. «Багъишламиш ая, Малла Мегьамед. Завай гъилин заланвал авун хьана, вун ягъун хьана, за квевай зи тахсирдилай гъил къачун тIалабзава!». «Вавай зун ягъиз жедачир, эгер Аллагьдин кьадар авачиртIа, за валай гъил къачузва, хан»,-лагьайла, хандин тIал, гъилив-кIвачив квахьналда. Урус пачагьди ам кьуна, ТIифлисдиз рекье тунин буйругъ ганвайтIани, Аслан-ханди, Малла Мегьаммедавай, вичин ханлухда секинвал хуьн патал, Аллагьдин хатур аватIа, гьиниз кIандатIа гьаниз алад, амма вичин кьил секин тун патал минетналда. Малла Мегьаммед-эфенди гьанлай вичин хизанарни галаз эвел Табасарандиз, анайни Аваристандиз куьч хьана лугьуда.
– Малла Мегьамед чи мусурман диндин Шагь дагъдилайни кьакьан кукIуш я!
-Мад вуч хабарар ава. Чи гадайрикай мехъерар авурбур, чи рушарикай тухвайбур авани?
-Гадайрикай малум туш, амма Шагьнабат авай е!-Лагьана Магьмуда.
-Шагьнабат! Гьан? – гьарайдин суал акъатна Уьзденай. КIани рушан тIвар кьурла, Уьзденан рикIелай вири алатна. Адан кьили зиз авуна. На лугьуда, инал Малла Мегьаммедакай са ихтилатни хьайиди туш. КIанивилин гьиссери вири цифедик кутуна. Адан чинин рангни кваз дегиш хьана.
-А рушан гьайиф чазни атана,-давамна Алиди.- И мукьвара ам Кьурагьиз тухвана. Вичин хев квайди тушир адан. Юсуф-хандин мукьвабурукай я лагьайла, деде кIевиз акъвазна. Рушан яшарни хьанвай эхир. Маса кIандай чкаярни авачир. Руш рекьив текъвез са кьадар вахтар хьана. Шехьиз-шегьиз, залумри ам рекье туна! Аквадай гьалда, ам тухузвай кас набутни я лугьудай.
-Ам са йикъара вални ашукь хьанвайди туширни, Уьзден? РикIел аламани?-Хъуьрена Магьмуд.-Руш писди тушир, амма пIуртI хьана!
-ДапIар алачин рак я ви сив, Магьмуд! Уьзден гьинай, Шагьнабат гьинай? Ам Шагьнабатан патав са аял туширни? На вуж квев гекъигзава?
-За акI лагьай гаф тушир кьван?!-Багьнаяр ийиз башламишна Магьмуд.
-АкI лагьай гаф тушир! АкI лагьай гаф тушир! Бес гьикI лагьай гаф тир!?
Алидиз Магьмудакай акьван пис хъел атана хьи, ада Уьзденан чиник серин акатнавайди кьатIана, адаз сеперар гуз башламишна. Уьзденаз абурун ванер къвезмачир. Хуьруьнвийрин ихтилатар япариз хъфин тийизмай Уьзден, пагь атIана амукьнавай. Ахпа адан вилерикай Юсуф-бег кьиле аваз, гужуналди тухузвай Шагьнабат карагна. Туьфенгар ядай ванер акъатиз башламишна. Садакайни кьадай чка тахьай Шагьнабата, чина авай дуьгуьр акъудна, мани лагьана:
Севдуьгуьм яр, ви дердина,
Зи сефил рикI тIар хьана хьи!
На зи чанда дердер туна,
Ачух дуьнья дар хьана хьи!
Сад лагьана Уьзден вич-вичел хтана. Ахпа адаз регъуьни хьана. Адан рикIел Шагьнабатаз гуз тахьай темен акьалтна. Чиниз ярувал акъатна:
-Квез хъфидай хванахвадин кIвал авачтIа, чи казармадиз хъша, хуьруьнвияр. Кусудай чкаярни ава.
-Пара сагърай, Уьзден. Чаз илифдай чкаяр ина бул ава,-лагьана Алиди.-И Бакудин са пай лезгияр тушни? Бейкеф жемир хтанач лагьана.
-Куьн мад зал гьалт хъувун тевекул я, хуьруьнвияр! За квев дидедиз са савкьват кьванни вахкун. Гьикьван лагьайтIани, веледди гъидай затIунихъ дидеяр цIигел жедай адет я.- ИкI лагьана, Уьзден абурни галаз, патав гвай туьквендиз гьахьна. Ада диде патал са шуткьудин парчани са тIимил кьван ширинлухар ва кишмишар вахкана. Уьзденахъ галаз базарда къекъвез атай гадайри, чайханада чаярни хъвана, къецел экъечIнавай. Абуруз, чпин патав сефил яз хтай Уьзден акуна.
-Вуч хабарар гвай хуьруьнбурув, Уьзден?-Жузуна Султана.
-Дадашан хва,-рахана Гьейбат,-яргъалди ихтилатар авурла, чаз ана куьн квекай рахазватIа чир хьанач. Амма хийирдин хабар гвачирди, за гьасятда гьиссна! Заз ви чинин ранг акунамаз чир хьана.
-Ваъ! Ваъ! Куьне лугьудай кьван къариб хабарар авачир. Заз тарсар гайи Малла Мегьаммед-эфенди авайди тир. Адан кьилел Аслан ханди акъуд тийизвайди авач. Абур Кьасумхуьруьн жуьмяй мискIинда акъажунризни акъатнавалдай.
-Ам аламат жедай кар туш,-лагьана Султана, Уьзден секинардай къайдада,- хандивай мергьямат кIан хьуналди, жегъич кьван!
-Гафар-чIалар хьанвай са рушни авайди тир. Шагьнабат тир адан тIварни. Ам дакIанз, гужуналди гуьлуьз ганалда. Заз а кесиб руш язух атана. Адаз зун пара бегенмиш тир. Зазни дакIан тушир, амма яшарини манийвал авуна, я зи рикIел икьван фад мехъер авунни алачир.
-Яда,-лагьана Умара,-ам ви кьисмет тушир! ТиртIа, ам садавайни тухуз жедачир. Ам тухвай кас ава гьа? Ам гьадан кьисмет я! Рушар, тарарал алай пешер хьтин затIар я, гьи патахъай къати гар атайтIа, гьанихъ тухуда абур.
-Рушарилай бул вуч ава?
Виридак хъуьруьн акатна, амма Уьзденаз хъвер къвезвачир. Адаз рикI-дуркIун гуз кIанз, Султана сабурар гуз башламишна:
-Рушар бул аватIани, кIанивал пис затI я. РикIяй акъатдач! ГьакI ятIани дуьньядикай умуд атIана кIандач. Низ чида, ви кьисметдиз гьихьтин сунабилбил акъатдатIа, Уьзден! Сагъвал тIалаба Аллагьдивай! Амай крар Худади вичи дуьзарда.
Гьейбатазни дерт хьанвай. Вучиз лагьайтIа, Уьзден алакьарна, Бакудиз гъайиди ам тир, фидайла кьванни, кIанидахъ галаз анихъ амукьрай, гьич садахъ галазни, вич финикай гаф-чIал лугьумир лагьайди–ам тир. Гьейбтаз Уьзден Бакудиз финин ихтилат хуьруьз чикIиз къурхулувал авай. Абур ихтилатар ийиз-ийиз, чуьнгуьрар гузвай чкадал фена. Уьзденан рикIел чуьнгуьр къачунин кар аламачир. Адан рикIикай вичикай чуьнгуьр хьанвай. Амма вичин дерт туькьуьмиз вердиш Уьздена, вич винелай, са затIни тахьай жуьреда, хъвер кваз тухуз алахъна.
-Яда, Уьзден. Чаз и чуьнгуьрдихъ гьихьтин сес аватIа чизвач. Инал ша кван! Амай ихтилатар чна казармада хъийида.
-Гадаяр! Заз чизва, и хуьруьнвийри гайи хаин хабарди, захъ галаз куьн кефиярни ханва. Эгер а хабар кьилди са заз ван хьанвайди тиртIа. адаз давам гуз четин акъваздай. Дугъри я, чи арада, куьне лугьудай хьтин еке муьгьуьббат авачтIани, заз Шагьнабатан бедбахтвал аквазва. А кесибдиз, вацIу тухудайдаз, гьалтай са чланбардикай чара кьаз кIандайди хьиз, закай яр кьаз кIанзавай. Зун гьеле жегьил гада тир. Зи патайни адаз майилвал авун хьана. Гьар вуч хьанатIани, алатна. За квезни хажалат гайидай, гъил къачу!-Ам са-садан чиниз тамашна, хъуьрена.
-Ваъ, яда! Заз акурдалай кьулухъ вуна цIийи эсерар туькIуьрнава лугьуз шагьидвал ийизва гадайри. Вакай маниярни лугьудай устIар жезвалда. Хъсан лишанар я. Бакудиз атайдалай гуьгъуьниз вучиз вуна заз ви рикIин мурадрикай лагьаначир? За ам ваз чи жибиндайни пул гана къачудачирни? Ингье, и дуьшуьш хьаначиртIа, чаз квехъ хуьре кIаниди аватIани чир жедачир. Икьван чIавалди ви Шагьнабат лугьудай кIани рушакай хабар авайтIа, инрай хъифидайбурув кьванни са хабар агакьардачирни за?!-Гьейбата, чуьнгуьр багьна кьуна, Уьзденан кефияр диндал хкиз алахъна. Абур чуьнгуьрни гваз казармадиз хтана. Са-сада Уьзденаз чуьнгуьр мубаракарна. Чуьнгуьр къачуник абуру, Уьзденав пул кутаз тунвачир. Гадайрин пишкеш тир. И кар адаз са кIус къулайни аквазвачир.
-За чуьнгуьр,-лагьана ада вичин хивяй жавабдарвал акъудзавай саягъда,-ашукьвал ийида лагьана къачуз турди хьиз жемир. Чуьнгуьр гвачир лезги манидар, кьурьан гвачир сухта хьиз я. Заз адан симерин сесерай, чи дагъларин кIамарай авахьзавай булахрин чарчаррин ванер, лекьерин сесерин гуьзелвал аквазва. Гьелбетда, къе зи рикIиз, туькьуьлвал агакьна, тIарвал хьанва. Куьн инал кIватI хьунин метлебни заз чида. Зи рикIелай хажалатдин пас алудиз кIанзава. Пара сагърай! Гьикьван лагьайтIани, жегьилрихъ чпиз бегенмиш хьайи рушариз манияр теснифдай адет ава. А адет зани чIурнач. Ахьтин манийрикай сад «Шагьнабат» я. А манида зи рикIин гьиссер, залан дерт ава. Куьне ихтияр гайитIа, за ам тамамарда.-Уьзден чуьнгуьрдин симерихъ са жизви галукьариз, са артух ван акъуд тавуна, Шагьнабатаз бахшнавай мани лагьана:
Акур кIвалах вилералди,
Къачуз хьанач гъилералди.
Кьил кьаз тахьай гелералди,
Къаралмиш йикъар хьана, дуст!
Уьзден кIвачел акъвазна мани лугьуз башламишна ва Гьейбатаз лап мукьва хьана, ада куз-куздавамар хъувуна:
Стха, Гьейбат, дирбаш я вун,
Залай чIехи къардаш я вун,
РикIин хиял, сирдаш я вун,
Зунни бейхабар хьана, дуст!
-Сагърай, Уьзден дуст вун, маншаллагь ви ширин сесиниз ва чуьнгуьрдай хъсан ванер акъудуниз!
Рахай гафар рикIел хтун,
Бахтикъара винел атун,
Акур ахвар кьилел атун,
Мусибатдин кар хьана, дуст!
Кьилел атай фелек хьана.
Никай адаз куьмек хьана?
Фекъир Набат гьелек хьана,
Саралмиш икьрар хьана, дуст!
Галай юлдашри кьилер галтадариз, Уьзденан хажалат пайзавай. Амма Гьейбата Уьзденаз артухан хажалат тахьун патал, сивел тIуб эцигна, секинвилелди яб акалун гадайризни меслят къалурзавай.
Акьул лап кьиляй акъатна,
КIани яр гъиляй акъатна,
Халкьариз виляй аватна,
РикIиз пара тIар хьана, дуст!
Кайи рикIиз кьарай авач,
Я заз ширин ахвар авач,
Акакьдай са гьарай авач,
Перишан йикъар хьана, дуст!
-Куьн садра ада чуьнгуьр язавай саягъдиз тамаш! На давамра, стха!- Усмана зарафатна.
РикI хана зи дуьньядикай,
Чара жезмач бедендикай,
Жуван хайи дидедикай,
Акур им ахвар хьана, дуст!
Уьздена эхиримжи цIарар са шумудра тикрарунихъ галаз сад хьиз, сесни явашарзавай. Мани вирида гурлу капар ягъунивди къаршиламишна. Адавай мад са мани тамарун истемиш хъувурла, чара тахьана, и мукьвара вичел дуьшуьш хьайи хузаиндин руш Рейгьаназ бахшнавай чIал тамамарна: Акъатна вун вилик бирдан ,
Шумал буйдин, тIимил кьакьан,
Квев гекъигин за вун, Рейгьан,
Ви гьа ргай вилериз кьий!
Уьзденаз инал гадайри, «пара кьадар сагърай вун, Уьзден»- лагьайла, адаз вичик лувар акатай кьван шад хьанай. Адалай гуьгъуьниз Гьейбат рекье хтур гадайри, чпин шадвал лап яргъалди давамар хъувуна.
Гьейбат хизанар галаз казармадилай а патал кьилди кIвалера яшамиш жезвай. Дуьз лагьайтIа, Уьзденахъ чуьнгуьр ягъунин карда, са акьван устадвал авачир. И кIвалах адаз вичизни чизвай. Адалайни гъейри, инал сад лагьай сеферда ягъай манидин атIа кьил авачир кьван яргъалди чIугунни, Уьзденаз ашукьди вич гьикI тухудатIа хъсан чир тахьунин лишан тир. ЯтIани, дустарин кьадар авачир тарифар ада хушвилелди кьабулна.
Гьа и саягъда, гьар са мажал авай вахтуникай менфят къачуз, Уьзденни чуьнгуьр чара тежедай дустар хьана. Адалайни артух, адаз авай фикир-хажалат кьезил авун патал рикI ачухдай маса машгъулатни авачир. Кар-кеспи гъилеваз вердиш хьайи Уьзденаз, са бязи юлдашриз хьиз, кIвач-кIвачел вегьена, кар авачиз вахт кечирмишиз кIандачир Чуьнгуьр маса кар я. Ам машгъулат хьиз, рикIин гьиссерив лув гуз тадай алатни тир.

Имтигьан
Гьар са кардиз устад кIанда.
Мисал.
Гьаваяр рекъиз башламишна. Гьуьлуьн яхада авай нафтIадин мяденра пешер аламачир чуплах тарар хьтин баругърин арайра, къати гарари сирнавар ийизвай. Фялеяр паталди им четин вахт алукьна. Вахтадай хтай гадайри чпиз казармайра эцигнавай пичеривай чимивал къачузвай. Мажибарни вахт-вахтунда гъилиз хуьквез акур фялейриз, алукьнавай мекьи хъуьтIуькайни артух къайгъу авачир. Пул-затI гъиле гьатайла, абур са жуьредин машгъулатрин суракьра жезвай. Уьздена, амай кIеретIдивай яргъа хьана, си пипIе чуьнгуьрдай макьамар язавай.
Къецелай сада рак гатана. Усман кIвачел акьалтна. Ада рак ачухна. Къецелай атай кас михьиз живеди кIевнавай. Садлагьана атай мугьман акурла, гадайрикай са шумуд кIвачел къарагъна.
-Яъ! Им чи куьгьне хванаха Гьуьсейн я хьи!-Гьарай акъатна сифте Усманай.
-Квез салам алейкум, азиз дустар!-шадвилелди ада са-садан гъилер кьуна. – Акьван заз мекьи хьанва хьи, са тIимил амай, залум аязди зун, пеш хьиз, гьуьлел тухуз. Инин къаярикай Аллагьди яргъаз авурай! Вилиз-вил, кIвачиз рехъ къалурдач! Дуьз лагьайтIа, иниз къведай рехъни алат тавуна амукьна зун. Куьн агъадани?-Хъуьрена хьиз, ам пичиниз мукьва хьана. Гадайрикай са шумуда патав гвай емекханадай, атанвай ашукьдиз тIуьн-хъун гваз хтана. Чай хъваз-хъваз Гьуьсейна гадайривай, гадайри ашукьдивай цIийивилерикай хабарар кьуна. Гьуьсейн акур Уьзденаз шадни хьана, са тIимил кьван къулайсузни. Ашукьвал, алахъуналди къазанмишиз жедай пешекарвал тушир. Ашукьвилин руьгьлувал авачиз, вичин зегьметдиз кутуг тавур къимет гун ва са паркутI гьалчуникай адаз хажалат авай. Ам яваш хьиз ашукьдиз мукьва хьана.
-Гадаяр, ина мад са ашукь аваз тахьуй гьа! Зун кьвед лагьайди ятIа, багъишламишун тIалабда. Зун, чIехи пай, са кьилни чIугун хьурай, кефияр къумбарзаватIа, рикIни аладарда лагьана атанвайди я.
-Ваъ! Ваъ! Вун къе чи патав, лап тIалабнавай марад хьиз атана акъатнавайди я. Вун идалай виликни атун чаз са сувар тир..Гьуьсейн халу,-эхтилатдив эгечIна Уьзден.
-Иниз гьахьдайла, заз чуьнгуьрдин симерин ванер атана. Яраб зи япариз хьайи ванер дуьзбур тиртIа? ТахьайтIа, а ванер гьамиша чуьнгуьр ягъзавай кас я лагьана, зи япара авайбур ятIа!?
-Ам зун тир, Гьуьсейн халу,-регъуьвилелди хиве кьуна Уьздена,-Зун..за..За ам чIана машгъулат паталди.-Са кIус хьиз ван явашарна жаваб гана Уьздена.
-Зиян авач! Ам баркалла лагьана кIандай кар я. Чуьнгуьрдихъ галаз, жуван кIанидахъ галаз хьиз рафтарвал авуна кIанзавайди я. Къалура кван ам заз! Зун адан рангадиз кьванни тамашин. Килигин кван ам вуч алат ятIа!-Уьздена адав чуьнгуьр вугана. Ашукь Гьуьсейн адаз дикъетдив тамашна,-квез гьатнавайди вуч затI ятIа лугьуда за.
Уьзден, вич са патахъ фена, яб акализ ва тамашиз акъвазна. Ашукьди чуьнгуьр хуруз чIугуна, са-са симинихъ тезенаг галукьарна. Чуьнгуьрдин сад-кьве перде, инихъ-анихъ ийиз, чпиз лазим чкайрал хкана. Икьван кIвалахар Уьзденаз чизвачир. Чуьнгуьр куькдик кутуна. Ахпа ада гьагь са жуьредин, гагь маса жуьредин макьамрин кIусар тамамриз, мад симер тIарам ва буш хъувуна. Чуьнгуьрди ийизвай ванер, яб акализни хушбур хьана. Са гафуналди, алат устIардин гъиле гьатна. Чуьнгуьр, са гафуналди, инсан хьтин чIалал атанава.
-Чуьнгуьрдиз гаф авач! Амма са кар куьне хиялдай акъудмир: чуьнгуьрдин далудихъ ам къугъурдай итимни кIанда! Са тIимил седефламиш хъувуртIа, ам гваз мярекатризни экъечIиз жеда.
Ашукьдивай жегьилри са вуч ятIани ягъун тIалабна. Гадайрин кефи хаз тахьай Гьуьсейна Уьзденан чуьнгуьрдай гуьрчег сесер акъудна. На лугьуда, и чуьнгуьр Гьуьсейнан гъиле аваз са шумуд йис тир. Ам гьи чуьнгуьр я ашукьдиз муьтIуьгъ туширди? Алат устIардин гъиле къугъваз жеда.
-Азиз дустар! Квекай садаз кьванни ашукьвал ийиз кIанзаватIа ва я хьи, гьакI кеф патал чуьнгуьр ягъиз чириз кIанзаватIа, адахъ галаз манияр ягъунилай алава яз маса машгъулатарни, яни негъиларни чир хьун герек я. ИкI, месела,- ам вичин амай гафар манидал лугьуз эгечIна:
Ашкъи, абур хвена жуван,
Лап ашукьдин тегьер кIанда.
Симерай зар зенгерин ван,
Акъуддай гьа гъилер кIанда!

-Фад амаз ман, чан ашукь! Сагърай ашукь Ширванли!-сесер акъатна.
Лугьун за квез тариф ятIа,
Вун гьакъикъи мариф ятIа.
Вун абедлу ариф ятIа,
Майданда мердвилер кIанда!
-Сагърай чи ашукь! Ихьтин ашукьдилай чешне къачуна кIанда, Уьзден!-Лагьана Усмана.-Вуна адан гьар са гаф, гьар са къугъун рикIе хуьх! На давамра, ашукь!
Чирна кIанда гьалал, гьарам,
Гьим пагьливан, гьим я къарам?
Рахаз-рахаз гафар тIарам,
Межлисда шагь тегьер кIанда!
Гьуьсейна чуьнгуьрдив ял ягъиз тадай тегьерда, ам шуькIуь кьил гъиле кьуна, чIехи кьил метIел эцигна, столдал ацукьна. Са гъвечIи геренда акъвазна, суьгьбет давам хъувуна.
-Жегьилрихъ виридахъ ашкъи-гьевес жедай адет я, амма абурухъ виридахъ сад хьтин алакьунар ва ашкъилу фикирар майдандиз акъуддай мумкинвилер жедач. Ихтилатрал, кьисайрал рикI алайбурни жеда, алачирбурни! Межлис патал лагьайтIа, хъсан суьгьбетчи герек я. Суьгьбетарни межлисдиз лайихлубур ийиз чир хьана кIанда.
-Гьуьсейн дах, ваз чи жегьилрилай пара кIвалахарни акурди я, гафар-чIаларни чида. Минет я, чи рикIериз таъсир ийидай хьтин са негъил башламишин вуна!-Лагьана Султана, вич алай койкадихъ агалтна.
-Негъил башламишдалди, Султан стха, чаз ашукьдивай жуьреба-жуьре тIалабунарни ийиз кIанзава, эгер куьн инжикили туштIа,-жузуна Селима.
-ТIалабунрикай инжикили жедайди ам ашукь туш хьи! Йиф яргъиди я. ТIалабунар чна ахпа тамарда. И сеферда за квез жуван кьилел атай са кьиса ахъайин. Вахт амукьайтIа, куьн тIалабунарни кьилиз акъудун-и чандивай! –лагьана чапла гъилелди хуру гатана.-Алахьай гатфарин гуьлуьшан са югъ тир им. Зун Генже шегьердай экъечIна, Бакудиз хуьквезвай шарабанрин, файтунрин чапарханадал хтана. Инал зун хьтин са шумуд кас, аялар-хизанар галайбурни алай. Чапарханада, физвай улакьриз билетар гудай касса авай кIвализ атана. Кассада кассирни авай. Зун кассадиз мукьва хьана. За адавай Бакудихъ хквезвай вуч улакь аватIани, абурукай фад фидай садаз билет гун тIалабна. Ада заз, а патахъ физвай улакьрикай малумвал авачиз, билет гуз тежедайди лагьана ва са сятда вил алаз акъвазун истемишна. Хияллу хьайи зун акурла, патарив гвай таниш туширбурукай садбур заз тамашна, муькуьбуру чпин ихтилатар давам хъувуна.-Ада чуьнгуьр и патахъ эцигна, столдал алай чайдандай са армутI истикIан цун истемишна. Куз-куз чайдиз са кьве хупI авуна, ада вичин суьгьбет давам хъувуна. -Вахтни акъатуй, са тIимил кьван рикIни аладрун хьурай лагьана, за инихъ-анихъ вил экъуьрна, са фидай патахъ къекъвена. Чапарханадин патав гуьрчег багъ аваз, зун гьаниз фена. Ина лап секин тир. Эгер улакьрал вил алаз акъвазнавай инсанрин суьгьбетрин ванер зи япара амачиртIа, зун генани и секинвилел муьгьтел жедай.-Ада чайдиз са шумуд хупI хъувуна.- Рагъ са кьадар цавуз хкаж хьанваз, зун яваш-яваш багъдай агъадалди фена. Серинриз мукьва хьайила, захъ, са патахъай хьиз кьве жегьил-рушни гада, кушкушдалди рахадай сесерин ванер галукьна. Къалин пешер алай таза къелемрин патав абуру чпин тавазивилер ийиз башламишнавай. Абуруз закай хабар авачир. Жувакай инжикли тахьун патал, зун алай чкадал кис хьана акъвазна. Са кьадар вахтунда абур акурла, жувакай хабар хьана, къурху тахьун патал, кисна атайди хьиз, кисна агъадалди фена. Ахпа зи рикIел ихьтин бейтер атана:
Авач чIурай адеб я кин,
КIанибур тир абур якъин.
Шумал рушан къекъифай чин,
Заз пара иер акуна!-
Ашукьди чуьнгуьр вичин хуруз чIугуна, явашди хьиз сес хкажна:
Хуш къилихрин, мез мазани,
Бахчадин нар-нур назани,
Девирдин ажеб замани,
Чагъдавай цуьквер акуна!
-Агь чан ашукь!-лагьана Селима, - межлисдин шагь я вун!!! Куьн хьтин суьгьбетчидихъ яб акалайла, заз гьикI жезва, зунни вахъ галаз а багъда ава.
Заз акурди буш ахвар туш,
Лугьуз тежер пис хабар туш.
ЧIалахъ югъугъ, тапарар туш,
Сад лагьай сефер акуна!
Дуьшуьш хьайи кар я бирдан,
Серин багъда ачух майдан.
Теменар гуз, кьуна гардан,
Ашкъидин эсер акуна!
Вуч аватIа чидач рикIе,
Къекъвез-къекъвез къацу векье,
Са патахъди гьатна рекье,
Заз ихьтин тегьер акуна!-
Устадвилел вичин камаллу негъилдив эгечIайди хьиз, ашукь Гьуьсейн межлисдин иштиракчийрин рикIериз гьикI таъсирнатIа, ахтармишдай саягъда, са-садан чинриз килигна, суьгьбетдикай хкечIни авуна. Уьздена, ада ийизвай гьар са ишара, лугьузвай келима, на лугьуда, гележегдин имтигьандин суалриз вахкудай жавабар хьиз, фикирда хуьзвай. Гадайри адаз амачир кьван шад яз, чпин разивилер къалурзавай. Ахпа Гьуьсейн Уьзденахъ элкъвена ва адавай сабурлувилелди хабар кьуна:
-Жаван ашукь!-Ам адаз кIусни хъуьруьн квачиз тамашна.-Квез саздай, яб акалайбур суьгьуьрда твадай сесер акъудиз кьванни чир хьанвани? Гьар са алатдихъ вичин сирер авайди рикIелай алудмир! Абур ваз чирдай ва къалурдай устад кьванни хьанани? За умудда, сифте гьалтай устад зун я. Тушни гьакI?
-Куьне лугьудай кьван ваъ! Гьуьсейн халу. Заз абур ни чирда? Зун ашукь туш кьван! Я ашукьвал авун зи хиялда кьванни авач. Ашукьвиликай рахазни регъуь я.
Гуьсейна чуьнгуьр Уьзденал яргъи авуна, кьилин ишара авунивди:
-Чуьнгуьр къачуна, ягъиз гьикьван вахт я?
-Са акьван вахт туш. Ам заз гадайри и мукьвара къачуна вуганвайди я.
-Зиян авач. Зиян авач!-Тикрарна ада.-Вуна закай чин кьамир! Зун ви чIехи стха тир гьисаб яхъ. Ягъа кван ви саз!-Уьздена вичив вахкай чуьнгуьр са регъуьвални авачиз кьабулна. Ахпа ада явашдаказ, тупIар пердейрал эцигиз, чуьнгуьр яна. Сифте нубатда, ада вири лезгийрин рикI алай «Мулейли» манидин гьаваз тамамарна. Ахпа ада «Ай, Пири бах» гьаваз гъана.
-Ширин сесералди ванер акъуддай устаддин тупIар ава вахъ! Амма баругъдин турбайриз ялдай кьван чIур тахьайтIа. Ваз ашукьрин манийрикай чидай затI аватIа лагь кван!
-Зун гьинай? Ашукьрин манияр гьинай, Гьуьсейн халу? На лугьудай дережадихъ агакьнавач зун. А пешекарвилер чир жедалди заз пара вахтар кIамукьда. Закай вуна гужуналди ашукь ийиз алахъзава. Заз пара вахт герек я. Зун Бакудизни атана са акьван вахтар туширла, за ваз чIаларни течиз, вуч мани лугьун?
-Ваз чидай чIаларалди лагь. Зун вирибурун чIаларин гъавурда авайди я! Ваз Аллагьди кьве гъил хьиз ганва зун гьалтна. Са бязи ашукьриз маса ашукьар акурла, кьилел кьев атайди хьиз кичше я. Чна гьар сад Аллагьди жуваз кьисметнавай ризкьи незвай инсанар я. Зи кьисмет-зав гва, ви кьисмет-вав. КIанзавайди гайи ризкьи недай сагъвал я. Амай крар чеб чпелай туькIуьдайди я. На ви гъилевай кIвалах ая!-
Чина регъуьвал аваз, Уьздена чуьнгуьр хуруз чIугун хъувуна, ихьтин бейтер лагьана: Ашукь Гьуьсейн, ви дережа чIехи я,
ЧIулав чIарар дегиш хьана, рехи я.
Вун зи арха, зи лап хайи ими я,
Лугьуда за, вахъ даим сагъ чан хьурай!
Уьзденан викIегьвал акур дустариз пара шад хьана. Абурук юзун акатна. Уьзден яваш-яваш ашкъиллу жезвай:
Гьар межлисда, гьар ашукьдин деб ава,
Гьар са тегьер гафарин метлеб ава.
Азарлудаз лукьмандин себеб ава,
Гьар межлисда ваз еке майдан хьурай!
Ашукь Гьуьсейн мягьтел хьана, ам вичизни хабар авачиз кIвачел акьалтна. Адаз са вуч ятIани лугьуз кIанзавай, амма Уьздена вичин мани давамар хъувурла, ам кисна.
Ви чIалар за рикIин къене кхьида,
Даим эдеб абур эзбер хъийида.
Гьар межлисда за вун рикIел хкида,
За лугьузвай гафарин ваз ван хьурай!
Кьарай кьаз тахьай Гьуьсейна, Уьзден къужахламишна. Адаз Уьзденан гардан ахъайиз кIанзавачир. Гъилер са жизви бушарна, ахъа ийиз кIанзавайла, ада мад къужахламиш хъувуна. И кардикай Уьзденаз жизви регъуьни хьана, амма ихьтин устадди вич къужахламишун ада еке тир гьуьрметдай ва зурда багъишдай кьуна. Уьзденан имтигьан хъсан кьиле фена.
-Аферинрин аферин ваз! Сесни пайгар я, гимишдин симерай билбилрин сесер акъудизни чир хьанва. Вакай халис устад жеда. Ви тупIар, Аллагь Таалади, чуьнгуьрдин гимишдин симерай гуьзел сесер акъудиз яратмишнавайбур я, Уьзден хва! Абурун къадир чир хьухь! Белки, вунни дидеди са хъсан ашукь хьурай лагьана ханвайди я. Иншаллагь! Гьуьсейнак пехилвал ийидай хесет квайди туш, хва! Вун закай архаин хьухь! Зун, куьн хьтин бажарагъ авай жегьилрал ашукь кас я! Дустар!-ам межлисдин иштиракчийрихъ элкъвена.-Им квез Аллагьди ганвай са бахт я! Куьн арадай ихьтин кас акъатуни, заз чида, квек са артухан дамах кутада. И кардал занни дамахзава. Зи вилик цIийиз акьалтзавай ашукь ква! Адан вири крар тамам туш. Амма икьван фад адаз и жуьреда чуьнгуьр ягъиз чир хьанватIа, зун хьтин ашукь алай чкадал са регъуьвални тавуна ихьтин гуьзел сесинал ва чIаларал мани лугьузватIа, адакай халис ашукь жедайди я. Къецин йиф за адаз бахшзава. За адаз жуваз чидай тIимил-шимилар кьванни чирда. Умудлу я зун, за тум вегьей никIи еке берекатни гъида. Зун ихьтин лезги хцин ашукьвилин регьбер хьунал бахтлу я!
Гадайрин чухсагъулрин а кьил авачир. Гьуьсейни жегьил ашукь Уьзден саки пакамадалди ихтилат-суьгьбетра гьатна, са кIус вахт амаз аахвариз фена. Ашукьди адаз жуьреба-жуьре авазар ядайла, чуьнгуьрдин симер куькда твадай къайдаяр чирна. Югъ малум жедайла, гадайри чпелай алакьдай кепек-шийини гана, разивилелди рекье твадайла, Гьуьсейна вичи мукьвара иниз акъат тавуртIа, адавай вичел са кьил чIугун, устадвилин тарсар къачуз атун, кIевелай тапшурмишна. Ада Уьзденаз вич авай чкадин куьчедин ва кIвалин нумраярни чирна. Абур кьвед бубани хва хьиз, устадни шакIурт хьиз лагьайтIани жеда, гьуьрметдив чара хьана.

Сифте межлис
Гьар са кар Аллагь рикIеллаз ая!
Мисал.
Ашукь Гьуьсейна Уьзденаз къимет гуникай, гатфар мукьва хьуникай хабар гваз атай чими гар хьиз, Бакудин нафтIадин мяденра кIвалахзавай кьван лезгийрин са кьадар къатариз чкIана. КIвалахдилай хуькведай рекье-хвалани кваз инсанрив гвай ихтилатрин чIехи пай алатай йифиз Гьейбатахъ галаз атай гадайрикай сад тир Уьзденанни ашукь Гьуьсейнан арада кьиле фейи вакъиадикай тир. Лезгийривай гила чпин арадай мад са бажарагъ авай шаир акъатуник умуд кутаз жезвай. Уьзден, вичикай авунвай тариф, са тIимил кьван вилик амаз ганвайдай кьуна, ам гележегда кьванни хъсан къиметдиз лайихлу хьун патал, къайдударвилик квай. Ярар-дустаривай меслятар къачуз, вичихъ авай кьван азад вахт ада, казармадин са артух кас-мас акъат тийидай пипIез фена, секинвилелди чуьнгуьр ягъуниз ва манияр лугьуниз бахшзавай.
Дустарни секин хьана акъвазнавачир. Гьейбатан тIалабуналди хузаиндивайни пулдин куьмек къачуна, юлдашрини тIимил-шимил пулар эцигна, са юкъуз абур Уьзденни галаз мад базардиз хъифена. Базар тирвал аквазвайбур кьилдин ксарин туьквенар тир. Гьар са туьквенчидиз савда авун патал анжах вичин патав атана кIанзавай. Са кьадар вахт алатайла, абуруз инсанар кIватI хьана, затIар къачузвай туьквен акуна. Абур гьанихъ фидай чIавуз, чидайбурни гьалтзавай. Акур-хьайидаз, чирхичирриз салам гуз физвайбур, эхир са туьквендин рикIинал акъваз хьана. Гьейбата лагьана:
-Гадаяр, и туьквенчи заз фадлай чизвай кас я. Адахъ низ вуч герек ятIа чир хьунилай гъейри, къачузвай затI амайбурулай фад ва ужуз къиметдай гудай рикIни авайди заз хъсан чида. Ша, чун адахъ ашукьриз ярамиш парталарикай вуч аватIа тамашин. Ахпа рахун-луькIуьн авун, къиметрин къезил-заланвилин савда авун куьне зи ихтиярда це. За квез къалурзавайди дуьз меслят я, заз чиз?-Гадайри адаз разивилелди кьилер юзурна.
Таниш Гьейбат акур туьквенчи Муфтиди мугьманар хушвилелди кьабулна. Вичин туьквендин тахтайрал алай парчаяр къалуриз, абуруз вуч герек ятIа хабарар кьаз, пагьливандихъ галай цIегьрен макьамар ийиз башламишна:
-Ша, буюр! Зун куьн къуллугъда акъвазнава, къардашар!
-Чаз, чи дустуниз, Муфти къардаш, ашукьвилин пек-партал къачуз кIанзавай. Чидач ман? Лазим тир затIар чи Уьзденан буйдиз дигайбур жедатIа?-рахана Гьейбат.
-Ам вуч лагьай гаф я «чидач ман»? Аллагьдиз кIан хьайила, чавай тежедай, чалай алакь тийидай вуч авайди я? Низ я ахьтин партал лазимди? Вуж я а къучагъ?!
Усмана, ченебадаказ, Уьзденал вичин кIанчIал тIуб туькIуьрна. Муфти адаз кьилелай кIвачелди тамашна. На лугьун ам вилин устIар тир. Са тIимил фагьумна, ада Уьзденан буйдин кьакьанвал ва юкьван гяркьуьвал кьуна, парчадин юкIуниз вил яна. Ахпа ада михерихъ гилигнавай чухвайриз са-садаз тамашиз, Уьзденан буйдив кьадайди хкяна. Уьздена, вичел алай чухва хутIунна, Муфтиди вугайди алукIна.
-ХанжакIар агала! ЧIулни кутIун кван!-лагьана Гьейбата. Чухва, на лугьуда, Уьзденал кьуна цванвай хьтинди тир. Ам вичиз патав гвай буйдин гуьзгуьдай тамашна. Ихьтин дамахдин партал вичел садрани акун тавур Уьзденаз са тIимил регъуьни хьана.
-Маншаллагь! Маншаллагь! Чухва цIурурна цванвай хьиз ава. Ам, чан хва? Ви тIвар вуж я?
-Уьзден я Муфти!-Жаваб гана Гьейбата.
-Пара хъсан тIвар я. Уьзден, ам вун патал цваз тунвайди я за!-Алава хъувуна туьквенчиди.
-Чухва адаз кьадайди хьана, амай затIар гьинай жагъида?-Хабар кьуна Мислима.
-Захъ авачир вуч ава, хва!? Мад вуч герек я?
-Ашукьдиз герек алатар ваз чалайни хъсан чизва: бухари бармак, сун шалвар ва хурум чекмеяр!
-Бармакни чекмеяр абур зи къуншидин туьквендай жагъида, шалвардин патахъай икI лугьуда, къуй а касди а паталлай кIвализ фена, алукIна хкягъуй.
Инлай, къачур затIарин пул гана, абур муькуь туьквендиз фена.Чекмеярни хьана. Бармак, кIандай хьтинди, анжах гъилерай маса гузвай са савдагардивай къачуна, абур казармадиз шадвал кваз хтана. Са кардал Уьзден муьгьтел тир. Икьван чIавалди са акьван захавал такур хузаин, гила вучиз и кьадар харжар авуниз кве мажбурнатIа? Казармадиз хтана, Гьейбат вичин кIвализ хъифейдалай гуьгъуьниз, Уьзденан хияллувал акур Мислима Султаназ лагьана:
-Аферин къвезва чи хузаиндиз. Тамаш садра, хузаиндин еке пай квачиртIа, чи кепекралди, чавай Уьзденаз и кьадар парталар къачуз жедайди тушир.
-Анихъ себеб авачиз туш, Мислим! И гаф чи арада амукьрай. Заз пакамаз емекханадай хуькведайла, са уьтера хьиз хузаинди Гьейбатахъ галаз авур суьгьбетдин сад-кьве гаф ван хьана. Гар зу авай патахъ къвезвай. За кьатIайвал, чи хузаиндик, къунши мяденра фялейрин къалабулухар аваз акурла, чи гадайрални а къудгъундай азар агакь тавурай ва чнани пака гьабуру хьиз наразивал къалурдай багьнаяр тахьун патал, ийизвай харжар я.
-Султан, акI хьайила, ада чи вилер кьазвайди я ман?!
-Уьзден чи арадай акъатзавай, чи рикIера шадвилин гьевес твазвай ашукь я. Адаз вирида куьмек авуна кIанда, Мислим.
-Чун итIи-битIийра къекъвена кIандач.Ни ва гьикьван гнватIа, а касдиз чи виридан патай чухсагъул лагьана кIанда.
-Арадал са затI алачиз, артухан рахунар чаз герек къведач, стхаяр. Заз чизва ада вучиз киседин сив ачухнаватIа. ЦIифцякьра рикIел аламани-мяденда хузаиндин рушал дуьшуьш хьайи вахт?! Гьи гьал алай чал? Белки чи гадаяр авай гьал вичизни регъуь хьана жеди.
-Вун ягъалмиш я, Уьзден. АкI туш. Чи патара са бег авайди тир. Ада вичин рушални са аваран партал алачтIани, яни куьгьнебур алаз, къаравуш рушаз багьа булушка къачуна. Руша дидедиз, дидедини вичин итимдиз арза авуна, хайи рушаз къачун тавур булушка, вучиз кьван къаравуш рушаалукIнава?. Бегди лагьана:
-Я паб, ваз сад чида, сад чидач! Руш чи гъвечIи я. Ам пата-къерехдиз экъечIзавач. Къаравуш, ам чи тIварунихъай шумуд садан мел-мехъердик физва. Акур-хьайида, бегдин кIваляй къвезвай къарашдал алай гьал аку лугьуз, хъуьруьнарда. Чи руш чIехи хьайила, гьадазни къачуда за. Ам гьелелигда качкачI руш я! Ван хьанани ваз!?
-АкI хьайила,-лагьана Уьздена,-квевай хьайитIа, зунни вичин къаравушдай кьунва ман хузаинди? Пис лагьанач, дуст вунани!
-Гваз къекъвейди-цIил я, эцигайди-къван я лугьудай бубайрин мисал авайди я, чна инал а ихтилатар акъвазрин. Са маса куьче вегь.
Са шумуд югъ мад алатна. Базардин югъ мукьвал жезвай. Са нянихъ Кьурагьай тир Мислима Уьзденаз лугьуда:
-Уьзден, ина зи халу авайди я. Накь зи патав хабар гваз са кас атанваз, за Гьейбатавай ихтияр къачуна, халудал кьил чIугуна. Мехъеррикай ихтилатар аватайла, абуру заз чпиз манияр лугьудай ашукь лазим тирди лагьана. Ашукьдихъ чарасузвал ава лагьайла, завай абуруз лугьун хьана. Чахъ, лагьана за, цIийиз акьалтзавай са жегьил ашукь ава. Эгер ам куьне пешекар мас ашукь хьиз кIевера тван тийиз хьайитша, жувахъ галаз мехъерик гъидай. Завай абуруз гьакъикъ гаф гун хьанач. Чидач ман куьне вуч лугьудатIа? Белки вуна хев кутан тийин. Гила вахъ межлисриз акъечIайтIани партал-затIни ашукьдиз хасди хьанва. Регъуь-кичIевал авайдакай бегьем ашукь хкатдайди туш. Вун зиянда акьазвай чка авай хьи. Фида! вунни акурай, жувна тамаш.
-Халис чи лезги мехъер яни?-Жузуна Уьздена.
-Эхь яда! Чи лезги мехъер. Халу лезги хьайила, мехъер гьи миллетдинди жеда?
-За акI лагьанач, Мислим стха,-вичин фикир дуьз хъувуна Уьздена,-яни чи лезгийрин мехъерар заз хуьрени таниш я. Белки абурун арада маса миллетар пара ятIа? Им, гьикьван лагьайтшани Баку я! Кьурагьар туш кьван!! Зи кьил уюнда гьатдайвал хьайитIа вуч ийида? Закай ахьтин еке мярекатриз экъечIдай ашукь хьанвач эхир!
-Сад лагьайди, вун захъ галаз ашукь яз ваъ, зи дуст яз къвезвайди я. Кьвед лугьудайди, за абуруз гьакI лугьунни авуна. Ашукь-жегьилди я. Адаз лезги ва туьрк чIаларалди лугьудай манияр пара кьадар чирдай вахт тахьанвай, амма сад-вад лугьунал рикI алай кас я. Са артух тади гана, къурхувал кутаз тахьурай. ГьикI я?! Рази яни вун къвез? Гаф гузвани вуна?-И гафарик кумаз къецелай Усманни хтана. Мехъерикай ихтилатар авурла, адакни шадвал акатна.
-Завай вуч лугьуз жеда? Куьн тиртIа, авур теклифдиз ваъ, жедай квевай лугьуз жедайни? Ваъ, гьелбетда. Пис жеч, иншаллагь! Зун куьн къуллугъда гьамиша акъвазиз гьазур тир кас я. Амма садлагьана чарабурун мехъерал фена, залай виридаз кIандайвал ийиз тахьайтIа, квезни утанмиш жеда. Ахпа за вуч авурай, гадаяр!?
-АкI веже къведач, гадаяр,-лагьана Усмана,-мехъерин иесиди мугьманриз вилик амаз лугьун буржи я. Яни, жегьил гада я, ам еке ашукь туш. Вични гила башламишзавай кас, пешекарвал чириз алахънавай жаван я лугьурай.
-Вунани, ругур вечрез хъуьруьнар къведай ихтилатар ийиз вахт гьакI ракъурзава. И чи межлисра лугьузвай манияр гьа мехъерик лагьайтIа бес тушни? Абуруз устад ашукьри лугьузвай куьгьне манияр са шумудра ванер хьанвайбур я? Уьздена лугьузвай са цIийи мани квяй я? Ам куьгьне цIудай тушни?
-Зи патай ваъ авач. Куьн гафунал завай гаф эцигиз женни мегер?
-АкI ятIа пакамаз чун пуд дустни санал мехъерик фида.
Киш юкъуз меслят хьайивал, Мислим Уьзден ва Усман буюрнавай мехъерик фена. Лезги гадаяр акур Мислиман халу Гьажиди абур хушвилелди кьабулна. Пуд жегьилдикай Уьзден хкатна чир жезвай. Гадайрикай кьведал алай партал сад тир, Уьзденал алай партал-масад ва адан гъиле парчадин турбада авай чуьнгуьрни акурла, ам гвай иеси ашукьдин тикбуйнизвилел вири гьейран хьана.
-Мехъерар квез мубарак, халу!-ИкI лагьана, Мислима кьве гъиливди халудин гъил кьуна. Ахпа, адахъ галаз атай дустарини гъилер кьаз мубаракар авуна. Гьажиди, абуруз тIуьн-хъун гун патал са жегьилдал тапшурмишна. Вилик экечIай касди, абур а паталлай кIвалерикай садаз хутахна.
Мехъер башламишна. КIвалер мугьманрив ацIанвай. И мехъерик авай рахунрин чIехи пай туьрк чIалалди тир. Фадлай ина бинеламиш хьанвай лезгиярни чеб чпив туьрк чIалади рахазвай. Идакай Бакутвийриз адет хьанвай. Гьикьван лагьайтIани, яшамиш жезвай чка Баку ятIани, са бязи лезгияр, Дагъустандай атай мугьманрив лезги чIалалдини рахазвай.
Са арадилай цаву ванер авурди хьиз, мехъер жагъайдан кIвализ, кIеви ванцелди, чебни лезги чIалалди рахадайбур атана. Абур, чир хьайивал, садбур Кьурагьай, муькуьбурни КIиридай атнвай мехъер жагъайдан мукьва-кьилияр тир. Абуру мехъерин иесидиз гьаятдиз ивичIун буйругъ авуна. Гьаятда зуьрнечийрин дестеди кьуьлерин макьамрик кикяйна. Мугьманри мехъерин иесидивай, адет тилвал, са вуч ятIани авун тIалабзавай. Гьажи, гагь мехъерин мугьманриз, гагь инал кIватI хьанвай жемятдиз тамашиз, вичин регъуьвилер къалуриз алахънавай. Кьурагьвийри, садан вагьтедайни тефена, чпин тIалабун кьилиз акъудиз вугана. Гьажидив-чпи гваз атанвай севрен хам акьалжиз туна, ахпа адан папав са хилен куьгьне туьфенгар вугана, гъуьрчехъандин кьуьл ийиз туна. Демина авай мугьманрикни кваз еке шадвал акатна, кап-капаз ягъизва. Жегьилри къивер гуз, уьфтер язавай. Кьурагьвийри, зуьрнечийрин бармакрин патарик чарчин пулар кутаз, дишегьлийрихъ галаз, чпин саягъда яргъи кьуьлер авуна Адалай гуьгъуьниз, эхирдал кьван аламай са жегьилди, вичив гвай гимишдин манат, хам къазундайвал гатазвай далдамчидин пелел, куьс гана хьиз алкIурна.
Инал, мехъер жагъайдан патайни, свас гъиз физвай чамарри ва енге вахари кьуьлер авурдалай гуьгъуьниз, абур къавумрин кIвализ физ рекье гьатна. Свасни, тIалабай мурад хьиз, гьа къуншидиллай са лезгидин руш тир. Сусан кьиле, ам галаз хтайла мехъер жагъайдан кьиле, кьуьлерин ва шадвилерин а кьил хьанач. Свас галаз кьуьл авурдалай кьулухъ, чам, адет тирвал, са кьадар мугьманарни галаз, кьилдин кIвализ рекье гьатна.
Межлисдин иштиракчийриз, зуьрнечийри, гьар са тIалабай макьам ягъиз, чпин гьевескарвал къалурзавай. Вилик квай затIарикай дадмишна, ал-шарабдикайни дад акур тамадади мехъерин иесидиз межлисдал эвер гана.
-Мехъерар кьве кьилизни мубарак, Гьажи дах! Къуй абур бахтлубур хьурай! Иншаллагь! Диде-бубадин, мукьва-кьилидан къадир авай жегьилар хьурай!-Гьажиди абуруз вичин шадвал ва разивал къалурун патал кьил юзурна, ва мубаракар хушвилелди кьабулна.
-Чан Гьажи дах,-межлисдиз ашукьдикай дарвал ава. Авачни квехъ чи жегьилрин рикI аладардай, мани лугьудай са кас?!
-Ашукь ава. Амма ам жегьил жаван я. Ам къе бисиллагь, зи мехъерин межлисдал, хатурдал экъечIзавай кас я. Тiалабда, нубат алазни алачиз заказар гуз, ам кIевера тун тавун.
-Ша лагь кван а ашукьдиз! Ай дада-бидад! Тамашин чун адан къаматдиз!
А паталлай кIваляй, кьве пата кьве жаван аваз, ашукь парталар лай Уьзден атана. Межлис вири кIвачел акьалтна ва ам хушвилелди кьабулна, адаз чпин арада чкани гана. Мислимни Усман амайбуруз салам гайидалай гуьгъуьниз ацукьна. Уьздена, вичиз тамашзавайбуруз мили хъвер авунивди, чуьнгуьр хуруз чIугуна, ада симерай ширин сесер акъудна.
-Дустар! Залай яшдиз чIехи ва гъвечIи мехъерин иштиракчияр! Зун къе куьн ихтиярда ава. Куьн тIалабунар жувалай алакьдайвал кьилиз акъудиз гьазур я зун. Эгер, вири квез кIанивал залай алакь тавуртIа, за вилик амаз, зи жегьилвилиз ва зи сифте башламишуниз, багъиш ая. Ихтияр авани башламишайтIа?- Ам межлисдиз тамашна.
-Садра ацукь! Са сивел эляй, чан ашукь!-буюрна тамадади.
-Пара кьадар сагърай, тамада стха! Чун а пата кIвале фу-затI тIуьна къарагънавайбур я. Зун гьазур я!-лагьана Уьздена.
-Инал чаз малум хьайивал, вун и пешедив мукьвал эгечIнавай кас я. Чаз кIанзавайди рикI аладардай ширин хьтин кьве мани, чуьнгуьрдин кьве макьам я! Инал вавай жуваз хуш авай манийрикай вуч аватIа, гьам лугьуз жеда. Чун вахъ яб акализ гьазур я!-давам хъувуна тамадади.
-АкI ятIа, дустар, сифте бисмиллагь я им. Гьар са кар бисмиллагьдилай башламишдай адет я. За квез жуван кьилел атай вакъиадикай суьгьбет ийиз, маниярни лугьуда. Зун квез чир хьана кIанзаватIа, Куьре ханлухдин Вини Ярагъдилай я. Ам Куьре Мегьемед эфендидал виридаз райиж макан я. Заз а касдин медресада са шумуд йисуз кIелдай кьисмет хьанай, амма буба вахтсуз рагьметдиз фин себеб яз, завай кIелун давам хъийиз хьанач. Хъсан кIел-затIни ийиз акурла, ширин сес авай аял яз, гьам муаллимриз, гьамни Малла Мегьаммед-эфендидиз зун пара кьадар хуш тир. Жемятдин агъсакъалри, зун кар-кеспи авачиз гьат тавурай лагьана, хуьруьн данайрив ракъурнай. Пуд йис за намуслу вилелди кьилиз акъудна. Ярагърин бахтавар мулкара данарбанвалдайла, зал ара-бир чи булахрал физ-хуьквезвай рушар дуьшуьш жезвай Гьикьван лагьайтшани жегьил тир. Зун абурун арадай жуваз хуш акур са рушахъ къекъвез хьана. Акурла вири кIан жедай, амма са руш лап бегенмиш хьана.-
Межлисдин иштиракчияр, вилерик гъанвай хуьрекарни къайи жез,Уьзденахъ яб акализ акъвазнавай. И кIвалах Уьздена фад кьатIана ва икI лагьана:
-Куьне куьн вилик квай хуьрекар къурмир. Нез-нез захъ яб акал. За квез зал ашукь хьайи са руш авай, Шагьнабат тир адан тIвар. Ам, зун и Бакуда аваз, кьисметдай акъатна. Гьадаз бахшнавай мани лугьун!-Ада чуьнгуьр хурув агудна. Тезенаг галукьайвалди, гимишдин хуш сесери кIвал ацIурна. Ада башламишна:
Кьулан вацIун селлералди,
Дуьзен чуьллер дигизватIа?
Шагьнабат, на кифералди,
Булахдин рехъ жигизватIа?
Сегьер-сегьер рикIяй фидай,
Хиялриз ухшар ава вун.
Шалбуз дагъдин рагал алай,
Маралдиз ухшар ава вун!
-За генани тIалабда, лезги чIал течир инсанар закай инжикили тежен. АлакьайтIа, за туьрк чIалалдини са кьве мани тамамарда. Амма,-ам вичин фикир давам хъийиз алахъна.,-Амма кьисмет лугьудай са затI авайди я. Ада чаз са шадвал къалурнач. Шагьнабат, зун ина аваз, адан дидеди, са нефс пехъи амле аваз, адан меслятдалди, са чупур суфат авай яшлу са къужадиз гужуналди гъуьлуьз ганалда. Ихьтин туькьуьл хабар агакьайла, завай сабур хуьз тахьана лагьай чIалар, за квез ахпа лугьуда. Куьне фу неъ!
-Гаф авач чи ашукьдиз! Лугьудайла, жаван я лугьуз таъкимарни авунай гьа! Вичив гвай аламатар аку! Ихьтин гьунар авай ашукь гьелелигда жегьил яз икI эгечIайла, ахпа тежрибба хьайила, адахъ галаз нивай акъажунар ийиз жеда?-Лугьуз, чеб-чпив рахазвайбурни хьана.
-Адан чIар пад гьеле къене ама гьа!
-Агь вун сагърай, чан хва! На межлисдал чан гъана.
Уьздена са кIус ял акъадарна. Адав сада шуьрбетдив ацIай истикIан вугана:
-Хъухъ! Им шуьрбет я, вични сусан гичиндай гъиз тунвай! Къуй ви сесинихъ идалай кьулухъни шуьрбетдин ширинвал хьурай! Жегьилар бахтлу ийидай еке межлисра шад манияр ядай яргъи ва бахтлу уьмуьр ваз кьилел алай Худади багъишрай!
Са жизва ял ягъайдалай кьулухъ Уьздена, вичиз багъишай шуьрбет авай жем ичIи авуна, чуьнгуьр зурзурна хьиз, вичин кар давамар хъувуна:
-Шагьнабат тухвана лагьана ван галукьай зи рикI цIрана. Заз рагъ алай югъ мичIи йифез элкъвена, и гегьенш ва ачух дуьньяни кваз дар хьана:
Акур кIвалах вилералди,
Къачуз хьанач гъилералди.
Кьил кьаз хьанач гелералди,
Къаралмиш йикъар хьана, дуст!
Сад-садан гуьгъуьналлаз Уьздена амай бейтерни лагьана. Ахпа адаз межлисдин иштиракчийрин чинрив са гьихьтин ятIани серинвал агатиз акурна. Ам вичин жегьил тир ашукьвилин гъалатI туьхкIуьр хъийидай жуьреда, чуьнгуьрдин макьам маса уламдиз гъиз эгечIна. Макьамдин сесни кваз дегиш хьана. Ада чина са кIус хъвер аваз лагьана:
-Муьгьуьббатар авай затIар я. Гьар са касдихъ вичин муьгьуьббат ава. Захъни жуван сифте муьгьуьббатдин чIалар ава. За абурукай са шумуд квез лугьуда:
Таран хилел ацукьай къуш,
Ви кIвачерал къармах ала.
Кьин тавуна амукьай руш,
Ви пIузаррал къаймах ала!
Уьзденаз халкьдин маниярни пара кьадар чидай. Межлисдиз хуш къведай са шумуд мани ада вичин рикI алай «Мулейли» гьаваздал тамамарна:
Харад перем буйдиз дигай,
Алай пешер ярубур я.
Вал ихтибар жедач завай,
Руш, ви вилер цIарубур я!
-Аман гьа! Ви гьа сесиниз зун кьий!- Яда, ам икьван чIавалда гьина авай?
-Лугьунизни гаф авач, вич межлисдал тухунизни! Гила кьванни акурди чаз!

Ви гьа вилер вили яд хьуй,
Вили лампа гъилевайди!
Ви хуравай рикI кьве пад хьуй,
Ашна галаз кIвалевайди!
Манияр. Гьар жуьредин кьуьлерин макьамар. Шадвилер. Ибур Уьзден патал сифтегьан имтигьан еке тарифдиз хасди хьана. Сифте сефер акур межлис-геждалди рикIел аламукьдайди хьана. Ад туьрк чIалални са шумуд мани лагьайла, мехъерин иеси мугьманрин чинани уьзуьагъ хьана ва Уьзденалайни рази яз амукьна.

Ватандихъ элкъуьн
Кьве рикIин, кьве рекьин жемир.
Мисал.
Уьзден хайи хуьруьхъ элкъвезвай вахт, Мегьамед-эфенди, Куьрдемирда авай машгьур шейх Исмаил-эфендидивай тарикъатдин рекьяй тарсар гудай ихтияр къачуна, чIехи Муршид яз хквезвайдал ацалтна. Исмаил-эфендиди вичивай тарикъатдин илим къачузвайбуруз мусурманри, динди къадагъа авунвай крарал машгъул жезвайди, алей салам Мегьаммед пайгъамбарди къалурнавай дуьз тир рекьивай яргъа жезвайди лугьуналди,ихьтин чIуру гьалар арадал атунин себебрал акъвазна. Кьилди къачуртIа, хашпара диндин къуллугъчийри чпин вилик мусурманар Аллагьдин чина уьзуькъара жедай, ички ишлемишунихъ, таб-гьелле авунихъ, стха-стхадин, хва-бубадин аксиниз экъечшунин, намусдин пак къайдаяр чIурунин рекье тун патал, вири жуьредин къуватар, такьатар харж авунихъ ялзавайди лагьана. И крарни ишлемишзавайбур Къавкъаз хашпара диндин векилар тир урусар атуникди, артух жезва лагьана ада. Гьа ихьтин себебралди мусурманар гунагькарар жезва. Хашпара диндин аксина женг чIугунин, мусурманар дуьз тир рекьиз хкидай тарикъатдин сирер чирун Малл Мегьамед-эфендидин хиве вуганвай. Малла Мегьамед-эфендиди, хайи хуьруьз хтанмазди, жуьмяй йикъан мискIинда ихьтин гафар лагьана: «Жемятар! Чун къе я мусурманар туш, я хашпараяр, я бутпересар. Пак тир Мегьаммед пейгъамбардин, салаватар алаз хьурай Вичел, миллекат хьун патал, мусурман динсузрин гьукумдик хьана кIанзавач. Мусурман Аллагь Тааладилай алатайла гьич садан лукIни хьана веже къведач ва ада садазни харж гана кIандач. Ам азад инсан хьун лазим я!»
Ибур тахминан 1823-1824-йисар тир. Куьре вилаятдин хуьрерин халкьарик къвердавай къалабулух акатзавай. Са гуж-баладик чпин кьил хуьзвай куьревияр амай чкайра авай яшамиш жезвай агьалияр хьиз, ина агъавал ийизвай инсафсуз ханларин ва абуру чпин мукьвабур тир векилриз бегвилин тIварар гуз, абурун ихтиярда гуьне ва СтIал пата чеб кьван хъсан мулкар гуз, гьар са бегдин харжуник сад-вад хуьрер кутазвай. Ибурал бес тахьана, халкьдал, кIан квачир гьуьл тир урус пачагьлугъдин залан парарни лежберрин кIулал шутарнавай. Пара кьадар армия галаз Куьредиз атай Ермолова, муьтIуьгъ тахьай халкьар, са гьахъ-дуванни авачиз ягъиз, рекьиз, хуьрериз, мулкариз цIаяр ягъиз, амайбурал гуз тежедай кьадар харж эцигиз, малар къакъудиз ийир-тийир авунавай. Лезгистандин мулкар кьунал сергьятламиш тахьай генерал Ермолов вичин кьушунри, чеб атай хуьрера цIийи къайдаяр тваз, Къубадихъди рекье гьатна.
Гьелбетда, мусурманрин дин, кар авазни авачиз женгиниз экъечIуниз акси тир. Малла Магьамед-эфендидиз, дагъвияр азадвилин рекьел гъун патал, ислягьвилин къайдайрикай менфят къачуз кIанзавай. Гьайиф хьи, Урус пачагьдин векилри, дагъустанвияр вагьши халкьарай кьуна, абурун рикIелай гьамишалиг яз азадвилин гьиссер алудун патахъай, гьич санани ван тахьай хьтин гужар ийиз башламишна. Абурухъ чкадин агьалийрихъ авай затI къакъудиз, чпивай тарашиз тахьай затI цIайяр ягъиз куз, гишила ва мекьила авай халкь, ялиз тежедай парцик кутуна, муьтIуьгъ лукIар авун къаст авай. Гьа ихьтин ихтиярар абуру чкадин ханларинни беглерин гъилерани вуганвай. И кьве тахан зулуматдал эхир эцигун лазим тир. Азадвилин женгиниз гьазурвилер авунин кIвалах са кьадар мискIинра чуьнебадаказ тухузвай. Чкадин хандин ва Урус пачагьдин векилриз, Малла Мегьамед-эфендиди тухузвай кIвалахрикай, хабар гузвай жасусарни авачиз тушир. Гьайиф хьи, абурун вилик пад кьун патал арадал къвезвай кар авачир. Фекьийри тухузвай мешверайрикай хабар хьайи пачагьдин векилри, чкадин ханларивай, хуьрерин сагьибривай, халкьар рекьяй акъудзавайбухъ галаз къати женг чIугун истемишзавай. Азадвалпатал арадал аквадай хьтин кьетIен кар-затI текъвезвай лезгийри чпин уьзденвал, яни муьтIуьгъ туширвал къалуриз акуна, абур генани парцIин кIаник кутаз алахъна. Чпел алай еке харжар гуз тежезвайбур, дарда гьатнавайбур, эхиз тахьайла, кIеретI-кIеретI кIватI жез, чикIиз хьана. Са кьадарбур, и азабдикай катун патал Лезгистан таз, къурабавал ийиз, Ширвандихъ, Шекидихъ, Бакудихъ, Эштерхандихъ ва Юкьван азиядихъ кьил хуьз катзавай. Гьайиф хьи, виринра зегьметчи халкь са йикъа авай. Гьиниз фейитIани, чпин залан ва бедбахт кьисметдикай абурувай катиз жезвачир.
Уьзденал Бакуда мукьвал-мукьвал чпин хуьруьнвияр ва масанрай таниш ксар гьалтзавай. Хуьрера авай вакъиайрикай, жуьреба-жуьре алаш-булашдин крарикай ванер хьайи адан рикI тIар жез хьана. Кьилел итимар аламай, далудихъ куьмекар галай бязибурун кьилерал къвезвай чIуру крар акурла, хуьре текдиз амай диде, гьихьтин тIурфандин хура акъвазнаватIа ада хъсан гьиссзавай. Гьикьван гужар вичиз авайтIани Умуята, я патал физвайбуруз, я паталай хуьквезвайбуруз вичин дердер ачухарзавачир. Я дерт ачухна лагьана, адаз вичин гьалдикай хабар кьадай касни авачирди чизвай. Артухлама, кьилелай буба алатна, етимвилин тIвар акьалтнавай, авай са велед Уьзденаз, чIехида хьиз, пуд йисан вахтунда данарбанвал авуна, гила кьве кепекни къазанмишда лагьана Бакуда зегьмет чIугваз фенвайла, кIваликайни ва вичикайни хажалат гьикI гуда лугьуз, хиялар ийиз ам киснавай.
КIвалера куьлуь-ири талгьана куьмекар авай, са гьихьтин ятIани жуьреда чпин гъил акакьзавайбурун векиларни, кIвалахрихъ къекъвез Бакудин базаррал ва физ-хуьквезвай рекьера акур Уьзденаз, юкъуз кIвалахди машгъуларзавайтIани, яргъи йифер секин ахвар авачирбур жезвай. Ара-бир жезвай шадвилин межлисар цицIе тваз, саки пуд йисан къене зегьмет чIугуна, далудихъ эцигнавай кепекрихъ ада яваш-яваш куьлуь-шуьлуьяр, мехъерин гьазурвилерни авунвай. Вични са жуьредин пек-парталралди туькIуьн акур Уьзденаз, са хъел текъведай жуьреда Гьейбатаз рикIе ргазвай тIалдин сирерин гъавурдани тваз кIан хьана. Гьар саферда ихтилат башламишиз кIан хьайила, Уьзденаз и кар пара кьадар залан акъвазиз, агь, са маса сеферда хьурай лугьуз, кьве рикIин хьана амукьзавай. Уьзденавай вичин хажалат дустарихъ галазни пай жезвачир. Адахъ эхиримжи вахтара жезвай дегишвилер акур дустари гайи суалризни, Уьздена, са затIни тахьай къайдада, зарафат кутуна, жавабар вахкудай. Эхир хьи Усманавай и дегишвал вуч себебдинди ятIа чирун патал хабар кьун тавуна акъвазиз хьанач. Ада са сеферда Гьейбатаз ихтин арза авуна:
-Гьейбат стха, Уьзденахъ са гьихьтин ятIани дегишвал хьанвайди куьне кьатIизвани? Ам акваз-акваз цIаразва. Кiвалахикай кичIе кас ам туш. Аквадай гьалда адахъ чаз лугьуз тежезвай ва вичивайни эхи ийиз тежезвай са дерт ава. Вуна кьванни чира!
-Акван зазни ийизва. Амма вичин патай арза-ферзе авачирла, чна адаз вуч лугьуда?-Адаз Уьзденан рикIе ватан ва диде акъатнавайди хъсан чизвай.
-Гьикьван четинвал ва я хажалат хьайитIани рикIе хуьдай адан хесет ваз чир тахьунал зун аламат жезва, чIехи стха? ЯтIа, няниз за хабарар кьада. Адан рикIик вуч кватIа, и дегишвилер хъсанвилихъ элкъуьрун патал вуч авун лазим ятIа чирна, чна гадайрихъ ва квехъ галаз санал меслятар ийида. Рази яни вун?
Гьейбатаз, суалар тагайтIани, Уьзденан дегишвилерикай хабар тир. Усмана гайи суалдиз, суалдин къайдада къуьнер чуькьвей Гьейбата, са жавабни тагана, вичин рехъ давам хъувуна. Абурун меслят са пуд йисуз Бакудин нафтIадин мяденра зегьмет чIугуна, кепек-шигьини къазанмишда ва ахпа хайи хуьруьз хтана, мехъер-затIни авун тир. Гила, меслят хьайивал, пуд йисни алатнавай. Уьзденакай мехъерин чагъиндиз атанвай эркекни хьанва. Дидедини фадлай вичин хва хуьквезвай Бакудин рехъ вилив хуьзвайдини адаз чизвай. Вири икрар хъсан чизватIани, Гьейбатаз Уьзден хьтин кьегьел кас гъиляй ахъайиз кIанзавачир. Эгер Уьзденаз кIвализ хъфинин рехъ гайитIа, эмирдик ккIанвай чIижер хьиз, вич кьван жегьил фялеярни, гьарма вичин ватандихъ катунин къурхувал авай адахъ. Нянихъ вири кIвалахрилай хтай макъамда Усмана Уьзденаз икI лагьана:
-Инсанри ярар-дустар кьунин кьилин метлеб вуч ятIа чидани ваз, Уьзден?-Уьзден кисна, вичиз лап хъсан чизвай и кар, дустуниз вичелайни хъсан чизвайди аннамишна, хъуьрена.-За суал, Уьзден, ваз гузвайди я. Яр-дуст вучиз кьазвайди я?-лагьана тикрар хъувуна Усмана.
-Яр-дуст авачир кас жедани, Усман? Дуст авачирдаз адетдин инсан лугьуз жедач. Ваз а суал гуналди заз вуч лугьуз кIнзаватIа яраб? Вун квел тажуб хьанва?
-Яр-дуст кьунин кьилин себебрикай сад – са шадвал хьайила, са пашманвал хьайила, а шадвал ва я а дерт кьве патал паюн я, ам кьезилрун я. Дуствилихъ маса себебарни ава. Амма абур вири инал тикраруникай хийир авач. Ингье, эхиримжи вахтара вахъ кьил акъат тийидай дегишвилер жезва. Чаз малум тир са вакъиани ви уьмуьрда, я кIвалахдикай, я маса крарикай авачирди чаз чизва. Им чазни хъсан чизва, вазни. Зун гьихьтин дуст ятIа, ваз лап хъсан чида. Гьуьрмет лагьайтIа, ваз чи патай пара ава. Пулни чи баругърин фялейри масабурулай тIимил къачузвач. Ви дегишвиляй кьил акъудиз тахьайла, за няниз чи патав Гьейбат стхадизни эвер ганва. Чакай са вуч ятIани вуна чуьнуьхзава. Белки, ам чи чIехи стха ва баругъдин устIар я, гьадаз кьванни на ви сирер ачухрин.
Усмана лагьайвал, няниз Гьейбатни атана. Лезги кIеретIди Уьзденав гвай дерт-дуьгуьм вуч ятIа чирна. Уьзденан рикIел дидедал ва кIвалел-йикъал кьил чIугунин, мехъерин месэлаярни кваз акьалтнавай. Ярагърин булахрин ятар хъун, мумкин я, ярагърин рушариз тамашунин себебарни авачиз тушир. И крариз нивай вуч лугьуз жеда? Жегьил итим я, гила адаз мехъерарни авун чарасуз я. И крариз аксивал нивай ийиз жеда?
-АкI ятIа, Уьзден стха, ви вилик акъвазнавай месэлаяр куьлуь-шуьлуьяр туш. Чна са шумуд йисуз, са стхайри хьиз кIвалахиз ва фу нез, чун са цIилинал алай тIвалар хьанва. Сад лагьайди, чун иниз атана, чакай халис фялеяр хьана, им пуд лагьай йис я. И кар къейд авун лазим я. Са гафуналди, чна ам «чухвена» кIанда. Кьвед лугьудай «чуьхуьн» ам я хьи, вун чи арадай экъечIна, хайи хуьруьхъ, диде Ватандихъ хъифизва. Мехъерар авуна, кIвал-хизан хьайила, вун чи патарихъ, мугьманвилин къвез-хъфин квачиз, кIвалахар ийиз хтун тIимил умуд я. Хузаинди,-лагьана вичин яргъалди авур суьгьбетда Гьейбата,-ва адан руша вун гьар гьалтай сеферда завай хабарарни кьазвайди я. Икьван чIавал за ваз и гафар лагьайди туш. Талгьунихъ вичин себебарни авачиз туш!
-Чна, Гьейбат стха,-лагьана кьарай кьаз тахьай Муслима,-са вижевай межлис туькIуьрна кIанда! Им гьакIан, гъилер яна, рекье тваз жедай кар туш.
-За ийизвай ихтилатрин эхир кьилни гьа вуна лугьузвай месэладал хуьквезвайди тир. Чна акI хьайила, къведай киш йикъалди хузаиндизни приказчикдиз ва патарив гвай чир-хичирриз эвер гана, еке са лезги межлис туькIуьрда. Акъатзавай харжарин са тах за жувал илитIзава. Белки хузаиндини вичин захавал къалурин. Ам, мумкин я, вичин рушни галаз атун.
-Чи патай ийидай харжи чна адаз кIвализ хутахдай савкьватар къачуниз серф ийида!-лагьана Усмана.
Гурлу межлис
Шадвал авуниз рекьер-хвалар пара жагъида.
Мисал.
Киш йикъан няниз лезги ва азербайжан гадайри казармада, хузаиндин тапшуругъдалди, еке межлис къурмишна. Чи лезги гадайри межлис вини кьилин дережада кьиле тухун патал эхиримжи гьазурвилер авуна куьтягьзавай. Ихьтин мярекатриз, вичин захават къалурун патал хузаин пара амалар чидай кас тир. Ада фялейриз еке мажибар гузвачиртIани, фялейрин зегьметдин югъ виринра хьтин яргъиди ва заланди тиртIани, вичин вичин гъилик кIвалахзавайбурун арада кьиле физвай гьар са мярекатда активвилелди иштирак ийидай. ИкI винелай хъуьрез къалурзавайтIани, ада вичин патай ажугълу жедай са карни къалур тийиз, ам виридан гьуьрмет авуниз лайихлу кас хьанвай. Белки ам хузаиндин агалкьун тир, белки Гьейбат хьтин акьуллу къуллугчийрин гьунар. Гьар гьикI ятIани хузаиндиз амалар чизвай. Ингье, фялейрин арада еке тафават аваз зегьмет чIугвазвай Уьзден гъиляй акъатун са касдизни хуш жедай кар тушир. Хузаинди, вич гадарна хъфизвай гьар са касдиз, чам рекье твадайди хьиз гьуьрметар авуни, гележегда кьванни абур вичин мядендихъ элкъвена хтун патал эмир ийизвай.
Стол безетмишиз емекханадин векиларни атанвай. Са-сад къвез, гадайриз межлис мубарак ийиз, столрихъ ацукьзавай. Абурун арада къунши баругърин векиларни авай. Рахун-луькIуьн пара тир. Са шумуд декьикьадилай вичин руш Рейгьанни галаз хузаин, маса мугьманар, абурун арада чи Гьейбат ва Уьзден аваз атана. Жегьилри абурун арада столрихъ чкаяр гана. Межлис Гьейбата, вичин рахунар туьрк чIалади авуна, ачухна:
-Азиз тир къардашар! Ихьтин межлис чна сифте сеферда ачухзава. Ам ачух авунихъ са метлеб ава. Къе чи арадай, пуд йисан вахтунда, намусдив зегьмет чIугур, вич юлдашрин арада халис инсан яз къалурай чи гъвечIи стха Уьзден вичин кIвализ хъфизва. Им са патахъай сефил вакъиани я, муькуь патахъай ашкъилуни. Сефилвал а кардалди я хьи, пуд йисан къене, стхаяр хьиз, са хизан хьиз, гъил-гъиле кьуна, санал яшамиш хьайи юлдашрикай сад чара жезва. Шадвални ам я хьи, и кас хуьр-кIвал, гьатта авай са диде тек туна, чи фялейрин арадиз атана, вичихъ зегьметдин рекьяй авай гьунарлувал къалурна. Адалайни алава яз, Уьзден акур ва адахъ галаз мукьувай таниш хьайи гьар са кас, за умудда, шад яз амукьда. Адахъ вич кIанардай хесетар пара кьадар ква. Им гьа касдинни бахтлувал я, ам кьисмет хьайи чинни!
Гаф амаз гаф къведа. ЧIижерин куьнидини кул ийидай чIавуз ван къачуда. Чи къенин межлисдин ванни шадвилинди хьурай! Чи арайра шад межлисар ара-ара жезватIани, къецин межлисда чахъ галаз вичиз гьикьван вахт авачтIани, чи хузаин ва адахъ галаз ярар-дустар, чи Бакудин ханум Рейгьанни атанва! Ша, чна абур гурлу капар ягъуналди къаршиламишин!-Вирида къарагъна капар яна. Рейгьана шад яз, кьилин ва вилерин ишарайралди чухсагъул лагьана, алай чкадал ацукь хъувуна.-Чна инал, атанвай мугьманриз, чпин стхаяр тир лезги рухвайрихъ гьихьтин гьунарар аватIани къалурда. Лезгияр, гьам вичин ватанда, гьамни ватандивай яргъа къурбатдани зегьметчияр хьиз, шадвал лазим чкада дем къурмишдай устIарарни тирди къалурзава. И кар квез куьн вилералди аквада.
Уьзденан уьмуьрдикай еке ихтилатар чна ийидач, чаз ам чи багъри стха кьван азиз хьнава. Къе ада чаз «куьн сагърай, дустар»- лугьуз инал гьикI кIватIнаватIа, чна адаз «Югъур хьурай! Сагъ ва саламат, ватандал аманат хьурай»- лугьуз,-«ва хъсан рехъ хьурай»!- лугьуз атанва. И шад межлисдал са кьве келима вичин патахъай зав лугьуз тур чи хузаиндиз, чна Уьздена хьиз, югъ-йиф, кьуьд-гад талгьана зегьмет чIугуналди чи вафалувал къалурун лазим я.-Хузаинди вич Гьейбата лугьузвай гафарал рази тирди жуьреба-жуьре ишарайралди къалурзавай.-Чун, лезгияр, еке тарихдин, еке Лезгистандин иесияр я. Чахъ вири ава! Амма дагълар гьеле ахвара амазма. Ана жегьилриз ийидай кар-кеспи тIимил ава. Зегьметдалди са тике фу тIуьн паталди, чи жегьилар дуьньядин а кьилизни фена кIанзава.
Дагълар-азад вилаят, халис мусурман вилаят, чеб садалайни аслу тушир уьзденар яз машгьур авун патал зегьмет ва женг чIугвазвайбур пара ава. Зун пуд йисан вилик хайи дагълариз ял ягъиз хъфидай макъамда, са чIехи чиновникди, зун вири паиарихъай ихтибарлу кас яз жагъайла, Куьредин хандал агакьарун патал зав махсуз пакет вуганвай. Адан метлеб заз чидачир. Гила чир хьайивал, виликан ва гуьгъуьнлай сад-садан кIула аваз ракъурзавай чарар, чи патара гъудгъула твазвайбуруз серенжемар кьабулун патахъай тир кьван. Аллагьдиз агъзурбара шуькуьр хьурай, чи хузаиндин хъсанвиляй ва чахъ-фялейрихъ галаз хъсан рафтар авайвиляй, чи пата гъудгъула авач. Чун -фялеяр я. Чи буржи зегьмет чIунуна, жуван хизандиз са кьас фу къазанмишун я. Сагърай чи стха Уьзден! Уьзденав це чуьнгуьр! Пара рахун хьана, завай куьн кьилер тIарун хьанатIа, гъил къачу! Къуй Уьздена чаз гуьзел дагъларикай, девлетлу арандикай, анрин къайи булахрикай манияр лугьурай!
Межлис башламиш хьана. Манияр, кьуьлер, тIуьнарни хъунар. Йифен кьуларалди давам хьайи межлис, Рейгьан паталдини играмиди хьанай. Уьзден, рикIе Рейгьанан хуш къамат амаз, пакамахъай юлдашри шадвилелди хуьруьз рекье туна

ЦIийи яр
Хайи хуьруьз гьикI хуькведа,
РикIиз кIани яр авачир?
Мани.
Бакудай Вини Ярагъдал кьван яргъи рекьер, гагь улакьра аваз, гагь кIвачи атIай Уьзден, эхирни ислен йикъан нянин кьиляй хьиз кIвализ ахгакьна. Рекьера-хвалара гьалтайбурувай жузунар ийиз, гьеле кIвализ агакьдалди, Уьзденаз хуьре вуч хабарар аватIа, чкадал алайбуралайни хъсан ва фад чир хьанай. Аллагьдиз шукур, диде гьеле кIубан язмайди. Мукьва-кьилийрикайни сефилвал жедай хабарарни хьанач. Рак ахъайна, гьаятдиз гьахьай Уьзден акур дидеди, каликай ацай нек авай цурун гетIе чилел эцигна, хцин къаршидиз камар къачуна. Адай яваш сесиналди «Уьзен!» гаф акъатна.
Ам сифте са куьнизни тамаш тавуна, хцин гарданда гьатна, тухдалди шехьна. Накъвар Уьзденан вилеризни хъиткьиннавай. Диде хциз, хва дидедиз такуна, тупIу атIай пуд йисни кьве варз хьанвай. Вил рекьел алай Умуят къе, хва хтана, цаварик хкIунвай. Узденан кьве гъиликайни куьрс хьанай залан чамаданар, са пата къуьнуькай куьрснавай турбада авай чуьнгуьр, Умуятан вилеризни аквазвачир. Я Уьзденавайни, абур чилел эцигна, дидедин гардан кьаз тежез, вичи вуч авун лазим ятIа течиз, гьатта вилерал акьалтнавай ири стIалар, хъуькъвен кьилерилай авахьиз, жибиндай ягълух кьванни акъудна, михьи ийиз алакьзавачир. Умуята, тIалабай мурад хьиз гьатнавай хва, ахъа хьана катиз кичIезвайда хьиз, Уьзденан къуьнел са гъил аламаз, муькуь гъилелди шуткьудин паталди вилер михьна, хцин гъилера авай чемоданар вахчуна, амма чуьнгуьр Уьзденан къуьне амаз, ам сиви са куьтIни тавуна, хвани галаз гурарай виниз кIвализ хтана.
-Ваз саламалейкум, я диде!! Гила кьванни рахан.- Ам са тIимил вахтуна, туьтуьнал са вуч ятIани алкIайди хьиз, акъваз хьана ва ада ахпа са гужуналди, цуькIуьн туькьуьмна. Са кIус регьят хьайила, къуьнуьхъ галтад жезвай чуьнгуьр турбада амаз, цлаз янавай хкунихъай куьрсна, жузунар давам хъувуна.-Тахьуниз хьайи кар хьана, диде! Вун акурла заз дуьнья ацIайди хьиз хьана, сивелай гаф алат тийиз, серсер хьана амукьна. РикIни кваз дакIуна зи. Гила са бубат хьтиз элякьна. Вун, и заз такур пуд йисан къене гьикI яшамиш хьанатIа, гила кьванни жузан.
-Я хва, на жузунрикай вучда? Ваз диде кIвачел аламайди аквазвани? Гьам бес я! Вун, сагъ-саламат яз хтана вилериз ахкурла, дидедин рикIелай вири азиятар алатна. Садра лагь кван заз, вун гъурбатда гьикI дуланмиш хьана? Ваз гайи азаб-азиятдикай лагь? Гила, вун ви бубадин ватандиз хтана акурла, дидедиз вич къе кьейитIани кичIезмач. Вун бубадин бинедал хтанва. Рагьмет хьайи ви буба Агьмед кьейилани заз вун авачирвал хьтин залан дерт хьанач, хва. Вучиз лагьайтIа, ам кьиникь-Аллагьдин кьадар я. А Касди авур кардал наразивал авун гунагь я. Амма вун жуван патав гваз яшамиш хьайи зун, зи вири умудар вак квайди я эхир! Садлагьана, жинжин гару хьиз, Гьейбата Бакудиз гваз катайла, жува-жуваз гуж ая лугьудай чкадал атанвай. За эхна!
-Я диде, ина вунни авачиртIа, зун ни патав хуькведай? Закай архаин хьухь. За жуван кьил гьинай хьайитIани акъудда. Зун гила аял туш кьван! Къенлай кьулухъ за вун садрани тек тадач лагьана гаф гува! Валлагьи Лазим! Биллагьи Керим!
-Кьинер кьун герек къведач, хва! Аял вун, гьелбетда туш, амма зунни амачиртIа, вун иниз ни патав хуькведай лугьур гафунал зун рази туш. ГьикI ни патав хуькведай? Им ви ватан тушни? Ина ви бубадин, ви тухум-тарадин сурар авачни? Ина ви хва-стха амачни? Бес къурбандин сувариз, вири чпин кьейибурун сурарал фена, чпихъ авай садакьаяр гана, ясинар кIелдайла, вун гъурбатда кефер чIугваз жедайни?! Садра акъваз! Дидеди ваз и мукьвал чрана хканвай таза афар ва хьаран фу гъин. Ихтилатар чна кьведа ацукьнавай суфрадихъ ва фу тIуьна куьтягь хьайидалай кьулухъ хъийида. Жув ацукь,-лагьана Умуята хцин кIаник ва кьуьнтерикни кутаз хуьцуьганар гъана вегьена. Вич фан-цин къайкъуда гьатна. Вилик фу гъидалди, кIвачел аламай Уьзден, дидеди вич авачирла, храна кIвалин чилик экIяйнавай табунин гамуниз тамашна. Ахпа ада, гьа гамунин винел хуьцуьганар вегьена, ацукьайдалай гуьгъуьниз, нехишрилай кап алтадна.
Суфрадин кьилихъ ва адалай гуьгъуьниз дидедини хциавур ихтилатрин атIа кьил хьанач. Яргъал рекьера юргъун хьанвай Уьзден а паталлай кIвализ ксуз хъфейлани, Умуят авай кIвале геждалди лампа кузмай. Къуншийрини и кар кьатIана. Умуят кьилди авайла са акьван яргъалди амукь тийидай лампа, ислен няниз кьве кIвалени куькIуьнна амаз пара вахт хьана.
Уьмуьрдин рекье еке имтигьанар вахкана хтай Уьзденаз, дидеди кек ягъай сар авай месел пара ширин ахвар атана. Эгер гьаятдай рахадай ванер хьаначиртIа, Уьзден, мумкин тир, генани ксун хъувун.
Пакамаз фад къарагъай Уьздена вичин чин Къебледихъ элкъуьрна.Адаз цифер алачиз, чуьхвей парталди хьиз нурар гузвай гьамгадин дагълар акуна. РикIни кваз ачух хьайи Уьзденаз и дагълариз садрани такурбуруз хьиз килиги кIанзавай. Амма гьаятдай рахазвай икьван чIавал япарихъ галукь тавур ширин сесини, фадлай такур дагълариз тухдалди тамашдай муьгьлет тагана, вичелди желб авуна.
Кiаникай са нихъ галаз ятIа рахазвай дидедин ван атана. Ам айвандилай килигна. Гьаятда жегьил са руш авай. Ам адаз садрани акурди тушир
-Я бала, накь гъайи ятар авайвал ама. На адакай мад гъана вучзавай? На вун гьакI инжикили авуна кIандачир!
-Вувв! Я Умуят хала! Къурбанд хьайи таза булахдин цикай авур чайни, йиф алатай цикай ругур чай сад хьиз ширин жедани? За квез артухан кьве квар яд гъана лагьана, зун галатзавач кьван!-Таниш тушир руш, кIула вай цурун кварни къуьнуьхъай галуд тийиз, къирмаж хьиз акъвазнавай. Адаз гьич квар гвайдини хьиз авачир.
-Акъваз, я бала! За винелай ичIи квар гваз хуьквен.-Умуят винелди хкаж хьана. И арада, винелди ичIи квар гъиз гурариз акьахай Умуят, кварце авай яд маса къапариз ичIирна хуькведалди, винелди килигай Шагьумагъадин вилер, вичиз шикил акъуддай саягъда тамашиз акъвазнавай Уьздена акьуна.
-Вув, чан дидедин Уьзден, вун фад къарагъна хьи!?-Лагьана дидеди айвандик акъвазна, гьаятдиз тамашзавай Уьзденаз. Диде кварце авай яд маса къапара цаз кардик квайла, сиви са гафни талгьана, Уьзден кIаник ивичIна. Абур чеб-чпиз мукьувай тамаш хъувуна. Умуята, кьасухдай хьиз, жегьилар чеб-чпиз тамашун ва я рахун-луькIуьн авурай лагьана, вахт акъудзавай. Са арадилай хьиз ам Шагьумугъадин вилик чпин кIвалин квар эцигна, рахана:
-Вувв! Я кьей тавур бала! Уьздена Бакудай гваз хтай ширинлухар авайди тир. Вун квар ичIирдалди, дидеди абурукай са мекевайбур гъин.-Умуят, ширинрикай багьан кьуна, жегьилар рахун кьванни авурай лугьуз, амалдалди винелди хъфена. Сифте Шагьнабат рахана:
-Мугьмандиз хтанвайди я ман?- Мукьвал хъфидани куьн, Уьзден?
Уьзденаз ам вуж ятIа чизвачир. Бакудиз фидайла, муьштерида авай рушарин арада адаз и кIалубрин руш садра кьванни акурди тушир. Шагьумагъа, гатфарин рагъ акьур чIередин берт хьиз, сад лагьана буй гадарна, яргъи ва шуькIуь хьанвай.
-Ваъ,-лагьана Уьздена,-зун михьиз хтанвайди я.-Ам рушаз са вилихъди килигна, хтилатра гьатна хъувуна.-Я руш! Ваз зун мугьман тирди чир хьайила, жузунарни ийидай адет тушни? Ви хъваш-беш гьина ава?!-Ам хъуьрена.
-Э, чан Уьзден, итимрин чинай куьсна, жузунар ийиз заз регъуь я. Вун чи кIвализ кьванни атанвач. Гьаятра жузунар ийидай адет туш хьи. Багъишламиш ая.
-Чан дидедин Шагьумагъа!- Зун валай пара кьадар рази я.- Уьзденаз а рушан тIвар Шагьумагъа тирди гила чир хьана. Руш бегенмиш тежедайди тушир. Адалайни гъейри, рушан тIварцIин кьиле шагь лугьудай гаф авай. Шагьумагъа, Шагьнабат-ибур кьведни хъсан тIварар тир. Са паюнин хьайитIани, тIварар мукьвабур хьанвай.
Умуята гъайи ширинар авай къаргъу кьуьчIуьк акатай Шагьумагъа, цIай хьиз гьаятдай къецелди экъечIна. И арада Уьзденан илгьам уях хьана, на лугьуда ахварай аватна. Ада пIузаррикай хьиз лагьана:
Азиз Шагьумагъа,
Рушарин юкьва,
Виридан агъа,
Уьзденан багьа
Ядигар я вун!
Пакаман фу тIуьна, хци Бакудин юкь атIана сусаз гъанвай базарлухриз тамашдайла, Умуята икI лагьана:
-Чан хва! Ихьтин гуьрчег либасар алукIдай са туькIвей свасни хьанайтIа, дидедиз маса дерт амачир.
-Абур Аллагьдин савдаяр я, диде,-лагьана куьрелди гаф атIана Уьзденаз, «Ингье, инлай хъфей рушаз вуч хьанва? Ам масадан лишанлу тахьурай гьа? Заз гунагь жеда. Садра акъвазин кван. Низ чида зи кьисметди гьина зун вилив хуьзватIа?»- лугьуз кIанзавай. Амма дидеди вуч лугьудатIа ахтармишиз акъвазна ам. Руш хъфейдалай кьулухъ Уьздена вичин чин-гъилни чуьхвена, фу-затI тIуьрдалай гуьгъуьниз абурун арада жуьреба-жуьре ихтилатар хьана:
-Я бала, вуна са шумуд йисуз патарални кIвалахар авуна. Аллагь рази хьурай Гьейбат стхадилайни. Ада вакай, вичи заз хиве кьурвал, халис итимни хкуднава. Эгер ам вал дуьшуьш хьаначиртIа, низ чидай ви уьмуьрдин рехъ гьи кIамарай, чархарай фидайтIа? Вини Гьажимурадан гада вуч тир? Агъарза лугьудай?
-Гьан?-лагьана Уьздена.
-Ханди ам, са тIимил кьван вичин кIиринай фидай кас туш лугьуз, йитабдик кутуна, урусатдиз армияда къуллугъ ийиз рекье туна. Гила заз ван хьайивал, кесиб Агъарза, Полша лугьудай вилаятда, пара кьадар къалабулух квай чкада авалда. Диде месе ава. Хва мус хуькведа лугьуз, вил рекьел алаз, цIурунал алалда. Юсуф ханди акур-акурла, завай вун жузаз хьана. «Ам закай чуьнеба Бакудиз рекье туначиртIа, зи гъилик адакай са аваран итим хкатдайди тир»!- лугьуз, япай акъудна кьена. За адаз, агъзур жуьре багьнаяр авуна, жувалай алудна. Гила кьванни жуван кьил къалурмир а касдиз.
-Диде, Аллагьдин кIаникай, пачагьдин гъиликай гьиниз катда? Чи пачагь-чаз гьар юкъуз аквазвай Юсуф хан я. Кьисметдилай артухан затIни жедач!
-Чухсагъул къуншийриз. Гьарда са гъил хкажна. Гьарда вичивай жедай куьмекар гуз, зи кар чилел тунач. Керим бубадикай чаз халисан буба хьана. Ада чи патахъай, малкъарадин, никIяй хьайи техил, гатIуз хкидалди, вири жуьредин куьмекар гуз туна. Малла Мегьаммедани адан гада Исмаила, завай са шумуд сеферда, вун хабарар кьаз, мус хтайтIани чпел са кьил чIугурай лугьуз таъкимарнавайди я. Мажажалдик абурал са кьил чIугу, хва!
-Абурал кьил чIугваз пака хьайитIани фида, диде. Малла Мегьаммеда заз бубавал авурди я. Исмаилакайни еке эфенди хьанвалда. Малла Мегьаммедан арифдарвиликай, Бакуда заз са шумудан сиверай хъсанвилихъди ванер хьанва. А хизанди чпин уьмуьр лазги ва мусурман халкьар, азадвилихъ ялун патал серф ийизва. Гьайиф хьи, завай кIел хъийиз алакьнач. Гила кьванни, зун жуваз авур хъсанвилерай, вафалувал къалуруниз мажбур я.
-Гаф амай е! Чи хуьруьн рушарини дидедиз пара кьадар куьмекар гана, хва. Аллагь рази хьурай чпелай. Къе пакамаз атай Шагьумагъа акунайни ваз? Фу чуруникай, яд гъуникай ада заз азият гайиди туш. Ваз хъсан чизва чи булахар гьикьван яргъа мензилра аватIа. Шагьумагъади, экуьнахъ за жуван кIвалахар ийидалди, гъана кварар ацIуриз, фу чарадай тини гьазуриз таз хьана. Патарилай рахадайбурни хьана. Амма гьар са рахайди ада вичин чкадал ацукьарна. Умуят хала хьтинди дишегьли авайди туш лугьуз, ада вирибурухъ галаз гьуьжет чIугуна, амма залай гъил къачунач. КIвале авай тек дишегьли я лугьуз, вич хьтин жегьил рушани са гъил хкаж тавурла, адан гьал гьикI жеда лугьуз, вири секинарна. Ам аял кьил ятIани, мециз ширин, кар-кеспидизни пис аял туш. Ам гьатай кIвал къени жеда, хва. Аллагьди бахтлу авурай вич! Руш туш-гарун фарфалаг я! Са декьикьада гъиле кар авачиз акъваздайди туш.
-Диде, ам на лугьудай кьван аялни туш эхир!
-Чан дидедин! Ваз ам гьикьван хьайи хьиз я? ЦIицI хьтин руш я.
-Диде, вуна адалай заз пара тарифарзава. Руш пис туширди зазни акуна. Ви хиялар масакIа аваз тахьурай гьа!-Хъуьрена Уьзден.
-Ам ваз чида, ширин бала, Завай авай са хциз дакIан кIвалах ийиз женни мегер?!
-Бес вуна лагь кван, авай са хциз дакIан кар тежедайла, авай са дидедиз дакIан кIвалах ийиз залайни алакьич эхир!
-Аферин, чан хва. Гьа гаф тир заз ви сивяй акъатна кIанзавайди. АкI хьайила, чи амай кIвалахарни туькIуьда!-Умуятан вилерал шадвилин накъварни акьалтна. Хциз и кардикай хажалат жез кичIела, туьтуьна шел туькьуьмна, вилер шуткьудин тумунай михьна, ам тади кваз къецелди экъечIна..
Уьзден къарайна. Фадлай вичин гъил галукь тавур гьаятдиз, цурриз, жагъунриз тамашна. Алакьдай куьлуь-шуьлуьяр авуна. КIвалин патав чIехи хьанвай тарал, акIаж хьана чуьхверар алай. Ам абуруз тамашиз, квар кIула аваз акъвазай Шагьумагъа рикIел хкана. Гуьзел рушан къамат фикирдиз гъиз, ам са хавлат чкадихъ къекъвена. Са герендалай кIвализ хтана, цлан хкунихъай чуьнгуьр къачуна. Дидедиз, чуьнгуьр вучтинди я ва мусалай къачурди я лагьана, жузадай мажални хьанвачир. Хцин гъиляй ва ада гъайи базарлухрин, Шагьумагъадин гъиляй адан гъвечIи рикIе маса крариз, затIариз фикир гудай са артухан пIипI жагъизвачир
Ингье дерди-гьал ийидай дуст. Ам чуьнгуьр туш-дуст я! Уьздена, Шагьумагъадин акунар, буй-бухах, адан гьар са темягь фидай лишан рикIел гъиз, ихьтин шиир арадал атана:
Къакъудна акьул, элкъуьрай зи кьил,
Гуьзел дагъларин марал ятIа вун?
Цавун гьуьндуьрдиз хкажай гуьгьуьл,
Яраб зи рикIин хиял ятIа вун?
Ам кIвале къекъвена. Ахпа кьакьан дагълариз дакIардай тамашна. Аквадай гьалда Уьзденан вил галай дагъларни кваз, ам хтунал шад тир. Абур, циферни алачиз, Уьзденаз ачух чинив, сивел мили хъвер алаз тамашзавай.
Заз муьгьуьббатдин эсер гваз атай,
Яраб экуьнин сегьер ятIа вун?
АцIай хунча хьиз бегьер гваз атай,
Куругълидин нар-Нигер ятIа вун?

КIанерик квай кIвалахар ийизвай Умуятаз чпин кIваляй икьван чIавалди тахьай жуьредин чуьнгуьрдин ва ширин манидин сесер атана. Хцин рикI чкадал ацукьайди чир хьайи дидедин гъилерик звер акатна. Адаз чизвай, Уьзден хтана ван акъатайла, кIвализ хваш-беш ийиз къведайбурни жеда. Мад са карди рикIиз мажал гузвачир адан. Уьздена, Шагьнабатан тIвар-затIни кьазвачир. Наажайиб, ам адаз адахли яз кIан хьанвач? Ам адаз бегенмиш хьун са акьван важиблу тушир. Важиблу кар ам я хьи, эгер ам Шагьумагъадал кутугай къайдада акур гъилди ашукь хьанвайди тиртIа, ада а рушан диде-буба, гайи-тагайвиликай хабарар такьуна тадачир. Вучиз Уьздена Шагьнабатан тIвар кьазвачтIа? И карни Умуятаз сир яз амай. РикIел алачир крар гъилелай-тупIалай авун квез я? Агь! Шагьнабат зи аялдин патав сур хьанвай руш тир. Ам тухун тавуна амайтIа, и пуд йисан вахтунда, акъахнавай тваг хьиз жедай. Шагьумагъадив гвай дамах-чахмахдиз тамаш! Свасвилиз лайихлу чагъинда ава ам.-ИкI вич-вичик рахаз, Умуят гьаятра пепе хьиз акъваз тийиз кIвалахар ийиз, цIийибурухъ къекъвез хьана.
Уьздена вичин рикIел къвезвай гафарикай шиирдин цIарар ийиз, мани давамар хъувуна:
Жегьил жейран хьиз чеменда гьатай,
Къавлу авчидин кеменда гьатай,
Гуьзел къамат хьиз беденда гьатай,
Яраб руш, зи рикI-жигер ятIа вун?
Лугьуз жеда ваз гуьзелрин агъа,
Зумруддин къаш тир рушарин юкьва.
Ашукь Уьзденаз атанвай мукьва,
Аманат гайи гевгьер ятIа вун?
Хайи арха хьиз эвердиз атай,
Азиз мугьман хьиз сефердиз атай,
Таза бахча хьиз бегьердиз атай,
Хуш няметрин шагь-шекер ятIа вун?
Уьзденан рикIел Шагьнабаталай гуьгъуьниз аламай ашкъидин хирен дарман Шагьумагъа хьана. Адаз Шагьумагъадай гагь Бакудин ханум Рейгьанан, гагь гъиляй акъатай Шагьнабатан гуьрчег лишанар акваз, ам хъсанвилихъди дегиш хьанвай. Адавай мад кIвале кьарай кьаз хъижезмачир. Са тIимил геренда чуьнгуьрдив къугъвана, ада ам хкунихъ гилиг хъувуна. Чуьнгуьрдиз, мад турбада хтуна, секинвал тежезмайди чиз, парча кIватIна, дакIардин пипIе кьве къатна эцигна. Уьзденан рикI кимерихъ цIигел тир. Адаз вичин ярар-дустар такуна гьикьван вахтар тир? Ам гуьзгуьдай вичиз тамашна. Лацу чинал хкаж жезвай спелриз тIуб гана, вичин хуьрера хас партал ва бухара хцикьдин бармакни алаз ам куьчедиз экъечIна. Аллагьди гайитIа, адан рикIел нянихъ хьиз, Малла Мегьмед эфендидин кIвалелни кьил чIугун алай.

Ярагърин тариф
Женнет я ватан Ярагъар!
Ашукь Уьзден.
Бакудай хтай пакман кьиляй абурар алай руш Шагьумагъани дуьшуьш хьана гьевесламиш хьанвай Уьзден, хуьруьн кимел экъечIна. Пуд йисалай виниз инра са акьван аквадай хьтин дегишвилер хьанвачир. КIвалер-гьа кIвалер, хуьр-гьа хуьр яз амай. Акур-акурда Уьзденаз хваш-беш ийиз, жузунар-качузунар ийиз, ам кимел кьван рекье туна. Кимел салам гана фейила, вичелай яш хьанвайбурун гъилер, чIехивилин гьуьрмет яз, вичи кьаз, амайбуру адан гъилер кьаз жузунар давам хьана. Ам эгьли итимрин патав ацукьна. Ахпа виридалай тади акатай къунши, вич гьар мус герек хьайи декьикьада лазим атай ва къвезвай, хийирлу меслятрин устад Керим бубадин патав, лап мукьва касдин патав хьиз ацукьна жузунар авуна:
-Пара вахтунда дурум авуна, чан хва Уьзден вуна Бакуда. Ваз аферин! ГьикI я а чкаяр?! Вилкдай чаз акурвал амукьич,заз чиз? Зун анра хьайидалай кьулухъ пара кьада йисар алатнава. Зун ана Ингилис пачагьдин са девлетлу кас атана, цIийи баругърин мяденар кардик кутадайла хьайиди я. А вахтар пара четинбур тир. Фялеярни пара ава, амма абурун патахъай къайгъуяр чIугвадайбур лап тIимил. Духтуррикай пара кьит тир. Турбаяр хкажиз, баругъдин тIеквендиз ивиддай вахтара, дуьшуьшрик акатдай инсанар гзаф жедай. Чакай шумудни сад анай нубут хтанатIа чидани ваз?!
-Баку еке шегьер я, Керим буба. За ваз вуч лугьун? Вири Бакудин хабарар завай ваз гуз алакьдач, амма жува зегьмет чIугур нафтIадин мядендикай, галай юлдашрикай ва чи хузаиндин ацукьун-къарагъуникай квез кIамай кьван ихтилатар ийиз жеда. Заз бегенмиш хьана анаг! Тухдалди ийидай кIвалахар ава ана. КIвалахар лагьайтIа, са кIус заланбур пара ава. ЧIехи пай кIвалахар нафтIадин баругърихъ галаз алакъалу ятIани, гьар са югъ ийизвай кIвалах хаталуди яз къурхулувал квайди ятIани, чи чкайра хьиз, кьилди ксар ваъ, еке-еке кIеретIрихъ галаз зегьмет чIугвазвайди я. Са кас виридан, вири санлай гьар са касдин къайгъуда жеда ана. И карди ви патав зегьмет чIугвазвай инсан-ви дуст ва куьмекчи, гьатта жавабдарни я. Садахъ авай заланвал-вирида сад хьиз гъиле кьурла-акваз-акваз кьезил жеда. Фялеяр виринра гьакI тушни?! Гьелбетда, баругъдин кIвалахар-мехъерик ийизвай кьуьлер туш. Хаталувал гьар са камунин кьилиз хьун мумкин я. Сад-кьве дуьшуьш чи мядендани хьана. А вуна лугьузвай къайдасузвилер анра амач лагьайтIа, зун айибдач куьне. Духтуррикайни гила ана дарвал авач. Хатасузвилин кар чи мяденда кутугай саягъда кьиле тухузвай. Мукъаят ва мад сефер мукъаятвал лугьуз, чахъ виридахъ галаз гъавурда тунин кIвалахар кьиле тухузвай.
-Ваз, хва, анаг бегенмиш хьанвай хьтинди я. Гьаяман, гьа?-жузуна кьуьзуь Агьмада.-Мехъерар авуна мад хъфиз темягьар ава жеди?
-Умуята пуд йисан къене чIугур суьруьтма тIимил хьанвани? Къуй вичин кIвалин кьил кьурай!-Рахана Керим буба,-Кепекар кьванни къазанмишиз хьанани? ТахьайтIа, са бязибур хьиз, фейи-хтай рекьинни, тIуьр фанни цин иеси хьана хтанвани, хва?!
-Къизилар завай къазанмишиз хьанач,-зарафатна Уьздена,-жуван къецIил-цIийивални хьана, герек къведай затI-матIни къачуна за.
-Мехъерин базарлухар, харжиярни хкана, тушни?-лагьана кьарай такьур Агьмада.-Гьалал зегьмет я види, чан хва. Аферин ваз. Буба кьилел аламач лагьана, идаз-адаз кIвалахар ийиз лукIвал тавур вахт-хъсан вахт я. Лезгидиз хасвал зегьмет чIугуна вуна!
Са арадилай, къерехдихъ экъечIна, пIапIрусар чIугвазвай жегьилри Уьзден чпихъди ялна. Виридаз ван текъведай саягъда абуру чпин-жегьилрин жузун-качузунарни авуна. Рахаз-луькIуьнзавай береда, Уьзден ара физ, дагълар галай патаз тамашзавай. Абурун къацу либас къизилриз элкъвезвай зулун сифте кьили тарарик-тамарик пара дамах кутазвай. Уьзденан вил хайи ерийрихъ галайди чир хьайи гадайри, адаз са герен чуьллериз тамашиз фин теклифна.
-Валлагь, гадаяр, куьне зи рикIяй физвай хиялар кьатIана! Зун а кьадар чи патарихъ цIигел тир хьи, мад за квез вуч лугьун? Абур гафаралди лугьуз тежедай гьиссер я. Куьн садра тамаш!-Абур рахаз-рахаз хуьруьвай яргъаз акъатна.-Чи дагълар хьтин гуьзел дагълар, чи хьтин берекатлу мулкар, чи ерийра авай хьтин земземдин булахар, ихьтин атирлу гьава гьич санани авайди туш! Гьайиф хьи, са бязибуруз инрин къадир авач. Баку лугьуда чна. Вуч ава гьана?! Валлагьи лазим, биллагьи керим, ина мек ацIурна хъвазвай булахдин цин са стIалдик анрин вири девлетар квач.
-Тарифриз лайихлу ерияр я чибур,-икьрар хьана Уьзденахъ галаз Алискер.
-Кутугай шартIар авачиртIа,-лагьана Къембера,-Юсуф хандин бубайри чи хуьруькай вичиз ери кьадайни? А яхулар чпин хийир патал пара гъавурда авай ксар я.
-Ваз абур чеб акъатай ерияр акуртIа вуч лугьуда? Дагъдин кукIушрал, кIекерин жагъхайрал уьмуьр акъудзавайбур тир. Гила чи ерияр акурла, абурун сиверал чIиб агакьзамач. Мишин чантада мухан сав аваз атайбуру гила чи патариз акъатайла, беглер я лугьуз ийизвай дамахар вуч я?!-Лагьана Къазагьмеда.-Абурукай гилани купIарин ни къвезма.
-Вини Ярагъар куьгьне тарих авай, камаллу инсанар авай, пара кьадар кIелнавайбур авай, зегьметдал рикI алайбур авай ватан яз виринра машгьур я. Чи медресадикай мусурман уьлаятрин векилар къвез кIелдай, чирвилер къачудай макан хьанва.-Лагьана дамахдив Алискера.-Чи медресадиз, чи жуьмяй йикъан мискIиндиз текъвезвай жуьредин инсанар авач. Инихъ вуч аламат аватIа чи кьилни акъатзавач. Белки чи Малла Мегьаммеда гузвай тарсарик мукьнатIусдин эсер кватIа?-Хъуьрена ам.
-Чна гьар сада жуван хуьрел, жуван ватандал дамах авун-ам тIимил я, дустар! Герек хьи, гьар сада жуван кардал, гафунал, инсанвилин адалатлувилел ам мадни машгьур авун лазим я. Патарилай къвезвай сухтаяр артух хьун-чи кьилин винизвал я!
-Ви вилериз хайи ерияр, Уьзден, пуд йисалай артух патарал хьайи кимяй акьван гуьрчег аквазва хьи, чун гьамиша тамашзавай и дагъларай вил ацIун тийизвай чкада, яраб ваз ви вилерай, икьван вахтара такуна акурла, адан шикилар гьикьван гуьзел аквазватIа?! Ша, чна агъа булахрин чешмейрай са хупI ядни хъван!
-Дуьз лугьузва, Алискер, вуна. Агь, Ярагъар, Ярагъар! И дуьньядал заз вун авай чкада Гуьлуьстанни са затI туш! Зияратдиз-Мекке я вун! Гуьрчегвилиз-Женнет! Пайгъамбар, алей салам, яшамиш хьайи Мединадиз ухшар я вун! Де куьне лагь! Ихьтин еридин тариф тавуна нивай акъваз жеда?!
Кьве гъилни ахъайна, на лугьуда, лекьрез вичин лувар ахъайна, аршдиз хкаж жез кIанзава, хурувди хъуьтуьл нефес чIугурдалай кьулухъ Уьздена лагьана:
Бакуда бес давамда гьикI,
Чан хайи ватан, Ярагъар?
Вахъ цIигел яз акъатна рикI,
Чандилай масан, Ярагъар!
Дустар мягьел хьана. Уьзденахъ икI ачухдиз чIалар лугьудай гьунар авай чIал течирбур пара авай. Вири кисна. Уьздена давам хъувуна:
Нефес къачур экуьн гьава,
Чандиз ажеб тушни дава?
ЗатIни авач валай багьа,
Женнетдин ватан, Яргъар!
И бейтери ашкъиламиш авур Алискерай ширин гафар акъатна:
-Агь, чан Уьзден! Вуна зун нефес къачур экуьн гьава лагьайла, цIийи дуьньядал акьалдар хъувуна хьи! Икьван чIавалди заз такур шикилар, чи дагъларин успагьивал вуна цIийи рангар ягъ хъувуна, тамашиз вугана чав. Валай Аллагь рази хьурай, дуст!
-Къизилдин тупIалда авай къаш хьтинди я чи хуьр!-рахана Къембер. Уьздена давамна:
Вахъ ажайиб тегьер ава,
Пуд пата ви пIирер ава.
Эфендияр, шейхер ава,
Алимрин макан, Ярагъар!
Етим туна нафтIад мяден,
Хтанва мад ви хва Уьзден.
Бахтл уьмуьр, сагълам беден,
Я чаз пара кIан, Ярагъар!
Гзаф ширин ятар ава,
Гьар са нямет багълар ава,
Бязибуруз бахтар ава,
Хуьрерин султан, Ярагъар!
Вичихъ, гьелбет, фарман ава,
Гьар дердиниз дарман ава.
Асул, эдеб, дуван ава,
Къадимлу хьуй, чан Ярагъар!
Гьам шегьерда, гьам убада,
Ава ви тIвар-ван, Ярагъар!
Ацукьна ви юкьни юкьвал,
Гьажи Юсуф хан, Ярагъар!
-Агь Уьзден, Уьзден! Вири гафар вуна хъсан реседда тунай, амма хандин тариф вучиз авуна вуна?
-Алискер! За хандин тариф са кIусни авунвач. Ам хуьруьн юкьни юкьвал атана ацукьнавайди виридаз ашкара я. Ам чи хуьруьн тарихда гьатнава. Зун шаир я. Дуьз рахун, дуьз кхьин-им гьар са чан алайдаз чарасуз кар я. Вун зи гъавурда гьатна, заз чиз.
-Де хьана, я кас! Гадаяр, куьн гьуьжетунар къе инал герек къведач. Уьзденан хиялда пуд йисан вилик хьайи крар, вакъиаяр ава. Къе ва пака чи хуьрера вуч жедатIа, Аллагьдилай алатайла, маса са касдизни чидач. Вич ина яшамиш хьайила, Уьзден чи хуьрера жезвай агьвалатрин гъавурда чалайни хъсан гьатда. Ша, чун тIебиатдин гуьрчегвилел ашукь жен!
-Куьн гъавурда зун акьазвач, дустар! Хьайи-дахьай? Зун куьне ийизвай мешверайрин гъавурда сакIани гьатзавач. Квекай вуж гьахъ ва вуж батIул я?
-Хьайи затI авач, дуст. Чна вакай чуьнуьхай ихтилат авунвач. И эхиримжи вахтара Юсуф хандин итимри, чи Малла Мегьаммедан кьилел вегьезвай кьван буьгьтенрикай ваз Умуят халадин тавуна тадач. Пагь! Ада Аслан-хандиз ийизвай шикаятрикай Уьзденахъ ван-сес галукьнавай хьтинди туш.-Ам инихъ-анихъ килигна,-чпин арада хьайи ихтилатар хандал агакьардай жасусар аватIа акваз, ихтибар гъиляй ахъайнач. Алискера давам хъувуна,-медресада тарсар гузвай аялривай, жуьмяй мискIиндиз капI ийиз къвезвай инсанривай хабарар кьазва. Аниз маса вилаятрай, яни Бухаридай, Аваристандай, Куьрдемирдай, къвезвайбурухъ галаз, гьа са вахтунда, и Яхул шегьердай чирвилер къачун багьна авуна, рекье тунвай са гъавурдик квай фекьи авай. Малла Мегьамедан тарсар акурла, чIуру патахъ чарх гана рекье тур касдикай, тарикъатдин терефдар хьанва. Им Малла Мегьамед-эфендидин илимдин гужлувал ва гьахълувал тушни?! Иниз икьван инсанар вучиз кIватI жезватIа, муьруьдрин мурад-метлеб вуч ятIа чириз алахънава. Амай крар, Уьзден стха, ваз ви вилералди аквада. Гила бес я. Сейрда къекъуьнарни хьана чаз, суьгьбетарни. Нисинин капI мукьва жезва. Ша, чун кам кикяйна хъфин.-лагьана Къембера. КIвалерив агакьдайла, мискIиндай уьзен ядай ванни галукьна.

Уьзденан межлис
Межлисарни мехъерар,
Шадвилер хьуй кIвалера.
Мисал.
Уьзден Бакудай хтана лагьай ванцелди, Умуятаз адан ярар-дустар ва мукьвабур къведайди фад амаз чизвай. Ада къуншидин гада Уьсеналидив са лапагни кьасабиз вугана. Адакай кьве жуьредин хуьрекар авун патал мукьвал алай къуншийризни буюр авуна. Шишер ядай як чара авуна, а кар кьиле тухудай кьве жегьил гададив цIаярни ийиз туна. Гаф авачир вири крар галай-галайвал дуьзмиш авуниз.
-Я Умуят хала, Уьзден хтана лагьай ван хьана, атайди я зун,-лагьана Къадиран Пержагьана,-чакай кIандай вуч куьмек аватIа лагь!-Адан хъуьчIуьк са вуч ятIани квай.
-Я Аллагь рази хьайи къунши! За ваз вуч лугьуда? Вири захъ ава. КIанзавайди, зи хцин межлисдиз атай инсанрин вилик са кIус дад алай хуьрекар атун я. За са тIимил фу чаран хъийида. Уьздена, кесибди, пуд йис хьана Бакуда цуру буза хьтин буханкар нез. Къуй гила ада вичин дустарни галаз Ярагърин сарубугъдадин кифетлу фад дад акун хъувурай! Куьне хъуьчIерик кваз затIар тагъайтIа, зун кесиб аквазвайни?
-Зун исятда хьаракай хтанвайди я, Умуят хала,-рахана чина берекатдин нур авай, и мукьвара Магьмудахуьрелай гъайи жегьил свас Гуьлхалума,- са тIимил фу зани гваз атанва. Вуна мад хьарак фена ийидай кар авач!
-Я бала, ина тIимил авайни? ГъанатIа хъсан хьана. Винелди хутахна, суфрадик кIевирни хъша! Ина гьар садаз ийидай кIвалах жагъида. Кеспидик квачир касдиз вич масакIа акунни мумкин я. Им зи кIвал туш, куьн кIвал я. Им чи вири къуншийрин межлисдай кьуртIани жеда квевай!.
КIвале дишегьлияр чпин къайгъуйрик кумаз, кимерилай, кIеретI-кIеретI хьана, жегьиларни къвез башламишна. Яваш-яваш Умуятан кIвал, Агьмед рагьметдиз фейидалай инихъ, и жуьредин кIватIал хьунар дахьана сефил тиртIа, гила хуьруьнвийрив ацIана. Уьзден хтана лагьай хабардал дуст Сийид, Мегьамед-эфендидин сад-кьве кас мукьвабурни атана. Абурун арада, са артух ашкаравал ийизвачиртIани, Исмаил-эфендини авай. Ада вич а паталлай кIвализ тухун ва аниз Уьзденаз эвер гун тIалабна. Межлис, кIватI хьанвайбурун арада хваш-беш хьайидалай гуьгъуьниз, вичин къуватда гьатна. Уьзденахъ галаз са кьадар ихтилатар авуна, Исмаил эфенди ва кьве кас масабур, чпихъ мадни чарасуз дерди аваз, межлисда иштирак ийиз тахьунилай гъил къачун тIалабна хьиз, гьуьрметдивди гъилер ягъна хъфена.
Межлис, лугьун-хъуьруьнин лувараллаз, вичин дережадиз акъатна. Вилик жуьреба-жуьре тIуьнарни атана. Са арадилай хьиз, гадайрикай садан вил, цлахъай куьрсарнавай седефлу сазда акьуна, мягьтел жуьреда суал гана:
-Чуьнгуьр гьинай, Уьзден гьинай?! Ам ваз бахшнавайди тахьуй гьа?!
-Чуьнгуьр къачунвай хьтинди я, Уьзден вуна. Ваз мубарак хьурай!-лагьана Сийида, са вил агажна, ягьанатдин жуьреда хъверна,-ягъиз кьванни чир жезвани? Чи межлисдал са мишреб къведай хьи, эгер валай ам ягъиз алакьнайтIа.- КIвале рахун къалин хьана. Яраб лагьана гадайри, и Сийидни кваз хъуьрезвай чкада, наажайиб Уьзденалай чуьнгуьр хкунихъ галаз, аваран кьве макьам ягъиз алакьдач?
Уьзден-межлисдиз, межлисдин иштиракчияр-Уьзденаз тамашна. Виридан мурад сад тир. Са бязибур, аял чIавалай гъиле такьур чуьнгуьр, гила са яшариз акъатайла, адал къугъваз гьикI чир хьанатIа, лугьуз хияллу тир. Ингье, цIегь хьтин зиринг Къембера, кIвачел къарагъна, хкунихъ галай чуьнгуьр мукъаятдиз галудна хьиз Уьзденал яргъи авуна.
Ярагъвийриз ам гьа чпиз виликдай чидай Уьзден хьиз амай. Пуд йиса ада Бакуда акъудай вахт тек са нафтIадин баругъра кьве кепек пул къазанмишун патал кIвалах авунач. Адаз вичихъ маса пешеярни чидай устад хьанвайди къалуризни кIанзавай. Амма и кар адаз са бязи Сийид хьтинбуруз, фурс авунайни гьисабиз кичIезвай. Сад-кьвед Уьзденаз генани шаклу яз тамашзамай. Вичел яргъи авур чуьнгуьр устадвилелди кьве гъиливди кьуна, ам кIарабрикай безетмишнавай къашариз тамашна, тезенаг хкудна, Уьзден гьар са симинин сесиниз яб гуз, чуьнгуьр вичин лазим куькда туна. Са гъвечIи вахтни хьанач, симер куькда тур Уздена, адетдин къайдада, куьруь мугъаматдин макьам ягъиз, герек тир уламдал акъвазна:
-Дустар! Зун хайи хуьруь къужахламиш авурла, зак лекьрен лувар акат хъувурди хьиз хьнва! Исятда, за квез жуван чIалариз туькIуьрнавай манийрикай сад лугьуда:
Вуж я чуьнгуьр хурал кьуна,
ЭкъечIиз майдандавайди?
Акъуд къецел, лагьтIун вуна,
Тамир жуван чандавайди!
Межлисдал акваз–акваз мишреб акьална. Гадайрикай, сад-кьве гьевеслубуру чуьнгуьрдин макьамдихъ галаз тIирипIарни ягъиз акурла, Уздена вичин ван са жизви хкажна:
Цаварал вун фейитIани,
Ачух дуьнья дар ийида.
Женнетда вун хьайитIани,
Ватандихъ ялвар ийида!
-Азиятар пара гайи хьтинди я зи хуьруьнвидиз!-КьатIана Гьажиди.
-Уьзденал квен кар алайди я? На вуч лугьузва?-Рази тушиз жузуна Къафара.
-Ватандихъ цIигел тежедай вуж ава?-Хабар кьуна Къембера.
Я гъурбатдай хтай гада,
Вун таярин арадава.
Хуш хиялар гьатна чанда,
Ви рикI гьуьндуьр гьавадава!
Уьзденаз межлисдин иштиракчийрин патай чухсагъулдин ширин келимаяр пара хьайила, ада разивилелди лагьана:
-Гьуьрметлу ватанэгьлияр! Гьуьрметлу къуншияр ва ярар-дустар! Им пуд йисалай алатнва. Зун хайи хуьруьвай яргъаз къакъатна. Заз неинки чи хуьруьнвияр, гьакI жуван чIалал рахазвай инсанар акурла, а кьадар шад жедай хьи! Абурукай заз ватандин ни къведай! Лугьумир хьи, зун са къазаматдиз аватнавай. Гьич ваъ! Баку заз бегенмиш хьана. Ана халис зегьметчияр ава. Бакудиз зун жуван жегьил беден, зегьметдин цIа лигимариз фейи мисал хьана. Зун, гьа квез чидай Уьзден тир. Заз жуван кIвач чили кьурдалай гуьгъуьниз, етим хьана, данарбан хьана, маса кар-кеспи акурди тушир. Ина заз зегьметди цIу лигим хьун кьисмет хьана.
-Етим хьана лагьана ваз Умуят халади дарвал къалурайди туш кьван!-Рахана Къафар.
-Зун азиятдикай рахазвач, Къафар стха! Зун рахазвайди, зегьметдал рикI алай инсанрин арада, са хизан хьиз яшамиш жез, акьалтай гьар гьихьтин хьайитIани заланвал, дурумлудаказ зегьмет чIугуна, ам алудиз чир хьана. Чи патара уртахар хьайила аквада хъсан ва писвал. Ана вири уртахар тир. Садан хийир-виридан хийир, садан зиян-виридан зиян тир. Чухсагъул Гьейбат стхадиз! Аниз фена, чIаларни чир хьана, пад-къерехни акуна. Закай куьн вилик уьзуьагъвилелди манияр лугьудай касни хьана!
-Чи патарай фейибуруз пис жезвач. Са бязибур, туьтуьхдик твар кваз хуьквезва.
-Баку-ам анин халкьдиз ганвай са бахт я. Анин чилерик нафтIадин гьуьлер ва газ ква. Девлетрихъ къаних инсанар кIватI хьанва аниз. Фялейрив чилерикай чIулав къизил шуткьуниз таз, чпин ерияр аваданламишзава. Девлетдин чIехи пай ингилисрин пацук ква. Сад-вадав, чи хузаин хьтинбурувни гва. Амма девлетдин чIехи пай къецепатан хузаинрив гва.
-Секинвал гьикI я, Уьзден? Урус пачагь чи патариз къведалди, анра туьркверин къизилбашийри гьукумдарвал ийизвайдиз хьиз жеда заз. Гила гьикI я?-Жузуна Гьажиди.
-Фяле авай чка чидачни ваз, Гьажи стха? Фяле-зегьметкеш я. Эгер фяледи къазанмишзавай гьакъи дуьз гайитIа, ана женнет ава лагьай чIал я. Гьар са девлетлудин мурад-фяледиз жезмай кьван тIимил гьакъи гана, адакай пара кьадар чпиз хийир къачун я. Пис тушир чи баругъра кIвалахзавай фялейрин гьал-агьвал. Гьамни къуншийрив гекъигайла. Амалдар тир чи хузаин. Са гафуналди, фу нез чидай кас тир. Фяле синиф квез чида, виринра истисма ийизвайди я. Гъул-гъулаяр, къал-макъалар авай, амма чаз жуван кеспини авуна, масанриз фикир гадай мажал жедачир Гьейбат стхади лугьудай,-Уьзден, вун иниз чан стха, зегьмет чIугуна, кьве кепек къазанмишда лагьана атанвайди я. Зун ви дидедин вилик жавабдар тирди ви рикIелай алудмир! Вун за иниз гьикI гъанатIа, гьадалайни артух авуна рекье тун лазим я. Вуна, ина-ана вуч хьанай лугьуз къаришмиш жемир.Багъишламиш ая. Зи хесет квез къе чизвайди туш. Завай самбар ихтилатар авун хьана. Зун авачиз дидедал пара кьадар азиятарни гьалтна.
-Хьанач, чан дидедин. Абурун чанар сагърай! Заз абурукай валайни артух куьмекар хьана. Абурун жафаяр Аллагьди квадар тавурай. Амин!!!
-Яда, Уьзден! Вун данайрив гвайла, ванер хьанай заз, на чуьнгуьрдин саягъда лаш кьаз маршар лугьудай. Гила маншаллагь, чуьнгуьр къачунва вуна! Ам ви рикIел гьикI акьалтна?
-Баругъра авай фялейри чпин кIвалах йиф-югъ талгьуз ийизвайди туш.-Сийид стха! КIвалах куьтягь хьайила, са машгъулатдихъ къекъведай затI я. КIвалах лагьайтIа, цIуд сятина кьван ийизвай. Юргъунвал кьин патал, са рикI аладардай вахтни герек я. Мажибар вахчурла, гагь сад, гагь масад, чи патарив ашукьар къведай. Зун аваз са сеферда ашукь Гьуьсейн атана акъатна.
-Гьуьсейн? Ашукь Гьуьсей лугьузвани вуна, Уьзден!? Ам чи патариз акъатай кас туш эхир! Чи машгьур ашукьар заз сад-кьвед хьайитIани чида.
-Яда, ашукьар дуьньяда ацIана ава. Иниз вуч лагьана къведа? Абуруз пул гвай хванахаяр я кIанзавайди. Чи патара пул гвайбур вужар я? Мад ваз залай хъсан чизва. Чибуруз къачуз, це лугьуз чида, амма гуз чидач. Вични ашукьди мани лагьана. Абур гьич, заз ашукь Гьуьсейн кьве сеферда акун кьисмет хьана. А къучагъди заз чуьнгуьрдин ва ашукьвилин сирер чирна. Ингье, адан ва зи дустарин куьмекдалди, закай межлисра манияр лугьудай ашукь хьанва! Квез, къецин зи межлисдал вуч мани ва вуч кьиса тамамарна кIанзаватIа лагь. Зун куьн къуллугъда акъвазнава!
Кьуланфералди давам хьайи межлис пара разивилелди куьтягьни хьана. Атанвайбуру Умуятаз чухсагъулар лугьуз, Уьзденан гъилер кьаз, гьарма вичин кIвализ хъифена. Уьзденазни ширин ахвар атана.
Ахварал фенмазди адан вилерикай, гагь Шагьнабатан, гагь Шагьумагъадин суьретар карагиз хьана. Абуру, Уьзденавай гьарда вич авай патаз атун истемишзавай. Шагьнабат-Шагь дагъ авай пата авай тик вацI хьиз, ргарай шелдин ванцел авахьзавай. Адан патав фин хаталу тир. Шагьумагъа, дагъдин, цуьквер акъуднавай къацу тIула, манияр лугьуз авай. Гьадазни Уьзденакай са гьихьтин ятIани куьмек лазим тир. Уьзденаз, вич акъвазнавай кьакьан ргалай и кьве гуьзел аквазвай. Адавай садан патавни физ жезвачир. Абур акьван яргъалди Уьзденан вилерикай карагна хьи, на лугьун ам йифди ксанвачир. Ам Шагьнабатанни Шагьумагъадин хиялри суьгьуьрда тунвай. Эгер адаз чпин гьаятдай рахунрин ванер хьаначиртIа, и ахвари ам нисиналди месе тадай. Баругъра гьар пакамаз, вах-вахтунда кIвалахал физ вердиш хьанвай Уьзден, сад лагьана къарагъайла, адаз галай юлдашар фена, вич кьилди амукьайди хьиз хьана, къудгъунна. Ахпа адаз, вич кIвале авайди чир хьайла, са кIус регъуьни хьана. Ам тади кваз айвандал акъатна.

Хаму жейран
Хаму жейран, гьала девран!
Мани.
Уьзденаз дидедин тIвар кьаз эверзавайдакай хабар хабар хьана. Диде гьаятра авачирди чин тийиз, Уьзден са геренда са квел ятIани вил алаз акъвазна. Вич килигайтIа, адет тирвал, Шагьумагъа, ацIай квар гваз атана, ам ичIирдай затIунихъ къекъвезвай кьван. Квар къуьнуьхъ галамаз, Шагьумагъа гьаятра кас аквадатIа килигиз къекъвена. Санай кьванни ван-сес татай руша Умуятан тIвар кьуна эверна. Гьаят ичIи тир. Верчерин арада са туьнт кIек аваз, ада луваривди къвалар гатаз, вичелай гъейри ина мад маса кас авачирдакай хабар гузвайда хьиз гьарайна.
Таниш тир хъуьтуьл сес япарихъ галукьай Уьзденаз шадни хьана, Шагьумагъани акурла, ам хвешивилелди рахана:
-Ша тIун, я руш! Ваз рехъ течиз яни?! Гьамиша авай диде и арада гьинихъ фенатIа?-Вилерин кIаникай килигай Шагьмагъадиз Уьзден акуна.
-Умуят халадиз ичIи квар гваз ивичIа лагь ман? Аниз завай къвез жедач.
-Ам кIвалени авай хьтинди туш. Я руш! Атана яд жува ичIира! Залай ваз и кIвалера гьинал вуч алатIа хъсан чизва. Ша, винелди экъечI!
-Завай винелди къвез жедач, лагьаначирни за ваз? ЯтIа, жува хьайитIани ичIи квар авуд.
-АкI хьанач хьи, икьван гагьди айвандик къвез, яд ичIириз хъфизвайди я лугьудай дидеди, гила вуч хьана? Белки зун иниз хтун тахсиркарвал хьанватIа?-Уьзден, вуч кIандатIани хьурай, амма рахун хьурай лагьана, Шагьумадай гафар акъудиз алахънавай. Вичиз бегенмиш хьанвай рушан ван адаз куьркурдин сес хьиз хуш жезвай.
-Гьан ман?-Минетна Шагьумагъади, -заз мажал авайди туш. ИчIи квар авуд. Заз кIвале ийидай кIвалахарни авайди я, эхир!
-Дидеди заз ви тарифар ийизва ви, хъсан руш я лугьуз, гила вуч хьанва?
-Эгь..-лагьана Шагьумагъади хъел кваз,- заз геж жезвайди я лагьаначирни за ваз! Чазни яд гъана кIанзавайди я!-Рушан гьарагъун ван хьана, къурхувал акатай Уьзден, ичIи кварни гваз гьаятдиз ивичIна. Шагьумагъади сивяй гаф акъд тавуна, Уьзденав гвай квар хъуткьунарна хьиз акъудна, вичив гвай кварцевай яд, Уьзденахъ далу гана хьиз, ичIида цана.
-Я руш, вуна а яд заз далу гана вучиз ичIирнай?
-За ваз са сеферда лагьаначирни? Завай чара гададин чиниз килиг жедайди туш лагьана.
-Бес вуна чун булахрин рекье, гадаяр галаз тамашиз фидайла, заз вучиз тамашзавай?
-Ваз вуч чида зун ваз тамашзаватIа? Ви вилер зал вучиз алай?
-Вири рушарин арадай куькIвей лампа хьиз акурла, завай вилер валай алудиз хьанани мегер!? Икьван чIавал авур регъуьвилер бес я, Шагьумагъа. Завай гила жуван вилерин иесивал ийиз жезмач.
-Абур ви ихтиярда авайбур туширни?
-Яз эхь!
-Белки а рушарик залайни куькIвей лампа хьтинди квай. Вун гьадазни гьа заз тамашдачирни?
-Вунани лагьана. Вун хьтин гуьзелди заз Бакудани акурди туш. Вун акурла рикIел атай бейтерикай са кьвед лугьудани?
-Инал? Исятда?! Ван хьайибуру вуч лугьуда? Умуят хала хтана, айибдачни заз-Серсер хьана Шагьумагъа.
-Дахьана чаз вуч ава? Чна айиб къведай са гафни лугьузвач кьван? Уьздена башламишна:
Назлу дуьлбер къвазна хъуьрез,
Шумал буйдиз гаф ава хьи!
Варарал къвез, кIвализ текъвез,
Вахъ са кIус инсаф авач хьи!
Бахтавар зул серин жеда,
Пеш авахьиз гар атайла.
РикIин дердер низ ахъайда?
КIвализ кIани яр атайла.
-Гила и яд авай квар вавай явашдаказ кьуна, кIвализ хутахайтIа жеда!-лагьана, ам булахдал хъфидайла, Уьздена бейтерин амай пай лугьун хъувуна:
Буй-бухахдиз дигай суна,
Къе-пака чи мехъер жеда.
Зи гафар кваз кьамир вуна,
Жегьил чанда эсер жеда!
И бейтерин ван галукьзамаз, ам акуна ваз, Шагьумагъа цIун ялав галукьай чепелукь хьиз, ичIи кварни къуьнуьз яна, гафарин са кьатI сиве амаз, гьаятдай экъечIна. Адан япара Уьзденан гафарин ванер амай.
Пара кьадар рушариз Шагьумагъади Умуят халадиз яд гъиз, фу чараз, вахкуз хуьквезвайди чизвай. Са-са йикъара, ада вичин таяр рушарни галаз фена, Уьмуят халадин рух-пекни юзурна, кIвалерани къайда твазвайди тир. Пехил рушари, ам алачир чкадал булахдин рекье Шагьумагъадин даллаярни вегьедай. Ингье, инал мад адакай цIийи ихтилатар арадал атун хъувуна:
-Кьей иблис Шагьумагъа! Ада Умуят халадин цумбулдикай вучиз кьунватIа чаз лап хъсан чизва. Амма кьисмет лугьудай са затI авайди я. Низ чида, Уьздена катра гьинай гъуьрч ядатIа?-Ихтилат кудна Бесхалума. Адан пехилвал акурла, ФатIиматани са кьве гаф лагьана:
-Акьван алтад тавуртIа, Шагьумагъа муьштерияр авачиз амукьна, сур жедай хьтин руш туш. Вун адал вучиз акьван пехил я, кьей БистIи?! Бейкеф хьана Шагьумагъадин халадин руш.-Куьмекар гунни къадагъа яни?
-Я гайи вах, чнани лагьай са артухан гаф-чIал авачир. Рушарин арада тежедай ихтилат авайди туш. Ваз чна куьн Шагьумагъадивай Уьзден къакъудайди хьиз хьанайни?! Уьзденабурукай жегьил-мегьил аматIа, жувни алад! Чна чIана рехъ куьруь хьун патал авур кьве гаф тир.
-Де хьана я кас, рушар. Куьн квен патахъай гафариз акъатзава?
-Бес чна са рахадай ихтилат кьванни тавурла, и гуьнейрин рекьер къуьнера залан кварар аваз гьикI атуда?
Умуят кIвализ хтана. Шагьумагъади яд гъайи чIал чир хьайила, ада Уьзденвай жузуна:
-Яд Шагьумагъади гъайиди яни, хва?
-Эхь, диде. Мад чаз экуьнин кIекери гьарайдалди яд ни гъида? Атана ада вунни хабар кьунай. КIвале авач лагьайла, зав ичIи квар авудиз туна. Закай ада герек авачир регъуьвилер ийизвай.
-Вуна фу-затI кьванни тIуьнани?
-Эхь! Са кьве декьикьадин вилик тIуьна, диде.-Зарафатарна Уьздена.
-Бес заз на фу тIуьр са лишанни аквазвач хьи?
-КIвале тIуьнач. За гьаятда тIуьна! Шагьумагъади са квар ядни гъанвай, адахъ галаз недай затIарни. Адан къамат акуна, зун тух хьана, диде!
-Чан хва, гьаятдиз кьван атайла, са ихтилат ийидай затI туширни?
-За гьаятдин кьулал чарадан рушаз вуч лугьудай? Заз вун кIан я руш, вун заз къведани лугьудайни? Чаз акур-хьайида вуч лугьудай!? Ваз чи хуьрерин адетар чизвачни?
-Адетар заз хъсан чизва, ширин хва, амма рушав вуч гаф-чIал гватIа чир тавуна, чарадан кIвализ це лугьунин гаф-ихтилат гваз физ жедани?
-Заз чизва, диде, ви рикIе вуч мурад аватIа. Ваз адав вуч гватIа за чирна кIанзава. Ам ваз и кIвализ куьмекар гуз атунин темягь вуч ятIа, гъавурда гьатзавачни? Жува амай кIвалахар заз талгьана, чира кIанерикай.
Йифни атана. Садакай садаз хабар авачиз, я Уьзденаз, я Шагьумагъадиз чпин рикIер эцигдай ва вахчудай чка жагъизвачир. КIанивал кьве патани авайди шаклу тушир. ЯтIани, са патаз кьванни вичин кIвалах туькIуьдайди чизвачир. Пакаман кьиляй фад хьиз Уьзденабурун гьаятдиз Шагьмугъа мад са кварцевай яд гваз хтана. Айвандик Умуят кваз акурла, ам гурарай виниз хкаж хьана, салам гайидалай гуьгъуьниз вичив гвай кварцевай яд ичIида заз башламишна.
-Чан бала, заз ви чинин рангар дегиш хьана аквазва. Хьайи кар-затI авани?
-Ахьтин хьайи кар авач, Умуят хала. Сенфиз заз ийидай кIвалахар пара хьана, бегьемвилелди ахварни ийиз хьанач. Гьадавай я жеди.
-Заз кичIе хьанай гьа, кьей тавур бала. Бахтар авайбурун жергеда хьурай. Дидедин рикIелай на авур кьван хъсанвилер алатдани? Я бала, Уьзденни хтанва. Аллагьди рехъ гайитIа, гьадални са меслят гъана, мехъерар авуна, жуван хиве авай ферз акъудиз кIанзавай заз. Зи рикIе фадлай муг авунвай са фикир ава. Вун бейкеф тежез хьайитIа, заз ам ачухдиз лугьуз кIанзавай. Вун зи хцин свас хьанайтIа кIанзавай дидедиз!-ИкI лагьана, марфадик квай ири стIалар хьтин шадвилинни пашманвилин накъварай Умуятан вилер ацIана. Шагьумагъа, Умуят халадин вилик, винеллай пIуз жизви зурзаз, вуч лугьудатIа течиз, яб гуз акъвазнавай.-Вуна и кардин гьакъиндай вуч лугьуда, чан ширин бала?
Гила, Шагьумагъадин вилерал, Умуяталайни ири стIалар кIватI хьана. Шадвиляй акъвазиз тахьай Шагьумагъа Умуятан гарданда гьатна. Абур, дидени руш хьиз, хатурлудаказ яшамиш жез са шумуд йис тир. Шагьумагъадизни вич Умуят халадин кIвализ аватайтIа, бахтлу жедайди чизвай. Садаз масадан къилихарни чир хьайи абур икьван чIавалдини дидени руш хьиз яшамиш хьайила, гила къарини свас хьун- тIимил шадвилин кIвалах тирни?. Шадвилин атIа кьил хьанач. Шагьумагъади гъилер гъуьргъуь авунай, амма акатай регъуьвили адав мад сеферда Умуят халадин гардан кьаз туна. Ахпа Умуят халади Шагьумагъадин пелез са шумуд темен гана.
Са югъ арадай хъфена. Умуят вичин мукьвабурукай са дишегьлини къачуна, свас це лугьун патал Шагьумагъадин кIвализ фена. Салам-калам хьайидалай гуьгъуьниз абурун арада жузун-качузунар хьана. Къавумвилин ихтилатар ийидалди Умуят Шагьумагъадин дидедин ва бубадин чинрин ачух ва чIурувилериз тамашна. Абур чеб атунал шад тирди кьатIай Умуята, Шагьмагъадин диде Разиятаз, чеб рушар тир девирар рикIел хкана, шадвал акатдай дуьзуьшрикай суьгьбетарна. Мугьманрин вилик суфра экIяйдалди, Шагьумагъади кIвалин чилелай кул алтадна. Суфрадал недай затIар эцигна.
-Разият вах, Гьажимурад стха, чун вучиз атанвайбур ятIа чидани квез?
-Куьн чара ксар туш кьван! Лагьайла чир жеда чаз, Умуят вах!-Лагьана Гьажимурада.
-Чун Шагьумагъадин патахъай са меслят ийиз атанвайбур я, чан стха Гьажимурад! Ам икьван чIавалди заз руш хьиз тир. Гила заз адакай хцин свас ийиз кIанзава.
-Умуят вах,-лагьана рушан бубади,-квелай элкъуьрдай руш чахъ авач, амма чи рушан яшарни акьван хьанвач эхир.
-Гьажимурад стха, Разият вах. Чун накьанни къецин аялар туш. Уьзден фейи пуд йисан къене, чун дидени руш хьиз яшамиш хьана. Ам за жуван велед хьиз хуьда. Гада квез чида ва гила хтайлани акуна жеди. Свас жагъин тийидай чкадал чун алайди туш. Квез Агьмедни чизвайди тир, зунни. Чун вири Аллагьдин кIаник ква. Ни кьилел вуч къведатIа садазни чидач. Шукур хьурай Вичин чIехивилиз. Алатай йисарин хажалатар квадардай макъам атанва. Шагьумагъа заз рикIе турди хьиз кIан я. Икьван чIавалди ваха адахъ са тупIал гилиг тавуна тадачир. Уьзденан фикир чир тахьанамаз, залай алакьнач. Адан яшарни жезва.
-Гила вуч лугьузва Уьздена? Валлагь генди, Умуят вах, заз ам Бакудиз фейидалай кьулухъ акунни авунвач,-рахана Разият.
-Къаш-къамат мадни гуьзел хьана, чи гададикай хъсан кьегьел хьайиди хьиз, артухлама ашукьни хьана хтанва,-лагьана галаз атай дишегьли Ифризхалума.
-Эркекдан тариф квез герек я?-лагьана Гьажимурада,-Уьзден заз хуьре амазни кар алакьдай аял яз чидай. Гила, гьелбетда, ам мадни бажарагъ хьана хутун лазим я. Адаз Бакуда фялевилин яд гана хтанвайди заз чида. Фялевал авурбур халис зегьметкешар я! Пад-къерехни акунва. Ада вичин кьил акъудун лазим я.! Чна итимри вуч лугьуда? Амай кIвалахар дишегьлийринбур я. Руш рази ятIа, зазни и меслят пис аквазвач.
-Куьн патай ихтияр ганайтIа, заз зи Шагьумагъадин тупIухъ са тупIални гилигиз кIанзава, Разият вах, Гьажимурад стха!-Ам мад сеферда къавумрин чинриз килигна.
-Гада хана хвейиди вун я, Умуят, руш хана, мярикетдиз экъвечIзавайди-зун! Амайбур-вири чара ксар я. Инсанар къалин хьайи чкада, ихтилатарни къалин жедайди я. Гзаф рахайла, гафар-чIаларни арадал къведа. Квез ихтияр!
-Чаз рушан патахъай вуч лугьузва куьна?! Ам мад Гьажимурадан чиниз килигна.
-Загай, чан вах,-лагьана Разията кIуфук хъвер кваз,-вуч лугьуз жеда? Куьн кьведан арада завай гьахьиз жедач. Эгер руш вич рази ятIа, квез акI меслят аквазватIа, чунни гьа куьне авур меслятдал рази я. Стхаяр рушалай гъвечIибар я. Я итим, вуна вуч жаваб гузва?! Вун я кIвале як пайзавай чIехиди!.
-КIвалин чIехиди итим ятIа, паб-хизандин чIехиди я. За вуч лугьуда квез?! Эгер зи дуст Агьмед и суфрадихъ галайтIа, мелятар чна кьведа ийидай. Гилан савда папаринди я. Куьн кьве дишегьли рази ятIа, зунни рази я!
-Артух гафаринни чIаларин иеси жедалди, заз са лишан кутуна хьиз, инихъай це лагьана, анихъай тухуз кIанзавайди я. Зи гаф ятIа, зун къециндалай мехъер башламишиз гьазур я!
-А меслятар квез чида. Куьн вилик фейитIа, чунни кьулухъ акъваздач!-лагьана Разията.-рушаз кIамай затIни амач. Вахтунин патахъай ятIа, са акьван тафават авач.
-Я бала Шагьумагъа,-гьарайна дидеди,-инал ша кван! Чна гьялзавай са месэла ава. Чаз ви мезни акурай! Суфрадал ширинлухарни гваз ша!
Шагьумагъа, зарзазавай гъиле ширинар авай къабни аваз, чпин патав атанвайдакай хабар тушиз, Разията шадвиляй рушахъ вил экъуьрна.-Руш Умуятан къвалав атана. Ширинар аваз гъайи къапуниз, чарчин ва гимишдин пулар вегьана. Шагьумагъа, мет яна, Умуятан патав ацукьна. Умуята вичин жибинда авай михьи ягълухдикай, вилери нур тухудай хьтин къизилдин тупIал хукудна, Шагьумагъадин закIалдин тупшухъ акална, гардан кьуна са теменни гана. КIвале шадвилин гьава къекъвена. Сада-садаз мубаракар ийиз, ширинрикай са шумд дадмишна. Кiвалах тIуькIвей Умуятак шадвал акатна.
Ихтилатар давам хъижезвай. Умуятаз, чпел Уьзденен вил алай чIал чиз, тади къачуна. Багълама ахъайна, адак квай базарлухар акур Разиятан вилер багъламада акIана. Багъламадик квай ширинлухрикай са мек ацIайбур Утуята Шагьумагъадин гъиле вугана. Ахпа ширинар авай гъил кьуна, диде-бубадиз вафалу веледар хьурай лагьана дуьа авуна:
-Куьн уьмуьрар яргъибур ва бахтлубур хьурай. Куьн кIвачихъ дуьнья ислягь хьана, ризкьи бул хьурай, чан балаяр! Амин!!!-лагьана вирида.- Ихьтин шад мехъерар куьн стхайризни ийидай йикъар кьисмет хьурай чаз!-Ада Шагьумагъадин кьилел харадин шал вегьена, мад пелез са темен гана.
-Аллагьди кьве патазни мубарак авурай!-лагьана галаз атай дишегьлидини.-Гила куьне ихтияр гайитIа, чаз гад хкатзамаз мехъер ийиз кIанзава. Аллагьди бахт ачухай югъ-ам чи мехъерин югъ жеда!
-Лап хъсан я!-Жаваб гана Гьажимурада.-акьван чIавалди чнани чи гьазурвилер ийида. Мубарак хьурай кьве патазни! Свас-квез, чам-чаз мубаракрай!
Гатфарни акъатна, адахъ галаз гадни. Тарарин, тамарин пешерин рангарни, сусарал алай багьа булушкаяр хьиз, Шагьумагъадин кьилихъ вегьенвай харадин шал хьиз, къизилриз элкъвей са юкъуз мехъер кьисмет жезвай. Вахт, дугъриданни мехъерриз хасди тир.

Мехъер
Мехъерар хьуй жедайбур,
Ширинлухар-недайбур.
Мани.
Йикъарихъ галаз варцарни къвез алатзавай. Бязибуруз, чубарукри хьиз лув гана катзавай вахт фад акъатайди хьиз авайтIани, це лагьай свас яргъарилай акваз, я мукьувай суьгьбетарни тежез, Уьзденаз, мехъерин югъ мукьва хьана кIанзавай. Лишанлу хьайидалай гуьгъуьниз Шагьумагъадилай, инсанриз аквадай хьтин вахтара, Умуят халадиз ядни тухуз хъижезмачир. И кIвалах авайди чир хьайи Умуята, кIвализ герек яд, мукьвараллай булахдал къвез вичи тухузвай. Адаз и кар са акьван азиятни тушир. Булахдин рекье адаз са ван тахьай хабарни жезвай.
Кесиб яз яшамиш жезвай Гьажимурадан руш Шагьумагъадин бахтуни цуьк гъизва лугьуз, рекье-хвала ихтилатарни тIимил жезвачир.. Хуьре авай жегьил гадайрикай Уьзден, гьам буй-бухахдал, гьам патал фена, уьзуьагъвилелди мехъер ийидай харжи гваз хтуналди, са чипIинин виняй тир. Виридалайни кар алай кIвалах ам тир хьи, кьве жегьил чеб чпел рази хьунилай алава, Умуятаз Шагьмагъа вичин велед кьван багьа тир. Шагьумагъадиз таяр-туьшери мубаракарзавай. Гьикьван шад ва бахтаварвилин кIвалах тирIани, намусар квай Шагьумагъадин чиниз беневш ранг къведай. Ада вичиз мубаракар авурбуруз чухсагъулар лагьазвай.
Вири хуьруьн вил Уьзденан мехъерал алай. Фадлай жегьилриз рикIин сидкьидай кьуьлер ийидай демер къурмишнавачир. Мехъерин югъ мукьвал жедайла, Уьздена патарал алай ярар-дустариз, Бакуда авай юлдашрихъ галаз, вичиз чIехи стхавал авур Гьейбатаз хизанарни галаз хъша лагьана теклифнавай.
Селимат, Бике, Мержанат, Пери-ибур Шагьумагъадин таяр-туьшер-са яшара авай рушар тиртIани, лишанар кутурдалай гуьгъуьниз, Уьздена Бакудай гъайи базарлухрикай, чкадин дерзичи Исмаил эфендидин свас Зайнаба цванвай булушкаяр, кьилихъ галай харадин шал, кIвачерални яру менсерар алаз акурла, ам куькIуьрнавай лампа хьиз акурла, адаз са кIус пехил яз тамашзавайбурни авай. Булахдин рекье рушариз тамашиз жегьилар акъваздай адет тир. Юсуф хандин гада Селим бегдизни кваз, гила Шагьумагъа бегенмиш хьанвай. Гьайиф хьи, руш вахтунда, ам амай рушарикай хкатна чир жезвачир. Селим бегез и мукьвара мехъерарнавай. ЯтIани, шариатдал мусурманриз са шумуд паб гъидай адет авайла, адан кьил гачалди туш кьван. Ада вучиз гъидач?! Гила Шагьумагъадик, дуьньяда аматIани хабар авачир Уьзден, цавай аватайди хьиз, хтана хуьруьз агакьни ийидалди, сусарни це лагьана, мехъеривни эгечIнава. Адаз и кIвалах, рагъ алай юкъуз цIайлапан ягъайди хьиз хьанвай.
Гуьнедин юкьвал кьван хтай рушарин кIеретIда Шагьумагъани авай. Кварар чилел эцигна, са кIус ял ягъун фикирда авай лишанлу рушаз, ам гуьзлемишиз акъвазнавай Афисатани Пержена мубаракарни авуна:
-Гайи вах, чам ваз, муштулухар чаз! Уьмуьрлух юлдашар хьурай!-лагьана Пержена.-Виш йисан къариярни къужаяр хьурай, са кIвал ацIай аяларни!
-КIанидахъ галаз фидай уьмуьр бахтаварди я, ширин вах, свасвилин парталар за атана алукIда вал. Анжах мехъерар гежел вегьемир, Ваз ван хьанатIа, чунни акура ваз, лув гана, маса хуьрериз фена. Бахлу кас я вун-хуьре Уьзден хьтин жегьил жагъай. Бахтлу хьурай вун, азиз Шагьумагъа,-лагьана Афисата.
ГьакIани гуьрчег суьрет ава ам, хъуькъвен кьилерни къекъифайла, яру ранг ягъайди хьиз хьайила, чIулав ири вилери Шагьумагъадин чиниз мадни гуьзелвал багъишзавай.
-Де хьана, я кас!-лагьана Шагьумагъади, яргъалди авур мубаракрикай регъуь яз.- АцIай цурун квар, гвайдини хьиз тахьана, эрчIи къуьнуьхъ вегьена, кIвалихъди рекье гьат хъувуна.
Ярагърин хуьруьн, чинар Кьебледихъ элкъуьрнавай кIвалерин, гьар са магьледиз, гьар са булахдихъ фидай махсус жигъирар авай. Нянин береда и чкаяр жуьреба-жуьре парталрив безетмиш тир рушарин кIеретIрив ацIанваз акурла, къерехдихъ акъвазна тамашуналди я вил ацIудачир я рикI.
Свас це лагьайдалай кьулухъ вахтар аквазни-такваз акъатна. Мехъерер вичин гуьнгуьна гьатиз башламишна. Умуятан кIвалер авай магьледал, югъни бегьем малум жедалди зуьрнейрин ван акьалтна. «Сегьерар» тамамарзавай устIарри, экв хьуниз, яни югъ малум хьуниз бахшнавай сесери, къайивал кумай михьи гьава, жегьил рушари рух агъурдади хьиз зурзурзавай. Гила-мад вили цавал хкаж жез кIанзавай рагъиниз, Касдин гьуьлуькай фад-фад хкечIун патал музыкадикай куьмек къачуз кIанзавайди хьиз тир. Агъадихъай экъечIзавайди, на лугьуда, рагъ тушир! Ам бубадин кIваляй, нурар гудай чIагай либасралди безетмишнавай цIийи свас тир! Рагъинин вил агъадай акунихъ галаз, Сад Аллагьди буйругъ гайиди хьиз, тIебиатдин аркестради вичин аратория яъиз башламишна. Чан алай ва алачир тIебиатди ва вири алемди югъ башламиш хьун, еке тир шадвилин вакъиа хьиз къаршиламишзавай.
Уьзденабурун гьаятдай, кIвалин гурмагърай, Бакудихъай къвезвай поезддин келледай хьиз, туп-туп гумар акъатзавай. Хуьрекар ийидайбур, шишер ягъдайбур, дем акъудуниз гьазурвилер аквазвайбур, инхъай-анхъай кIватIал жез тамашзавайбур, гьаятда къалабулух кваз къекъвезвайбур, гьарма вичин кардик кваз цеквер хьиз аквазвай.
Югъ частариз атана. Дем цицIе твазвайбур жегьилар тир. Бакудай ва патал хуьрерай атанвайбур, гьуьрметдин чка тир межлисдин юкьвал ацукьна, ашкъиливди капар ягъиз, кьуьлуьник квайбурун ва зуьрнечийрин рикIерик шадвилин гьевес кутазвай. Уьзденан дустар тир Къурбана, Семеда, Усмана, Султана ва масабуру ярагъвийрин жегьилрал кьуьлерин нубатар агакьарзавачир. Рушарин са гъилик кутур шабашрал бес тахьана, абуру кьвед лагьай гъиликни кутазва. Усмана, зарафат патал, вичив гвай шабаш, вилик квай сафуниз вегьин тавуна, хъуькъвер чатун цел хьиз дакIурна зегьмет чIугвадай кьван гьекь акъатнавай зилчидин пелел алкIурна. Шадвили кIвачел акьалдарай зилчи акурла, зуьрнечини къарайна, зуьрнедин кьил элкъуьрна. Ада вичив гвай алатдив, демера цIай квай шемерив ийиз тадай хьтин «жин-буба» кьуьл ийиз туна Усмана пелел пул алкIурнавай зилчидин хъуькъверни дакIурла, акьална амай вилерни кIерецар хьиз экъетI хьанвай.
Тамадади свас гъиз физвайбурун тIварар кьуна. Чамарар, туьфенгрин кIуфарал гум алаз, енге вахарин перизададин ванер кьуд патахъ чикIиз, Ярагърин къекъвей рекьерайтIуз, Гьажимурадан кIвалихъди кьуьлер ийиз-ийиз фена. Сусан кIвализ мукьва хьайила, чамаррикай сада вичин туьфенг, сересердай тамашзавай дишегьлийрин мукьувай ягъайла, кичIе хьайибур, гьараяр акъатайбурни хьана. Тади гьалда, зуьрнечийриз ацкьдай куьсруьяр гъидай мажал тагай жегьилри, устIарривай «Кавха» макьам ягъун истемишна. Кьуьлуьк енге вахар, мехъерин сагьибар ва вири чамарар экечIна. Къивер гунин, шадвилин гафар лугьунин сесер, къунши хуьреризни кваз ван акъатун мумкин тир. Гададин патай атайбурун кьуьлерилай гуьгъуьниз, рушан патай тирбуру чпин кьуьлерин нубатни кьилиз акъудна. Са тIимил вахтни хьанач, мехъер ийизвай кIвалел алтIушнавайбурун къаришма сесер, свас акъуддай макьамди явашарна ва вири куькIуьрнавай лампани гъиле аваз, галаз къведай дишегьли ва адан патав гваз, адет тирвал, шехьиз-шехьиз рекье гьатзавай свас Шагьумагъа экъечIна. Уьзден - чам тир. Ам хъсан балкIандал алай. Чам хуьзвай касди, Уьздена вичин гуьзчивиликай хкудзавачир. Свас акьадарун патал гъанвай балкIан, яру-цIару махпурар гарданда туна, дамахарнавай. Сусан мукьвабурукай сада, Шагьумагъадин эрчIи кIвач пурарин уьзенгда туна, адаз балкIандал хкаж жез куьмекна. Свас алай балкIандин виликайни са жегьилди кьунвай. Уьзденанни Шагьумагъадбурун кIвалерин арада авай мензил са акьван яргъал тушир. Зуьрнейринни, гьурра гунин ванерин ва манийрин сесералди, мехъер жагъайбурун кIвалерив агакьйла, чамарри туьфенгрив тупар хъиткьир хьтин ванер акъудиз туна, абуру Умуят халадин гъиляй муштулухдин таратIар ва верчер къачуна
Шадвилерин ва аялрин гьарай-вургьайдин тум-кьил авачир. Свас мукьа жез акур Умуят, гъиле ширинар ва дуьгуь авай къабни гваз акъвазнавай. Агьмед рагьметдиз фейидалай кьулухъ хажалатрин биришри кьунвай адан берекатлу чиниз къецин хьтин шадвилин хъвер садрани кьисмет хьанвачир. Ам, са гафуналди, пара кьадар шад тир. Дидедин гуьгьуьлрин шадвал акур Уьзденаз, вич алай балкIандилай, сересерда акъвазнавай дидедин гардан кьаз кIан хьана. Свас алай балкIан сересердиз мукьва хьуник кваз, «Куьн Аллагьди бахтлу авурай, чан балаяр!»-лагьана, къапуна авай ширинар сусан кьилелай кIвахна. Сусан кьилелай алахай ширинар кIватIзавай аялри, свас алай балкIандин кIвачерик акатунихъайни кичIе тушиз, чпин кIвалах ийизвай. Свас балкIандилай авудна, енге вахари чпин юкьва туна, демина сусав чамрахъ галаз кьуьл авунал вил алаз акъвазна. Кьуьл чамарилай башламишна. Кьуьлуьк Умуятаз ва Уьзденан дуст Гьейбатаз буюр авуна. Гьейбата, сифте нубатда, вичин кьилел алай бухари хцикьдин бармак Умуятан кьилел алукIна, ахпа залан макьамдал са вижевай кьуьл авуна. Шабашар пара вегьена. Нубат чамранни сусан кьуьлуьнал атана. Шабашар сусан гъилера агакь тийиз акурди, са ни ятIани Умуятав абур вахчуз туна. Дем цицIе гьатна.
Свас чамран кIвализ хутахайла, дем генани къати хьана. Кьуьлер ийидайбурун ашкъи вине авай. Дем вичин яцIаз атайла, кьуьлерик ярагърин ва къунши хуьрерин жегьилрихъ галаз, сад-кьвед девлетлуйрин, беглерин гадаярни экечIиз башламишна. Кьуьлуьк атай рушарин, и мукьварал гъайи сусарин гъилер шабашрай ацIузвай. Сафуна авай пул акурла, далдамчидин чина рагъ акьурди хьиз, хъвер къугъвана. Пул артух хьунивай ада далдамдин кIарарив хам къазуниз тазвай. Юсуф хандин гадади хуьруьн са шумуд рушаз кьуьлуьк буюрна, я пул кутан тийиз, я кьуьлуьк квайбур хкуд тийиз акурла, таниш тушир са мугьманди, яргъалди сабур кьаз тахьана, дишегьлийрин гъилерани шабаш турла, далдамчийрин сафунизни са шумуд манат вегьена. Кьуьлуьк квай дишегьлиярни шад яз хкечIна, чпин винелай бигер алатайдиз хьиз шад тир. Вич гьакI амукьай хьиз хьайи Селим бег, мугьманди авур кIвалах хъсан такуна, адан патаз, хъел квай жуьреда са вилин тумунай тамашна. ГьакI ятIани, ада вичин патай кьванни далдамчийриз пул вегьин тавуна хкечIна.
Дем ргаз акъвазна. Селим бегез и ягьанатдин хатур авур кас, а вичелайни артух пул авай «къучагъ» вуж ятIа чиириз кIанзавай. Мегер адав, вичи кьуьлуьк буюрнавайбуруз шабашар кутадай пул гвачирни? Селим беген къаст, масабурал кьуьл агакьарун тушир. Пул ада гудай, амма чан акъудна. Адаз, вичиз авур и кар дерт хьана. Вичелай пара девлет авай и угъраш вуж ятIа чирун патал, ада вичихъ галай нуькверрикай сад и герек авачир «хатур» авур мугьмандин патав, рекье туна. Бегдин буйругъдал атай нуьквер мугьмандиз мукьва хьана:
-Гьуьрметлу мугьман, ваз Селим бегди вичин патав буюр ийизва.- ИкI лагьана, эрчIи гъил хурал эцигна, ада вичин патай мугьмандиз икрам авуна. Таниш тушир мугьман, вичин патав атанвай нуьквердиз терс тамашна:
-Куьпейугъли лагь, вун инал зи патав рекье тур бегдиз! Вичи эверначиртIани зун вичел агакьда лагь! И сеферда Уьзденан бубадин суруз гьуьрмет авур мисал хьурай. Бубадиз ханвал ийиз кIанзава лагьай чIалалди, вичизни и демина кьуьлуьк квай дишегьлийриз ханвал ийиз кIанзава ман!? Тади къачун тавурай. Вичел агакьда лагь зун! Ахлад! ГьакI, за лагьайвал лагь гьа, къурумсах!
Ихьтин хабар ван хьайи нуьквер, чинеругдин хурукай хкатай керекул хьиз Селим бегдин патав хтана:
-Аман минет! А касдин амалар заз кIусни хъсан аквазвач, бег. Аллагьдин хатур аватIа, ша, къал-къул акъатдалди чун инлай хъфин.
-Вуч хьана!?-гьарайна Селим бегди.
-Гьелелигда хьайи затI авач, Селим бег. Жезмайдакай Аллагьди хуьрай. Заз кичIезва. А хванаха, халис ламран хва хьтинди я. Инал хьайи айиб са затIни туш. Какахьун хьайитIа, ви бубади вири тахсирар зи хиве твада. Аллагьдин хатур аватIа, за лагьайвал ая. Ша, чун инлай вахтунда хъфин. Заз адак хата кваз аквазва. Вичелай фейидал расанмиш хьурай ман, а ламран хва! Ам пачагь авачир хан хьтинди я.
-Иниз атана ханвал ийизвай даюс вуж хьурай?! Зун пака кимел, халкьарин арадиз гьикI экъечI хъийида? Са аллагьварандикай кичIе хьана лугьудай гафар, ахпа за гьикI эхда?
-Хьайи са акьван айиб авач. Чна ам ви дуст яз, пул кутурди я лугьуда. Жувавай хабар кьуртIа, вунани гьакI лагь! Вассалам, шутI тамам! Ваз амалар за чирдани, бег?-ИкI лугьуз, рикIиз майданар гуз, нуькверди са тIимил хъунни авунвай Селим бег, рекьив гъана. Деминай хъфидай рекье, ам са вил мугьман авай патаз ягъиз, вичихъ галаз ацукьнавайбур амаз, ламралай аватайди хьиз хъфена.
Дем гьа дем тир. Бег хъфена лагьана, демина кьуьлер ийидайбур тIимил хьанвачир. Бубайри лагьайвал, къалин цIукай гум ийидай цIукI хкатна. Хъсан кар хьана, къал-чуьруьк тахьана, демер икI кьиле физ.
Пкавулди Уьзден савс авай кIвализ рекье туна. Вич ракIарин къеце пата амаз, вичиз къведай паяр къачур ам, бисмиллагь лагьай жин хьиз вилерикай квахьна. Кьве жегьилдин бахтар сад садал расанмиш хьана. Агьмедан кIвал, гьа вичин жегьил девирда хьиз шад хъхьана. Мехъерин шадвилерин тум-кьил авачиз акур Умуята Аллагьдиз дуьаяр ийизвай. Мугьманар рази ийиз, ам писидин кул хьиз, акъвазун течиз гьерекатда авай. Геждалди мехъер авай дараматдин рикIинар секин хьанач. Эхирни, мугьманар мукьвабуру, къуншийриз хутахна, хуьр-кIвални кваз секин хьана.
Йифни варз алайди хьанвай. Цав ацIана гъетер аваз, абурун гуьрчегвиликай менфят къачудай кас кIанзавай. ГьикI аквадай? Вири гъетер кьве жегьил бахлу хьунал вил алайбур хьиз, садбур кьебледихъ тир дакIаррин шуьшейрай, надиж аялар хьиз, чамни савс авай кIвалин къениз тамашзавай. Вилик чамран сандух ачухна, анай гьар жуьредин рангар янавай какаяр къапуниз акъудиз, абурал алай хъиреяр аладариз, Шагьумагъади Уьзден вилик эцигиз, суфра туькIуьрзавай. Фу-затI сивел эляй хъувур жегьилри, шуьшедин гичиндай, ида адаз, ада идаз буюрар ийиз шуьрбетни хъвана.
Цавал алай гъетерин са гапIалдай, амайбуруз килигайла, сада лап хцидаказ, муькуьда са кIус зайф яз экв чукIурдайла, гьикI жедай, абурукай сад Уьзден ва муькуьди Шагьумагъа тир. Кьезил гару тарарин пешерив жуьреба-жуьре сесералди лай-лай ягъиз туна. Йикъан чимивал алаз зегьмет чIугунвай тIебиат, йифин къайи гьава галукьайла, гьекь акатна, чигедин либасар алаз ахвариз фена. Югъ малум жедалди са кьадар вахт амай. Пакаман гьава къайиди хьана. Вири ширин ахвара авайла, анжах секинвал авачир кьве вацI ава: сад Самбур, муькуьдини СтIал. Абурун ванер сад-садак акахьиз, гагь-гагь Самбур вацIу вичин ван винел акьалдарзавай.
Эхь! Умуятан вилериз, фадлай гуьзлемишиз акъвазнавай экв хьтин бахт акуна. Гила ам вичин намусдин вилик уьзуьагъ тир. И югъ такуна рекьиз кичIез, ишезвайди тир ам. Агьмед амайтIа, адаз са куьнькайни къайгъу авачир. Амма кьилел алай таж алатай хендеда дишегьлидиз, ханларинни беглерин, артухлама, хашпара тир Урус пачагьлугъдин зулумкар векилар авай Куьре ханлухда, са канабин тIуб хьтин вичивай хва чIехи авуна, ихьтин мехъер ийиз жеда лагьана адан умуд квачир. Вири Аллагьдин гъиле ава, лагьана ада. Кьилелай жегьилзамаз итим алатай Умуята, Уьзденав етимвал ийиз тунач. Буба кьена лагьана Уьзденав вич гъиляй-виляй вегьез ганач. Ада къуншидаллай Керим бубадивай ва ам хьтин масабурувай уьмуьрдин тарсар къачуна. Данарбанвални авуна, хуьре-кIвале буюрмишай кIвалахарни авуна, Гьейбат стха хьтин кьегьел гьалтайла, дидедин кьил гьамиша вине жедайвал са тике фу, кIусни айиб тагъана тIуьна. Етимдикай итим хьайиди къалурна. Са гафуналди, инсан вичин бахтунин лукI хьанач, ам бахтунин иеси хьана.
Жегьилар садни ксанвачир Чамни свас гила уьмуьрдин юлдашар хьана, сад-садал ашукь, гьич са затIунивайни чара ийиз тежедай пабни гъуьл хьана. Абур кьведни санал гарданра гьатнаваз ахварал фенваз акур вацразни кваз акIизни кIанзавачир. Гьялсуз кIекерин пакаман гьарай-эверди, жегьилар ягъайбур хьиз ахварай авудна. Свас, тади кваз айвандик экъечIна, вичин свасвилин михьивилерин къайгъуда гьатна.

Алпан бегдин багъиш
Багъишдизни-лайихлу хьана кIанда.
Мисал.
Мехъерар авуна са тIимил вахтни алатавачир. Уьзденаз Къубадай мугьман атана. Абурун кIвалер хабар кьаз атай касди, рекьел гьалтайдавай жузуна:
-Яда, я дуст кас! Ибур туширни Уьзденабурун кIвалер?!-Адай эхь лугьудай гаф акъатдалди, гьаятда авай Умуята жаваб гана:
-Эхь, я бала! Масадбурувай хабарар кьуначиртIа, ваз чи кIвалер чир хъижезма- чирни?-Жузуна ада.- Вуввв! Им садни хьанач. Ша кван!
-Валлагь чир хъижезмачир, Умуят хала. Зун куьн мехъерикай хъифейдалай кьулухъ, куьн дараматар анихъ амукьрай, гьатта рангарни кваз дегиш хьанва. Уьзден кIвале кьванни аватIа?! Салам алейкум! Квез и чIуван хийирар!
-Алейк салам, абат хийир хьайиди, вун гьинай, и чкаяр гьинай? ЦIийи свас авай дарамат – дуванханаяр хьиз гуьрчег хьана кIанзавайди я. Ша, кIвализ! Ваз зи Шагьумагъадикай хабар авани?! Гъайи пакадилай башламишна, ада и кIвалер лацадайни хъипедай яна, ада гьа вич хьиз чIагурна акъвазарнава. Шумуд йис тир дидедин гъиляй са кIвалахни текъвез? Гила свас ава. Гила зи дараматдиз халисан иеси жагъанва. Авурай вичиз кIандайвал!
-За квевай Уьзден аватIа хабар кьунай е?!
-КIвале тахьана ам гьина жеда? Жегьил свас авай кас-кIвале хьун лазим я. Амай хабарар чна кIвале жузада. Де винелди хъша кван.
Гьаятдай къалин ихтилатрин ванер хьайи Уьзден айвандал акъатна:
-Яда, Усман!!! Я Аллагь рази хьайи кас! гьаятда акъвазна ихтилатар ийич хьи! Чаз акур къуншийри вуч лугьуда?-Усмана, вич алаз атай балкIандин кьенерар, гьаятда авай малар кутIундай кIарасдин кьилихъ вегьена. -ЭкъечI кван садра винелди! Вун гьинай, и чкаяр гьинай? Вун атуй, рагъ атуй!-Дустар къужахра гьатна.
Дустари, сифте ихтилатар Бакудикай ва Къубадикай вегьена. Усмана Бакудин баругъра кIвалах хъийизмай.
-Яда, Уьзден! Вун иниз хтайдалай са тIимил гуьгъуьниз, зунни муьгьлет къачуна хтанвай. Гадайрин лугьунриз килигайла, чи баругърани къалар-чуьруькар хьаналда. Чна ви мехъерик хтайла, гьевес чIур тахьурай лагьана, са гафни авурди тушир. Гила ам алатай кар я. Вакай чуьнуьхдай затI авач. Са сеферда вуна чIалар туькIуьрай чи хузаин Мештиугълидин руш авачирна? Рейгьан ман!-Уьздена кисни яб акалзавай.-Гьам са девлетлу касдин гададиз тухвана. ШейтIанвал гвай кас хьана езне. Баругъар чуьнеба чарар туькIуьрна, вичин кIвачиз ягъиз туна ада. И кардикай хабар хьайи хузаин рикI хъиткьинни кьеналда. Фялеярни, пулар дуьзвилелди гузвач лугьуз, маса баругъриз фейибур фена, амайбур–гьим кIвализ, гьим чкадал аламукьнавалда. Гьейбат, ийир-тийир хьана амукьнава. Гьамани заз анай экъечIна, масаниз феналда, лугьуз ван хьана. Валлагь, дуст, вун хтана, анин берекат къакъажна.
-Ваъ яда! Зун вучтинди я? Абур вири Аллагьдин кьадарар я. Аллагьди авур кардал наразивал ийиз жедани? Ам, амалар чидай хузаиндиз, вичелайни фейи, вич хьтиндан тумуниз тIвал ядай езне жагъана. Кесиб Рейгьанан гьал гьикI ятIа?
-Вуна Рейгьаназ кесиб лугьузвани? Бубади къазанмишай девлет-мад гьаданни итимдин гъиле авачни?
-Девлетни бахт са гафар туш, Усман стха. Девлетар пара аваз, бахт жагъун тавур инсанар дуьньядал гьикьван аватIа чидани ваз? Са гафуналди, девлетлу баругърин иесидин руш Рейгьаназ, Аллагьдин патай гуьрчегвал ганатIани, амма бахлувал кьисмет хьанач! Гьикьван хъсанзава лагьайтIани, буба кьинихъ вуч дерт ятIа заз хъсан чида.
-Эй дуст! Ваз чидачни, чарадан гьахъ квайбурун вилелай нвагъ кими жедач лагьана. А Рейгьанан буба амалдар тир. Ада амай баругърин фялейрилай алава кепекар гудай амалар ийиз, чи чан акъудна. Ваз зун ви патав вучиз атанватIа чидани? Зун иниз, вун мехъерик тухуз атанвайди я! Вучни гьиниз ятIа чидани? Къу-ба-диз!
-Яда! Къубадиз? Ва я стха! Зун Къуба патара майданриз экъечIдай кьван ашукь яни? Зав секинвилелди жуван майишатда кIвалах ийиз тур.
-Вуна сифте заз яб це. Ви патай ваъ ва я эхь ахпа лагь! Чи Къуба пата Алпан беглерин гадаяр лугьуз са чIехи тухум ава. Абурукай садан, яни зи рикI алай са чIехи дуст Рамазан аваз, адан гададин мехъер ава. Далдам-зуьрнеярни ава абурухъ. А ксар деминай хьайи кепекрал разибур я. Амма ашукьар анин маса ксар я. Абур межлисдин иштиракчийри гайи пулунал разибур туш. АтIай къимет тагана, ашукьар къвезвач. Абуруз гудай харжи зи дустунихъ авач. Гьахъ тагана къведай ашукьдикай рахайла, за абуруз ачухдаказ лагьана:-куьн рази хьайитIа, ашукь за гъида.
Вични ахьтини жегьил ашукь я хьи, тIимил ятIани гьам туьрк, гьамни лезги манияр лугьудай кас.. Гьакьунин патахъай рахун герек авач. Сад лагьайди ам зи хъсан дуст я, кьвед лугьудайдини, лагьана за-ам куьн патай авур хатурдал рази жеда.
-ХупI дуьз лагьаначни вуна!? Ам ви мукьва-кьили, зун ви дуст хьайила, къиметар вучтинбур я?!Чи арайра абур веже къведай крар туш хьи! Иесийри вуч лагьана?
-Мехъер жагъайбурувай вуч лугьуз жеда? Рази хьана, за авур меслятдал. Шадни кваз хьана! Абурун вил вун галаз хтунал ала, дуст.
-Чан халадин, вун рекьяй атанвайди я. Са тике фу сивел элягъа. Чайни хъухъ. Куьн балкIандал алазни атанва. Уьздена вуч авурай?-Рахана, вилик фу гъидайла Умуят.
-За къунши Къенберавай къачуда. Мехъерикай хкай паяр чна кьве патал пайда!-лагьана хъуьрена Уьзден.
Са кьадар гагьди ял ягъайдалай кьулухъ, Узденни балкIан гваз хтана. Дустар кьведни балкIанраллаз рекье гьатиз кIвачин хьанвай. Кьарай кьаз тахьай Умуята таъкимарна:
-Чан балаяр! межлисар я. Аллагьдин хатур аватIа, за квез минетзава, къал-къул акъатиз тахьурай. Акъатиз хьайитIа, куьне куьн кьил а чуьруькрик кутан тийин. Къал квайди расанмиш хьайитIа, мез-гъвел яна, секинра. Анра хъвайила, кьенерар алатай балкIанар хьтинбур жедайди я. Мукъаятдаказ жув твах. Вун ашукь я лагьана физвайди я. Ашукьдин буржи ваз хъсан чизва. Инсанрин гуьгьуьлар шад аван я. Хъсан рехъ хьурай квез!
Усман вичин, Уьзден къуншидин балкIанраллаз, кьве дустни Къуба галай патаз рекье гьатна. Вахт зулунди тир. ВацIарик яд квай. ВацIун уламар хъсан чидай Усмана Кьулан вацIай, Уьзденни галаз са артух кьежирни тавуна, а пата къураматдал акъудна. Са шумуд сят алатайла, дустар мехъер авай кIвализ агакьна.
-За балкIанар динжардалди, жув винел алай кIвализ хкаж хьухь!-лагьана, Усман, кьве балкIандин кьенерарни кьуна, гьаятдин атIа кьиле авай чумадиз фена.
Хъсан кIвалер-йикъар авай са девирда девлетар кас хьтинди тир. КIвал жагъайбурукай сада Уьзден мугьманар кьабулзавай тавханадиз хутахна. Уьздена вичихъ галай чухва ва къуьнуьхъ галай чуьнгуьр, а паталлай кIвале, са саламат чкадал эцигиз туна. Тавханадин цлан кIанер тирвал хуьцуьганар вегьена, мугьманар гуьзлемишзавай. Са герендилай кIвалин иеси атана, Уьзденавай жузунар авуна:
-Усмана галаз атанвай ашукь Уьзден, яда, ам вун тахьуй гьа?!
-На лугьудай кьван еке ашукь зун туш, амма зи тIвар Уьзден я!
-Лап вежевай кIвалах хьаначни къе иниз вун атана! Жув и къулаз мукьва хьана ацукь. Исятда и кIвал мугьманрай ацIуда-Иеси кIаник ивичIна.
Са зур сятинилай хьиз, кIвализ мугьманар къвез башламишна. Гьар сад атайла, гьуьрмет авунин лишан яз, чка къалуриз, Уьзден вич са кIус а патал ацукьиз хьана. Айвандик, атай мугьманрин къуллугъда акъвазарнавай кьве кас авай. Абур, кьасухдай хьиз, сад лап яцIу, чан алай турп хьтин, руфун экъисайди ва кIвачериз аскIанди тир. Муькуьдакай рахун герек авачир. Там квай серин чкайра экъечIай шуьмягъ тIвал жеда е, гьахьтин шуькIуь, буйдиз яргъи сад тир. Чеб чпихъ галаз рахадайла акуна кIандай квез, яргъидахъ галаз рахадайла, яцIуди, са гужалди, тупIарал акъвазиз, яргъи ва шуькIуьда вичин юкьваз чам гуз жедай. Гьар вуч ятIани, абур мехъерин иесиди мугьманрин кьилел-кIвачел акъвазиз эвернавайбур тир. Абуру, гурарай виниз атай мугьманар, абурун лайихлувилер гьисаба кьаз, гьар сад вичин кутугай чкадал ацукьарзавай. Абурукай сад, чпелни алукьун-галукьун тавуна, кIвалин гьуьрметлу чка тир къулан патав ацукьнаваз, таниш тушир жегьилдиз вилерин кIаникай тамашзавай. Уьзден и арада, къула къал къачуна, кузвай мегъуьн кIарасрин цIуз тамашзавай.
Мугьманар къалин хьунивай, абуру жегьилдиз, вилералди са кIус анихъ хьухь лугьуз хьана. Уьздена абурун буйругъ тамамарни ийизвай. ЦIийиз хквезвай мугьманар мадни тIвар-ван авайбур жез, кIвале ацкьдай чкайрикай кьит хьайила, къулаз мукьва хьанвай, чпиз ам вуч кас ятIа течиз, жегьилдиз туьрк чIалалди буйругъ гана:
-Эй жегьил угълан,-лагьана зуртул хьтинда,-са тIимил а патахъ хьухь! Инай къвезвайдаз чка це! –Ам къвезвай касдихъ элкъвена,-Селим бег, юхара баша чих!-Сад мад атана, ракIара акъвазна, вичин чка течиз акъвазна:
-Ассаламу алейкум!
-Ва алекума салам! Агьмед бег! Юхара баша чих!-Ам Уьзденахъ элкъвена.-Эй угълан! вун са кIус инихъ ша ман. И багьа мугьманриз чпиз лайихлу чкаяр авайди я. Вун инихъ хьухь тIун! РакIарин патаривни чкаяр бул я эхир!
Уьзден эхир кьиляй лап ракIарин хевез акъатна. И гафарик кусмаз, гурарай виниз, вичин иеси мугьманханада аваз, гьамиша ам алай чкадал акъвазиз вердиш тула атана. Ам иеси авай кIвализ тамашна. Инсанриз вил ягъиз, адавай къене патаз гьахьиз жезвачир. Тулани а кьадар багьа къашар ва гимиш херде манатар ва абасияр алай тумаж чIуларивди безетмишнавай хьи, ам тамашуник квай хьтин гьайван тир. Тула, яргъалди вичин иесидиз тамашиз акур Уьзденавай акъвазиз тахьана, кIвачел хкаж хьана, вичин чка туладиз къалурна, ада вичиз яцIу зуртул хьтин касди лагьай гафар тикрарна:
-Буюр, Алпан бег! Юхара баша чих! И чка за ваз багъишзава, гьуьрметлу Алпан бег!-Лагьана, хъел квай Уьзден туладиз, тулани Уьзденаз килигиз акъвазна. КIвале ацукьнавайбур им адаз, ам идаз тамашиз, са тIимил кьван хъуьруьнни акатна, гъулгъула гьатна. Алпан бегди вичивай жезмайц кьван кIевиз гьарайна:
-У купейугъли, золапна сал!!!
Зуртул хьтинда са гъил, ЦIицI хьтинда муькуьди кьуна, кIвачел къарайна, айвандик акъатнавай Уьзден, гужуналди гурарай акъуз авудзавай. Кьасухдай хьиз и арада, винелди хквезвай мехъерин иеси ва дуст Усман аваз, кьиле физвай агьвалатдал мягьтел хьана амукьна. Иесиди Зуртулавай хабар кьуна:
-Вуч хьана?! Куьне ам гьиниз ялзава?!
-Рамазан дайи, Алпан бегди и кас тевледа тур лагьанва. Чнани…
-Себеб?!-Генани мегьтел хьана ам. Усманни къяй хьана акъваз хьана.
-Ада акьван хъел къведай вуч авуна?-Хабар кьуна Усмана.
Зуртулан гъиляй акъудна, цIицI хьтиндазни хъилелди тамашна, мехъерин иеси, Усман Уьзденни галаз, гурарай виниз хкаж жезвай. Вичи чкурай кас, мад винелди хкизваз акурла, Алпан бегди кIваляй гьарайна:
-За ам инрай квадра! Агъа тевледа тур лагьачирни?! Ам мад иниз вучиз галчIурзавайди я куьне?!
-Гьуьрметлу Алпан бег! Гьуьрметлу чIехи мирес!-Хъуьтуьлвилелди рахана Рамазан?-Адан тахсир вуч я?
-Къарабеган тула, кIваляй ахъа хьана, иниз айвандик атана акъатнава. И ахмакьди, заз ам вуж ятIа чидач, сад лагьай сеферда аквазвай кас я, чакай кьванни регъуь тахьана, вич алай чкадилай ракIариз акъатнава лугьуз ятIани чидач, туладиз «Алпан бег! Юхара баша чих!» лагьана, вич алай чка къалурзава. Мегер зун хьтин бегди ибур эхдай ягьанатар яни? Мехъер жуван миресдинди я ман. ТахьайтIа,-ада къвалал алай тапанчийриз гъил авуна,-зун ихьтин цIаркалдин ягьанатдин гафар къачудай бубадин хва туш хьи. Мад вучин?!
-Я бег! На акьван туьнтвал ийимир. Сабурлу хьухь, -лагьана Усманани.
-Яда, адан ина вуч авайди я? КIанерик хутах! Къажгъанар алай къуларик цIаяр кутаз тур адав. Им ахьтинбур ацукьардай межлис туш хьи!
-Алпан бег, ам кьурарик квай къажгъанрик цIаяр кутаз тадай хьтин гада туш. Ам, ашукь я, ашукь! Ашукьриз са тIимил зарафатар ийидай ихтиярарни авайди я! Багъиш ая куьне адаз.
-Ашукь я лугьузвани куьне?! АкI ятIа ада чаз вичин ашукьвилин вуч аватIа, гьунарар къалуррай! Гафарай кьацIар чавайни акъудиз жеда!-Хъуьрена Алпан бег.-Ашукьдиз хас партални алач эхир адал! Чуьнгуьр гьинва адан? Къуй майдандиз экъечIуй! Хуьрекарни гъваш лагь! Килигин чун ам вуч ашукь ятIа!
Уьзден Усманни галаз а паталлай кIвализ хъфена, ашукьвилиз хас чухва, чуьнгуьр ва маса алатарни алаз, вичин чкадал хтана. КIаникай хуьрекар гъидалди, Уьздена ракIарин сиве акъвазна, са кIвач гуьрцелдал эцигна, лугьуз башламишна:
-Гьуьрметлу дустар! Инал, паталай атай мугьман кас саймиш тавуна, куьне зун ЦIицIалидин паб хьиз ракIарин кукуцIулдал акъудайла, завай и кар эхиз хьанач. Чи Дагъустан пата мугьмандиз еке гьуьрмет авайди я. Чи патара мугьман кесиб яни, девлетлу яни лугьуз тереф твадайди туш. И кардикай тарс хьун патал, иесидив вердиш тула багьна кьуна, авур тегьер, заз багъиш ая. Им Алпан беглерин миресдин, зи дуст Усманан мукьва касдин мехъер яз, са шадвал ийиз атанва зун Къубадиз. Зун лезгийрин тIвар-ван авай Вини Ярагърин хуьряй тир Уьзден я. Куьне ихтияр гайитIа, заз мехъерин иесидиз мубаракдин чIал лугьуз кIанзава:
Агъ суфрадал гьар са нямет сересдиз,
Хкаж хьана, зи рикI гьуьндуьр гьевесдиз,
Мубаракрай мехъер иес-миресдиз,
Къе межлисда ачух тир майдан ава заз!
-Гадаяр,-лагьана Селим бегди,-и лезги гададик еке гьунарар квай хьтинди я. Хъсандиз яб гун кван!
-АкI туширтIа, ада чакай зарафатар ийидачир.-КьатIана масада.
Межлисар хьуй куьн кIвалера датIана,
КIвал ацIурай эгьли, жаван атана.
Куьн паталди кIусни гьайиф татана,
Мани лугьуз, багъиш ийир чан ава заз!
-Ашукьдиз жермедин шараб! Вижеваз ацIурна хьиз!-лагьана мугьманрикай сада.-Ара ая кван! Це кван адаз лайихлу чка! КIвачел акъвазна хъухъ!-гьарайна тамадади.
Аллагьдиз хъсан чир хьурай. Бакудани хъун тавур Уьздена, ина хъвана лагьай тIвар гьикI авунатIа? Вичиз гайи шараб Уьздена хъванатIа, чидач ада ам вичин къуьнелай чир тежедай саягъда, ахъа тир дакIардай гадарнатIа. Гьар гьикI ятIани, са декьикьадилай адаз межлисда ачух чка хьана. Уьзден кIвачел акъвазна лугьуз вердиш хьанвай. Ацукьай чкадал ягъай чуьнгуьрди ва тамамарай маниди вуч лезет гуда лугьадай ада.
Вуч ятIа заз куьн метлебар аквазва.
ИстикIанар аль-шарабриз рагазва.
Чан акьалтна саз хурудал рахазва,
Къе куьн патай артух тир девран ава заз!
-Сагърай лезги ашукь! Сагърай лезгийрин Керем!-лугьуз ванер акъатна. Межлисдиз ашукьдин сес ва адан башламишун бегенмиш жез эгечIна.
Вилик хуьрекар гъиз хутахдайбур пара авай. Уьздена межлисдин тIалабунралди вичиз чидай туьрк ва лезги манияр пара лагьана. И кардал дуст Усманни рази яз амукьнавай. Вичихъ Уьзден хьтин дуст хьунал Усмана еке бахт ава кас яз гьисабзавай.
-Жечни, дустар,-лагьана Уьздена,-чи ашукьдив са кIус ял ягъиз туртIа? Чаз къецел пата демер акъудиз кIанзава. Инал, нез-хъваз акъваздайбурузни ихтияр ава, къецел экъечIна, зулун кифетлу гьавадикайни дадмишна, демера кьуьлер ийидайбурузни!
Варлу инсанрин мехъерриз кьвед лагьай юкъузни межлисар къурмишайтIани жезвайди я. Кьвед лагьай юкъузни чеб мачхуларай Уьзден вирибуруз селли хьанвай. Алпан бегни Уьзден чеб чпиз акьван бегенмиш хьанвай хьи, ада вилик квай рагъдандиз авур ихтилат риIелни аламачир. Алпанбегдин буйругъдалди Уьзден мехъерин паярал, гайи пуларал сергьятламиш тахьана, алава яз, кьилди вичин патай багьа къимет авай чIулав магьут чухвани багъишна. Пулдин патахъайни, бейкеф амукьдай кар хьанач. И мехъерални Уьздена вичин михьи зегьметдалди, ашукьвилин устадвилелди еке тир гьуьрмет къазанмишна.
Мехъерикай уьзуьагъ яз хтай Уьзденаз, Вини Ярагъдал хуькведай рехъ гьикI атIанатIа, Кьулан вацIай, уламарин гъавурда авай Усманни галачиз, балкIандиз са артух тади тагана гьикI экъечIнатIа чирни хьанач. Са гафуналди, Аллагь Уьзденан пата авай.
Къуба пата мехъерик иштирак авуна, вични сад лагьай сефер яз къазанмишнавай кепекар ва мехъерин савкьватар Уьздена балкIан гайи Къембераз, къуншияр тир Гьасаназ, Мусадиз, Сабираз буюрна, са гъвечIи межлис тешкилна. Анал ада дустариз Алпан бегдин миресдин кIвале хьайи зарафатдикай ихтилат авуна. Адалай гуьгъуьниз межлис хъсан кьиле тухвана, ашкъиламиш хьайи девлетлу, вичелни чIехи буба Алпанбегдин тIвар алай касди, вичиз багьа тир парчадикай цванвай чIулав чухва багъишуникай, мехъер жагъайбуру авур итимвиликай пара кьадар ихтилатар хьана. Уьздена къазанмишай и тIварцIикай ва хьайи къазанжидикай, иллаки чухвадикай адан ихтилатриз яб гайи дустариз, Вини Ярагъ анихъ амукьрай, къунши хуьреризни агакьардай ихтилатар хьана.
Уьзденакай, ина зун ава лугьудай хьтин халис ашукь тахьанвайди виридаз чидай. Им адан бахтуни атIанвай тек са сефер тир. Лезгистанда машгьур хьун патал йиф ва югъ талгьуз устадвал хкажна кIанзавайди Уьзденаз вичизни течиз тушир. Гьуьсейн ашукьди, тек са сеферда дуьшуьш хьана лагьана, манидарвилин сирер, ашукьрин манияр, чуьнгуьр ягъунин кьетIенвилер чир тежедайди сир тушир. Уьздена вичини гьисс ийизвай. Амма са кар адаз лап хъсан чизвай: адахъ Аллагьдин патай ганвай шаирвилин девлетлу чIал ва устадвал, манияр лугьуниз хас ширин сес ава, чуьнгуьрдал къугъунин пешекарвал хкажун лазим тир. Вич лежберрин юкьва яшамиш жезвай Уьздена, варцарилай садра атай мехъерин межлисра иштирак авуртIа, амай гьар са югъ ада, хуьруьн майишатдиз ва кIвалин кIвалахриз бахшавай.

Хандин межлисда
Адалатсузвилихъ галаз женг чIугу,
амма куьнни адалатлу хьухь!
Ярагъ Мегьамед-эфенди.
Зулни акъатна. Вичин майишатдин кIвалахар тамамарна кIвализ хуькведай са юкъуз, Уьзденаз Юсуф хандин къеледиз ухшар авай дараматдин вилик, и патара такур хьтин чIагай шарабан алаз акуна. КIвализ хтана агакьайла, Уьзденаз Шагьумагъади лагьана:
-Пака хандин тавханада межлис жезвалда. Инихъ-анихъ тефена, нянихъай хьиз чпин кIвализ, чуьнгуьрни гваз атурай лугьунин хабар гваз нуьквер Межид атанвай.
Уьзден кьве рикIин хьана акъвазна. Зун гьинай, ханди кIвале чуьнгуьрар ягъиз ашукьвилер авун гьинай? Ам вичи-вичиз суалар гуз хияллу хьана амукьна акур дидеди лагьана:
-Ханди эверай чкадиз тефена жедач, чан хва!-таъкимарна Умуята. -Ваз минет я, Къубада хьайи кьисаяр инрани тикрар ийиз кIан жемир. Аквазва ваз чи Малла Мегьаммедан кьилел абуру вуч аламатар акъуднаватIа. Гаф-лугьуз регьят я, на лугьуда ам кьифесдай ахъа хьайнвай нуькI я. Ахпа ам кьаз хъижедач. Ви сивяй хатадай акъатай са гъвечIи гаф патал кIеве гьатайла, адан патахъай жаваб гун четин я.
-Я диде, Юсуф бегдиз чна вирида хан лугьузва. Куьредин сагьиб Аслан хан я. Гила лагьайтIа, Урус пачагьдин векиларни пайда хьанва. Ина ким-киме хьана, са куьнайни кьил акъат хъийизмач.
-Валай гъейри итIи-битIийра къекъведай кас хьаначни? Виридаз хан яз чир хьайила, ваз кьена чилерик фенвай Аслан хан яз ама. Заз ван хьайивал, Юсуф ханди вичин идараярни Чи хуьруьз хкизвалда. Ви буржи вуч я? Эверайдаз-гьай лугьун! Гьайдиз-жаваб гун!-Туьнт рахана диде.
-Я диде, зун аялвиляй акъатзамайди тушни? На заз гьикьван тарсар гуда?
-Ваъ, чан хва! Аял вун туштIани, диде-бубадал садал кьванни чан аламаз хьайитIа, абуруз чпин веледар, гьатта чпиз чпин веледар аватIани, аялар яз амукьзавайди я.
-Межлисра, мел-мехъерик ва жемятдин арада жув тухудай къайдаяр заз хъсан чизвайди я. Жуван гафуни ва капу ван тийидай арада, пагьливан жув ятIани кисна акъвазун лазим я. И тарсар заз жувалай чIехибуру, ашукь Гьуьсейна чирна. Аллагь рази хьурай чпелай. Ша лагьай межлисдикай за кьил къакъажзавайди туш. Вучиз ятIани, зи рикIик къалабулух ква. Квевай я? Зи рикIел адан гьаятда кIарасар кукIварзавай къвезва. Гила ада лугьудачни? Яъ! А Уьзденакай и Уьзден мусалай хьанва?
-Абур куьлуь-шуьлуьяр я. Вири гьакI тушни? Икьван чIавал адетдин бег тир Юсуфакай гила чаз хан гьикI хьанватIа. Тади къачумир. Пакдалди вахт гзаф ама. Жуваз са кIус фу тIуьна, ял ягъа.
Хандин кIвализ рекье гьатдайла, Уздена Шагьумагъадив вичин ашукьвилиз хас партал гъиз туна. Дидедиз суса цIийи чухва гъиз акуна.
-Аллагьдин хатур аватIа,-минетна дидеди,-вун аниз багъиш авур чухва алаз фимир. Вал алай чухвани са акьван куьгьнеди туш.
-Ваъ! Ваъ, диде. Зун патал, са тийижир вилаятдиз физвач. Жуван хуьруьнви, жуван Юсуф хандин межлисдиз физва. Заз ван хьайивал, ана гьуьрметлу ксарни авалда. Ахьтин инсанар авай чкадиз ашукь Уьзден атанва лагьайла, жув гьар йикъуз алаз къекъвезвай усал парталар алаз къалурун айиб тушни? Ваз, диде, залайни хъсан чида, хатур мугьмандиз ийидай чкаяр лап тIимил авайди. Мугьмандилай адал алай парталдиз пара гьуьрмет ийизвайди я. Гъваш кван, Шагьумагъа!-лагьана Уьздена са кIус кьван хъвер кваз. И сеферда тахьана, Уьздена дидеди къалурай меслятдиз яб тагай вахт хьайиди тушир.-Зун жуваз багъишнавай чухвадиз хандин буйдин гуьзгуьдай кьванни тамашин.-Ам цIийи чухва алукIна, чуьнгуьрни къачуна, фидайвал гьазур хьана.
Вахт рагъдандилай алатзавай. Цав цифери кьуна, вахтундилай вилик мичIи жез башламишнавай. Хандин кIвалериз къелеяр лагьайтIани жезвай. Абур Уьзденаз фадлай таниш тир. Еке варар, кьакьан паруяр, Билбилахуьруьн сергьятдай гунгара аваз аваз гъанвай къайи цин булах, гьаятда са кьадар яд гьакьдай гьавиз, кьакьан гурар адаз гьа гада вахтара хьиз таниш яз амай. Уьзден Бакудиз фейидалай гуьгъуьниз, я Юсуф хан, я адан гадайрикай кьванни мукьувай акуна, жузун-качузун хьанвайди тушир.Умуятавай хандин хизанриз, чпизни гъуьл кьин себеб яз, талгьай кимяй мехъерикни лугьуз алакьнавачир. «Чазни лагьанач! Чнани лугьудач!»-лагьанай ада.
Уьзден кIвалерив агакьдалди, сифте кьве нуькверди, гурарай винелди экъечIайла, гада Селим бегди шадвилелди къаршиламишна. Уьзденакай Бакудай хтайдалай гуьгъуьниз акур гьар сада пехилвал ийидай хьтин жегьил хьанвай. Къаш-къамат, къекъуьнин къайдани кваз дамахдинди тир. Къуьне седефлу ашукьдин сазни хьайила, ам гьар гьи межлисдин хьайитIани дамах-чахмах тир. Уьзден къвезвайдакай хабар хьайи, тавханадин рак ачух хьана. Адаз кIвал ацIана мугьманар ва хуьруьн кавха Сийид, адахъ галаз са бубат пун квай инсанарни акуна. Хандин и мугьман къабулдай кIвалин-тавханадин тариф виринра авайди тир. Цiемуьжуьд юкIв-яргъивилихъ, пуд юкIунилай артух хьиз-гьяркьуьвал авай и кIвалин чил гьа и кIвалел кьур хьтин табунин гамунай ацIанвай. Инсанрин сиверай къвезвай ванериз килигайла, садбуру ам, кIуьд юкIунин кьакьанвал авай тарара, хандин кьурак рашана хранвайди я, масадбуру ам кIуьд-кIуьд юкIунин гамар сад-садахъ акална экIяйнавайди я лугьуда. Кар анал алач, и гегьенш кIвал чими авун патал, ругуд къул авай. Тамара мегъуьн кIарасрилай бул вуч авай? КIвалин цлара авайбурни гамарни халичаяр тир. Мугьманрин кIанерик багьа назбаличар квай. Садбурун кIанерик кавалар вегьенвай. Сад лагьана кIвализ гьахьзавай пата гьар са касдиз вичин кьилелай кIвачелди къалурзавай буйдин гуьзгуь авай.
-Ассаламу алейкум!-лагьана Уьздена, кIвалин и кьиляй а кьилелди ацIанвай ксариз.-Ашукь Уьзден куьн буйругъдалди атанва, хан!-жизви юкь агъузна икрамна.
-Ва алейкум салам, Уьзден хва!-жаваб гана саламдиз кIвалин атIа кьиле, сифтегьан къулаз мукьва яз ацукьнавай Юсуф ханди.-Чун чкайрилай къарагъиз, гъилер кьаз инжилеливал куьз я? Вун мугьман туш. Вун чаз, Уьзден, чи хизан хьизвайдини я, мукьвани.
-Сагърай, хан. Квез зун хьиз, заз куьнни гьакьван играми я.
-Ви рикIел кьванни аламани, Уьзден, на жегьил гада тир чIавуз зи кьурак авур кIарасрин керкетIрин хара!? Са варз хьана, чи хизанри кIарасрал якIв гьалч тавуна. КIарасар кукIварунин карда вун еке устIар я. Жегьил итимар гьа вун хьтин, гъилера къуват, рикIе ашкъи авайбур хьана кIанда!
Уьзденан рикIелай, хандин тIалабуналди, мугьманриз буюрнавай межлис кьиле тухун патал, кIарасрин мел авур макъам алатнавачир. Амма инал чара инсанарни алаз алатай крар тикрар авун Уьздена вич агъуз авунин лишан яз кьабулна. Ада–са касди, а кьадар кIарасар, къула твадай къайдада атIуз гьазурнавай хьи, Бакудай хтана, и кар акур Гьейбат мягьтел хьана амукьнай. Уьзденаз вич инал ханди ашукь яз ваъ, са вахтарин батрак хьиз къаршиламишун залан хьана. Къваларив гвайбуру хандин гафарихъ дикъетдив яб акализ, Уьзденаз кьилелай кIвачелди тамашзавай. И кар Уьздена вичини кьатIизвай.
-Амалдар сикI Гьейбата вун алдатмишна, Уьзден, гьатта зазни са чIар кун тавуна, Бакудиз галаз катнай гьа! РикIел аламани? Заз вакай зи кIвале еке кас ийиз кIанзавай. Мад вуч ийида? Вири таб я, кьисмет гьахъ я лугьуда кьван?.-Ханди вичин рикIел хкунар акьалтIардалди я межлисдин векилривай, я Уьздена вичивай са гафни лугьуз жезвачир. Хандин хатур хуьз киснавай.
-Сагърай, хан.-лагьана Уьздена, Юсуф хан секин хьайила,-куьн пара кьадар сагърай. Мус хьайитIани зун куьн къуллугъда акъвазиз гьазур я.- Лагьана хъел татай саягъда. Ам вичиз ацукьдай чка къалурунал вил алаз акъвазна. Адан къуьне чуьнгуьр авай турбани амай. Межлисдин векилар агатна. Вирдан арада, Уьзденазни ацукьдай чка жагъана. Вилик недай-хъвадай шуьрбетар атана. Фу-затI тIуьрдалай гуьгъуьниз, вилик квай суфрадал алай няметар гайи агъадиз са дуьани кIелна. Къаб-къажах вахчуна, амма суфрадал яр-емиш атана. Инал алачир затI авачир. И патара тежедай, чими уьлквейрай гъанвай анарар, хурмаяр, чайдихъ галаз лимонарни кваз авай.
Нуькверри, ара физ, къужахралди мегъуьн кIарасар твазвай къулари, са бязибурув чпел алай чими парталарни хутIуниз туна. Са кIус ихтилатар авуна, ял акъадарайдалай гуьгъуьниз, межлис ашукьдин ихтиярда гун тIалабна.
Хандин тавханадин цларихъ галай юкьвал алай са гамунал гьар са жуьредин яракьар куьрсарнавай. Уьзденаз куьбечийрилай са чIипIинин вине авай заргар къуюсинви Гьажи Мегьамед Алидин гъилин туьфенг яргъалай акунамаз чир хьана. А кас заргарвилин устадвилел гьалтайла, еке ад авай, Крымда акъудзавай «Гьажи Мустафа» тIвар алай касдин туьфенгрилай артух яз гьисабзавай. Аквадай гьалда, муькуь цлара авай гамарихъ багьа турар, урус пачагьлугъин шашкаяр адан гадайри дамах патал акалнавай.
Уьзден ацукьайдалай гуьгъуьниз, къвалав гвай хуьруьн кавха хьанвай Сийидавай, таниш тушир мугьманар вужар ятIа чирна. Амайбурукай адаз акьван гьяз къвезвачир. Абурукай, чIарар рехи ва вилер цIару кас алкьвадарви Гьасан эфенди я лагьайла, Уьзденаз пара шад хьана. Вучиз лагьайтIа, адаз са шумуд касдивай Дагъустанда, алай вахтунда, Малла Мегьамедан хтул Гьасан эфенди лугьудай еке алим ава лугьуз, Бакуда суьнийринни шийирин гьуьжет алай месэладин патахъай ам камаллувилелди рахана ва гайи кьван суалриз халис жавабар вахкуникайни ван хьанвай. Къе гьа машгьур алим Юсуф хандин кIвале акун ада вичин бахт яз гьисабна.
Хан Уьзденаз пехилвилелди тамашзавай. Адан вилерикай Уьзденан рагьметлу буба Агьмедан шикилар карагна. Вафалу кас тир Агьмед, амма Уьзден, са кьадар вичин бубадиз ухшарар къведай кас ятIани, адак вич-вичихъ агъурвилин такабурлувал квай. И кар хандиз гьич хуш тушир. Агьмедаз, хандин сивяй акъатай гьар са гаф-закон хьиз мажбуриди тир. Уьзденан гьяркьуь къуьнери, адал алай багьа магьут чухва, кIалубдиз ягъайди хьиз, гуьрчег къалурзавай. Хуру чIагурнавай къатардин кIарарин кьилери къизилри хьиз рап-рап гузвай. Вичиз виликдай лап хъсан чидай кьезил гада Уьзденакай межлисриз экъечIдай кьван итим хьана акур хандин рикIяй жуьреба-жуьре хиялар физ, вичин веледрикай сад кьванни ихьтинди хкат тавунал мягьтел яз, веревирдериз фена.
Межлисдин мугьманри кIвализ атанвай цIийи кас, вични ашукьдин парталар ва чуьнгуьр гвай жегьил акурла, ида-адавай, ада-мукьуьдавай кушкушдалди адан кIан-пун ва ери-бине чириз алахънавай. И кар кьатIай Юсуф ханди чапла гъил хкажна, межлисдивай вичихъ яб акалун тIалабна:
-Гьуьрметлу мугьманар, и квез аквазвай гада, и жегьил кас лагьайтIани жезва, ам зи вилик чIехи хьайи аял я. И касдин рагьметлу бубани заз хуш инсанрикай тир. Уьзденахъ хьиз, са кIус адалайни артух къаш-къамат ва буй-бухах авай адахъ. Белки Уьзден адалайни артух жен! Ингье къе куь вилик Къубайриз фена межлисра иштирак авуна, уьзуьагъ яз хтанвай ашукь акъвазнава. Бубайрин са хъсан мисал авайди я: цIудра ван къведалди, садра жуван вилерал акун хъсан я. Виридан сивера Уьзденан ашукьвиликай суьгьбетар ава. Ша, чунни килигин. Яб акалин ва адаз кутугай къиметни гун! Инал алай инсанар ва патан мугьманар ашукьар такурбур туш. Уьзденахъ амайбурулай артух вуч аламатар аватIа тамашин.
-Ихьтин багьа мугьманар авай межлисдиз буюр авунай чухсагъул, хан! За вилик амаз лугьун. Зун а куьне тариф ийидай кьван, еке тIвар-ван акъатнавай ашукь туш.
-Уьзден, чан хва, ашукьар гьар жуьре ава. Са ашукьар ава, чун хьтин ханларин, беглерин, диндин къанунрин тарифар ийидай. Садбур ава, Кьуьчхуьр Саид хьтин къал-къул квай. Садбурни ава, ашукьвал пеше кьуна, зи-ви мел-мехъеррик фена, чпин яшайиш патал кьве кепекдиз чара ийизвайбур. Вун гьи кIеретIдик экечIзава ва вуна ашукьвал гьина ва нивай чиратIа лагь!
-Гьуьрметлу хан, гьуьрметлу стхаяр! За жувакай квез ашукь хьунин куьруь малумат гун. Бакудиз фялевилиз фейила, мажибар къачудай вахтунда, чи казармадиз, квез ван хьайибур аватIа, ширванли ашукь Гьуьсен атана, акъатна. Чун сад-садахъ галаз мукьувай таниш хьана. Зи рикIел ашукьвал авун ваъ, ашукьдин къайдада манияр лугьун акъатна. Захъ лап аял чIаварилай манияр лугьуни авайди тир. Заз ам кьвед лагьай сеферда хкведалди, манияр лугьудай ширин сесни, гьевесни аваз акурла, чи гадайри и чуьнгуьр ва адахъ галаз лазим ашукьвилин партални къачуна. Гьуьсейназ и кардикай хабар хьайила, ада зав чуьнгуьр ягъиз туна, ахпа ада, зав са шумуд мани ягъиз туна, зи сесни ахтармишна. Вичиз бегенмиш хьайила, ада зун ашукьвилин са кьадар сирерин гъавурдани туна. Къуба пата заз са хъсан дуст ава. Адан тIвар Усман я. А кас себеб хьана зун а патан са мехъерик акъатна.
-Де хьана, гадаяр!-кьарай кьунач кавха Сийида,-квез са кьадарбуруз ам чидачтIа, ам заз лап хъсан чида! Чуьнгуьр гвачиз ийизвай ихтилатриз яб гун, кьелел дуьзмиш тахьай хуьрек тIуьр мисал я. Чна адан ашукьвилин дережадиз са вил ахъайин.-Вирида разивал къалурна.
-Зи ашукьвилин гьиссер, къардашар, ватандивай яргъаз хьайила, майдандиз акъатайбур я. Къурбатдиз акъат тавунамаз ватандин къадир чир жедач, лугьуда бубайрин мисалда. Заз жуван гьиссер майдандиз акъуддай чуьнгуьр лазим хьана. Чуьнгуьрди заз вичин вафалувал къалурна. Са гафуналди, чун чи гъавурра гьатна. Къецин межлисдал, Бакуда рикI дарих хьайи чIавуз туькIуьрай са шиир ава, ам за квез манидалди лугьуда. А шиирни чи играми ватан Вини Ярагъриз бахшнавайди я.-Уьздена са геренди симерихъ галаз тезенаг галукьриз, ам куькда твадай амалар авуна. Ахпа явашдиз лугьуз эгечIна:
Бакуда бес давамда гьикI,
Чан хайи ватан, Ярагъар?
Вахъ цIигел яз акъатна рикI,
Чандилай масан, Ярагъар!
Межлисдин векилри, чпин сесер ва рахунар явашарна, кисна манидихъ яб акалзавай. И карди Уьзден гьевеслу авуна:
Гьам шегьерда, гьам убада,
Ава ви тIвар-ван, Ярагъар!
Ацукьна ви юкьни-юкьвал,
ЧIехи Юсуф хан, Ярагъар!
Эхиримжи бейтинин чIалар виридаз хуш хьана, иллаки Юсуф хандиз. Адан сивик садрани текъведай шадвилин хъвер акатна, ам акьал тежез са кьадар вахт фена. Уьзденан сивяй ихьтин келимаяр акъатуник умудни квачир. Хан ягъалмиш хьана. Вичиз вири халкьар дакIан тиртIани, вичин раятрик вич хуш инсанарни хьунал ам серсер хьана амукьна. Адаз вичиз са бязи раятрин патай гьуьрмет авайди чизвачир. Юсуф хан, вичин патарив агат хьана ацукьнавай мугьманриз, гагь са вилин, гагь маса вилин тумунай килигна. Гуя ада лугьузвай: «ГьикI я? За чIугвазвай кефер, заз авай гьуьрмет Аслан хандиз ахварай кьванни акурди ятIа?!»
-Жечни, чи хатурдай, чан ашукь, муьгьуьббатдиз талукьарнавай са кьве мани тамамарайтIа,-тIалабна мугьманрикай сада.
-Тежедай касдин и межлисда вуч кар ава?-рахана гьамиша пехил кавха Сийид.
-Жеда, азиз мугьман! Квез кIан хьайила, тежедай кар авани?!-Уьздена «Севдуьгуьм» манидикай са шумуд бейт лагьана:
Севдуьгуьм, на веривердер,
Гана, зи рикI тIар хьана хьи.
На зи чанда туна дердер,
Ачух дуьнья дар хьана хьи.
И мани куьтягь жедайла, ам цIийидав эгечI хъувуна, кIвачел къарайна:
Таран хилел ацукьай къуш,
Вун бахтлу тир уьлкведай я.
Чамни галаз зал гьалтай руш,
Вун акун заз Меккедай я!
-Куьн Бакуйра хьайи кас я. Жечни чаз анин «тIавусрикай» са кудай хьтин мани лагьайтIа?-жузуна са ахцегь патан нагъватдал рахадай касди.
-Дугъриз лагьайтIа, хьана са ихьтин дуьшуьш. Бакуда зи рикIиз таъсир авур чи хузаиндин руш авай. За гьадаз талукьарнавай шиир ва мани ава захъ! Мани башламишдалди, за квез гьа кьиса ачухда. Хузаин вичин рушни галаз, чи фялейрин гьал-агьвал, дерди-бала ахтармишиз атанвайди тир. Хузаин и сеферда, чи чIехиди тир Гьейбатахъ галаз, са квен патахъай ятIани меслятар авун патал атанваз, адахъ файтунда аваз вичин рушни атанвай. Хузаиндинни Гьейбаттан арада ихтилатар яргъалди давам хьайила, файтунда ацукьнавай руш, ивичIна, чи гадаяр авай патаз мукьва хьана. Ам вилерин кIаникай чаз тамашиз, гъилевай серин хуьзвай таж кьилел кьаз, къекъвезвай. Хъсан буй авай жегьилар квай чак. Адан рикIяй фейи хиялрикай аян хьайи за, ам саймиш тавун, еке са гунагь яз гьисабна.
-Ханум!-лагьана за, гъилерал алай нафтIадин чилк пекиналди михьи ийиз,-жечни ви тIвар багъишайтIа чаз?- Лагьана хабар кьуна. Ам гьикьван багьа тIвар ятIа чаз чир хьана кIанзавай.
-Багъиш?! ТIвар гьикI багъишдай затI я, жегьил?-Хабар кьуна ада завай.
-Чибуру ви тIвар вуж я лугьудач. ТIвар багъиш ая лугьуда, ханум! Лугьуз жедач, заз вун ахварайни акун. Зун вахъ галаз тIвар течиз гьикI рахада? Месела, зи тIвар Уьзден я. За ваз вуж лагьана эверда?!
-Зи тIвар Рейгьан я, жегьил гада.-лагьана ада са жизви регъуьвал кваз. Регъуь хьунини себеб ам тир хьи, сад лугьудайди, чун чаз сифте сефер аквазвайбур тир. Адалайни артух, чи патарив маса инсанарни гвай. Аквадай гьалда адаз чакай са вуж ятIани бегенмиш хьанвай. Эркекрин хесетар чидачни квез, дишегьли акурла, вични мешребар алай руш акурла, виляй вил экъисна тамашдай. Инални гьакI хьана. Жанавуррин арадал аватнавай кIелевай хьиз, Рейгьанавай масанихъ кьил къакъаж жезвачир. Я и кардикай адан бубадиз кьванни хабар авачир.
Рейгьан лугьудай хуш тIвар япарихъ галукьайла, рикIин деринра къаткана ахварал алай илгьамдин бейтер уях хьана, мани вич-вичелай майдандиз акъатна. Зун ам лугьуз эгечIна:
Лампа хьтин куькIвеннавай,
Буй-бухахдиз туькIвенавай,
Лацу чина къекъвенавай,
ЧIулав бурма мекериз кьий!
Акун къене гуьзел марал,
Гаф лугьуз жеч, къведач чIалал.
Хкаж хьанвай лацу хурал,
Нар-нуьгведин ичериз кьий!
Акъатна вун вилик бирдан,
Шумал буйдин, тIимил кьакьан,
Квев гекъигда за вун, Рейгьан?
Ви гьа рагай вилериз кьий!
-Идаз ашукь лугьуз жеда!- Кап яна сада.
-Ашукьдиз гаф авач!-Рахана хандин патавай маса мугьманди.
-Ихьтин ашукь хьун, са бахт тушни, хан?
-Адахъ гележег авайди я! Сесинин ширинвал вуч я?-ЧIалар куьбур яни, ашукь?!
-Белли! А чIалар зи рикIяй атайбур я Рейгьан хьтин тIавусар акур гьар садакай ашукь жеда!
-АкI ятIа,-лагьана мад кьарай кьаз тахьай кавха Сийида,-заз чиз Уьзденахъ ахьтин гьунар жеч. Вичин жегьилвиляй ийизвай дамах я ам! ТIалабда хъел татун. Зи гафарин са пайгьахъ ятIа, са пай зарафат я. Уьзден!-Ам вичи еке са кар ийизвайди хьиз, хан авай патаз тамашна.-чи Юсуф хандин кIвале авай буйдин гуьзгуь ава е! Гьадакай са чIал туькIуьриз алакьайтIа, чунни инал вуна авур вири тапаррин чIалахъ ягъада. ТахьайтIа, ваъ! - Ам чиник шадвилин са жуьредин лишан ва бириш кутун тавуна, велералди лап гьарамзада къайдада хъуьрена.
-Кавха Сийид!- Рахана Уьзден.-Гьар са уьзгуьдик ихьтин хесет ква. Ада вичяй гьар са касдин суфат авайвал къалурда. Са сеферда маймундиз гуьзгуьдай вичин суфат акуна, кичIе хьаналда. Ада севревай, и малкамутдин эйбежер суфат авай затI вуж я лагьана, суал ганалда. Ам вичин суфат тирди чир хьайила, акъваз тийиз, яргъалди шехьналда. Адалай кьулухъ маймун гуьзгуьдай тамаш хъувуначлда.
-Жечни гуьзгуьдин тариф чIаларалди авуртIа?-тIалаб хъувуна са масада.
-Жеда.-Са геренди Уьзден хияллу хьана акъвазна. Сийидак хъвер акатна. Адаз гьикI авай Уьзден кIеве гьатна. Уьздена лагьана:
КIантIа туьрк хьуй, кIантIа лезги,
Са гафар я, буйдин гуьзгуь.
КIалубсуз кас вакай муьскуь,
Хьун тавурай, аман минет!
Гьатна харат хунчад юкьва,
Ваз бикеяр жеда мукьва.
Ви кеф закай гьич са йикъа,
Хун тавурай, аман минет!
Ашукь Уьзден я ваз мугьман,
Ваз чида зи рикIин дарман.
Чи араяр, гьатна душман,
Къун тавурай, аман минет!
-За лагьаначирни, гаф авач ашукьдиз, халис устад я!-къимет гана вилер цIару касди. Уьзденаз ам алкьвадарви Гьасан эфенди тирди патарив гвай мугьманди лагьана чир хьанватIани, адавай ам гьам я лагьана тестикьризни жезвачир. -Вилик квай суфрадал чарчин пулар аватиз башламишна.
Юсуф хандиз манидилайни, гъиле-гъил ава теснифнавай шиирдин цIарарилайни Уьзденал алай чухва пара кьадар бегенмиш хьанвай. Ам, вилер чухвадилай алат тийиз, нехве акIанвай кьиф хьиз авай..
-Яц жедай жунгав яргъал аламаз чир жеда!-Рахана хан. Гаф авач Уьзденаз! Ада къе зи межлисдал вижевай мишреб гъана. ЭрчIи гъил жедайди тир ам зи, эгер закай ахцегьвиди рекьяй акъудна, Бакудиз галаз катначиртIа! Гьайиф, гила геж хьана.
-Гилани геж туш, хан.-лагьана мугьманрикай сада,- жув фидай мугьманриз амни галаз фейитIа, ви дережа мадни вине жеда. Ахпа тамаш адакай гьихьтин ашукь жедатIа!
-Пара кьадар сагърай, хан ва инал захъ элкъвена тарифар ийизвай дустар!-лагьана Уьздена.-Зун шад я. эгер квез рикIивай зи келиаяр хуш ятIа.
-Хан, Уьзденахъ билбилдин сес ава. Адаз кIанзавайди фикир ва хажалат тагана, дуланажагъдин шартIар тамамардай са кас я.-рахана маса мугьман.
-Дуланажагъдин шартIар?-гьарай акъатна хъуьрена Сийид.-Дуланажагъдин шартIар тамамардай чан адахъ, буюрмишдай диде ва къирмаж хьтин зирек свас ава!
-За акI лагьаначир, кавха Сийид.- Ашукь халкьдихъ рикI кудай кас я. Уьзденаз кIанзавай кар сад я-межлисрал абурлувал гъун. Гьар гьи хуьряй хьайитIани Уьзденан хьиз билбилдин сесер галай, камаллу устад ашукьар, шаирар ва маса манидарар акъатдайди туш. Абур акъатзавай хуьрер бахтлубур я. Ашукьди халкь баркаллу ийида!
Межлис яргъалди давам хьана. ТIуьнрин ва шуьрбетар хъунрин арайра, Уьздена абуруз гьар жуьре кьисаярни ахъайиз хьана. Эхирдай ада, цIийиз туькIуьрнавай манийрикайни са шумуд лагьана.
-Чи халкьдихъ маниярни авайди я,-рахана са мугьман,-зи уьмуьрдин чIехи пай Бакуда акъатайди я. Зун кьадар-кьисмет хьана, къе Юсуф хандин межлисдал аватнава. Зун и дуьшуьшдал пара шад я. Лезги манийрикай вуна тамамарай эхиримжибур заз лап бегенмиш хьана. Жез хьайитIа, гьабурукай аватIа, са кьвед мад тамамар хъия, чан ашукь!
-Башуьсте! Исятда лугьудачни?
Куьбечиди закIал авур,
Хаму катран хур авай, яр!
Чи метлебар акъуд кьилиз,
Чан шуьшедин буй авай яр!
Я заз йифен ахвар авач,
Вун ахварай аквадай кьван.
Я заз йикъан кьарар авач,
Ви хажалат чIугвадай кьван!
Лампадаллай шуьшедиз кьван,
Ваз иервал ганва, ханум!
Лацу чинал кьве цIвел къугъваз,
На зи жигер кана, ханум!
Низ чида межлис мус акьалтI хьанатIа? Уьзден межлисдивай ихтияр къачуна, хъфидайла Юсуф ханди, нуькверриз ам дуьздаказ рекье тунин буйругъ гана. Йифен са арайра кIвализ агакьай Уьзденаз, диде ксана, вич авай кIвале, лампадин пилте са жизви агъуз авуна тунвайди, вичел вил алаз Шагьумагъа амайди акуна. Мисин капI авуна, ам ширин ахвариз фена.

Чухвадин кьисмет
Къачудайбур-чухваяр,
АлукIдайбур-рухваяр хьуй!
Мисал.
Хандин межлисдай хтай Уьзден, пакамаз къарагъайла, дидедиз адан чиник хъвер кваз акуна. И шадвилихъ вуч метлеб аватIа, садазни чизвачир. Мукьувай таниш хьаначтIани адаз межлисда, вичивай яргъал ацукьнаваз, Алкьвадар Мирзе Гьасан эфендини авайди ва ада вичин ашукьвилин сифте къачузвай камар умудлубур тирдан гьакъиндай, Юсуф хандиз лагьайди акуна. Уьмуьрда сад лагьай сефер акур, амма Бакуда авайла, масадбурувай хуш келимаяр ван хьайи Уьзденан рикIяй акъат тийидай кар хьанвай. ИкI мукьувай дуьшуьш хьайи чкадални таниш тухьун, ада вичин гъалатI яз кьуна.
Уьзденазни вичикай халисан ашукь тахьанвайди чизвай. Ашукьвал авунни адан хиялда авачир. Адакай, межлисра манияр лугьудай ашукь хьана чидайбурни са акьван авачир. Амма адаз, Сад Аллагьдин патай ширин сес ганва. Цавай аватна жагъанвай бахт анжах тек са ваз ганватIани адак аламдин пай квайди тирди хиялдай акъун гунагь я. Халис ашукь хьун патал лазим гьар са шартI дуьздаказ кьиле тухуз алакьни авуна кIанда. Чуьнгуьр чIалал гъиз вердиш тупIари, адав ял ягъиз туна кIандач. Гьа ихьтин хиялри Уьзденан чиник шадвал кутунвай.
Сад-вад кас, белки, къарагънаватIани, амма куьчейра аквадай кас авачир. Гьаятда Шагьумагъади кал ацана, дана акадарнвай. Уьзденаз чпин кIвалерин цлахъай виниз акъвазнавай са нин ятIани къаранту акуна. Айвандик экъечIай Умуятаз ам гьасятда чир хьана. Ам Юсуф хандин нуьквер тир. Умуятан рикIиз тутни яна. ИчIи рикIелай чпин варцихъ атана, эвер кьванни тавуна, сункь хьиз акъвазнавай нуьквердив хийирдин хабар жеч, умудна ада.
-Вув, я чан стха! Атана варарихъ акъваздай затI яни? Куьн кIвализ вучиз къведач? Ша кван. Вар агалнавач.
-КIвалериз къведай кьван мажаларни авач…
-Яда, варцел кьван атана, кIвализ текъведай адетар авайди туш.-лагьана, Уьзден варцел ивичIна. Нуькверди вичин сир ахъайна:
-Мажал авач. Зун ви патав хандин теклиф гваз атайди я. Сенфиз ваз акунай гьихьтин ксар мугьман хьанвайтIа. Варлу ксар абурун арада пара авай. Вун абуруз пара бегенмиш хьана, Уьзден. Зун а пата дегьлиздин дакIардай ваз тамашзавай. Вун хъфейдалай кьулухъни, абуру ви чIаларикай рикIел аламукьай цIарар эзбериз хьана. Зунни вал мягьтел хьана. Цавай аватайди хьиз, кьарай атIайди, ваз и ашукьвал гьинай жагъана? Чи кьурай бахт, гьамиша гьач-вач хьанани?
-Гьаяман,-лагьана Уьздена,-вун заз муштулух гуз атанвачтIа? Инал акъваз, за ваз и муштулухдай са жибиндавай кIерецар кьванни гун!
-Ваъ! Ваъ! Зун маса дерди аваз ви патав рекье тунвайди я. Хандин къавумни авай а межлисда. Ада и йикъара вичин кIвализ мугьмандиз буюр авунва хандиз. Гадайризни къвез кIанзавай адахъ галаз. Къавумдин патаз къвез кIанзавай гадайрикай сада са бубат виле аквадай хьтин мешреб алай чухва авач. Гьа иниз килигна, ви чухва фена-хуькведалди ганайтIа кIанзавай хандиз. Ада умудзавай вуна ваъ ийич-лагьана.
-Чухвадин патахъай кефияр хаз жедайди туш, гьамани Юсуф хандин.-лагьана Уьздена зил кьуна хьиз,-мукьвара зазни фидай чкаяр авайди я, инжикили тавуна хкун кьванни авурай! Исятда гваз хуькведа.- Ам, нуьквер варцел аламаз кIвализ хтана. Чухвадин патахъай атай чIал чир хьайи Умуят, тIуб сара кьуна, айвандихъ экъвечIзавай ракIарин куьрцелдал ацукьнавай. Уьзден акунаамаз дидеди лагьана:
-ГьикI лагьанай за ваз, ширин хва? ЦIийи чухва алаз фимир лагьаначирни? Вал алайди бес тир. Гила вуна а чухвадикай вил атIутI! Ханлар гьихьтин ксар ятIа чидани ваз? Абур дидедиз хъсан чида. «Къанси, кишмиш-хандин емиш!»-лугьуз къекъвезвайбур я. Абурун гъиляй кимерални кваз, я са аваран кавал, я са аваран гапур галаз экъечIиз жезвайди туш. Гадаяр гьа вичелайни фейибур я. Абурун гъиляй са бязи жегьил ва гурчег рушаривай, я булахрал, я демериз физ жезвайди туш. Бегенмиш хьайи затI къачуда, амма вахкуз чидач.
-Ам атана варцел акъвазнава. На заз инал вуч лугьузва? Чухва кIанз атай кесибни кваз тагана элкъуьр жедайди туш. ВахкайтIа, вахкуда ада. Вахкун тавуртIа, вичиз къияматдин мал хьурай! Це. Шагьумагъ! Гана иляй!
Шагьумагъади цIийи чухва багъламадик кутуна, нуьквердив вугана. Чухва гъиле гьатай нуьквер, бисмиллагь лагьана ван хьайи жинер хьиз, вилерикай квахьна.
И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз хьайи са дегишвал авач. Уьзден вичин майишатдал машгъул тир. Са гьафтени алатна. Кьвед лугьудай гьафтени алукьна. Ханни ва адан гадаярни мугьмандай фадлай хтана аквада, амма чухва хкун гьич садан рикIелни алач. И арада Уьзденаз Яргундилай мехъерик буюр авуна, шад хабар атаначиртIа, чухвани ликIел къведачир. Чухвадикай ихтилат-суьгьбет ийидай касни тахьайла, Уьзденаз ам гьикI хьана лугьузни регъуьзвай.
ГьикI ятIани, рехъ кьуна винелди хуькведайла, Уьзденаз Юсуф хан, рагъ гуз вичин варцел ацукьнаваз акуна. Мукьув агакьайла, ада салам гана, ва жузунар авуна:
-ГьикI хьана, хан, куьн фейи-хтай чкаяр? Рекьера инжикиливилер пара хьана жеди?
-Рехъ-хвал яргъалди тиртIани, а на лугьудай жуьредин инжикиливилер хьанач, Уьзден! Гьелбетда, кIвале хьтин къулайвални хьанач. Чишни ваз, мугьманра хьун гьихьтин кIвалахар ятIа?! Гьикьван къулайвилер ва тIуьнар хьайитIани, жуван кIале хьтин кефер санани жагъидач. Са гафуналди, чарадан кIвал я ман! Жуваз кIандайвал кIвач гадарна ацукьиз жедач. Шадвилерин атIа кьил хьанач!
-Сагъ-саламат яз хтай вахт хъсанди я, хан. Вун инжикили тахьайтIа, чухва вахкана кIанзавай заз. Мехъерикайни буюр атанвай.
-Чухва вучтинди я?!-Са куьникайни хабар авачир амалар авуна Юсуф ханди.-Чухва?!
-Багъишламиш ая, хан. Куьн тIвар кьуна нуьквер НетIиф атайдакай ваз хабар тушни? За адав вуна це лугьуз атайла, багъламадик кутуна, цIийи чухва вугайди я. Ви гадайрикай садал бегьем чухва алач лугьузвай ада.
-Гьа! Гьан! Ам ви чухва тирни? Агь жегьилар, жегьилар! Абурун гьарамзадавиликай Аллагьди яргъаз авурай. Жегьил, чан хва Уьзден-ахмакь я лагьай чIал я. За лугьузвай эхир, яраб гъвечIи гададал алаз атай чухва гьинай атайди я. Вич килигайтIа, абуру зи тIвар кьуна нуьквер ви патав ракъурнава. А чухва ваз гьат хъийидач! Адакай ви вил атIутI! А чухва себеб яз, зи хцин кьилел акъатайди масад я. Ваз за а кардин кьил гьикI хьанатIа лугьун. Чун инай фейи юкъуз къавумрин кIвале мехъерин шадвилер авай. Чишни ваз, кефли хьайи жегьилрин хесетар? Далдам-зуьрне сад-садак акахьайла, мехъерин демер гьихьтин туьнтбур жедатIа ваз акуна. Демера гуьрчег рушар, сусар акурла, жибинра кепек-шийи авайбурувай кьуьлер тавуна акъвазиз жедач. Вичухва я лугьузва ман? Эхь! Ам заз са гьина ятIани акуна. Гьам алаз зи гада кьуьлуьк экечIна. Вири зи гададал алай чухвадиз килигиз амукьна. Дем югъ аламаз акъуднавай. Ам кьуьлуькай хкечIайла, зи гададин яран стха аваз, алатнач хьи, алатнач!
-ГьикI?-хабар кьуна Уьздена.
-Ваъ, гудач! Зи гададивай лугьуз хьанач. Таганамаз яран стха алатнач. Эхир, хтIунна гана. Ам кьуьл авуна хкечIайла, зи гададал «Чан езне, им заз багъиш ая»-лугьуз гьавалат хьана. Гададивай, ам за чарадавай къачуна алаз атайди я лугьуз хьанач. Я яран стхади чухва вахканач. «Ваз чна гайи вахалай и чухва багьа яни лугьуз»,-айибарни кваз авуна. Пакамахъ къарагъайла, чаз хьайи ванер масабур я. Гьа чухва, къавумдин гададилай, пиян яз хуькведайла, къачагъри хутIунна, кьецIила рахкурналда! Адакай, хва ви вил атIутI. Ам ваз гьат хъийидач. Маса вуч кIандатIа лагь! Чна гьадай ваз пул кIандатIа-пул, дахьайтIа маса затI вахкуда.
Уьзденан пелез къайи гьекь акъатнавай. Яваш сесиналди ада икI лагьана:
-Хьайивал хъсан хьана, хан. Белки ам Къубада зи кьисмет хьиз, куьн фейи чкада са нини ятIани кьисмет хьана. Аллагь рази хьурай квелай. Чухвадихъ за квевай вуч тIалабда?-Суал гана, амма жавабдал вил алаз акъваз тавур Уьзден, кIвачерик квай гьерекат яваш хьана, кIвалихъди хтана. Уьзденан гьал перишан ва чиник серин кваз хквез акур диде гьасятда гъавурда гьатна:
-Ви чиник мад серинвал кваз аквазва заз, хьайи кIвалах авани?
-Диде, вуна лагьайвал хьана. Зи чиник квайди са юкъуз кьванни алукIиз тахьай чухвадин серин я.
-Чан хва, ваз Малла Нисрединан кьиса чидачни? Ада гьар саферда, булахдал квар гваз физвай руш гатаз хьана: «Квар хайитIа, за вун рекьида гьа, мукъаят хьухь!»-лугьуз. Рушни гьамиша вичив гвай хъенчIинин кварцел мукъаят тир. Кьар авай са юкъуз, рушан кIвач цIуьдгъуьнна, кIула авай хъенчIинин квар хана. И кар малум хьайи къуншийрни кваз, рушахъ язух чIугваз хьана. Мад вуч ийида руша? Шехьиз-шехьиз хтана, бубадиз хьайивал лагьана. Гила Маллади руш рекьида лагьана къуншийри.
-Чан руш, шехьмир. А квар ханатIа, бубади ваз гьадалайни хъсанди къачуда!
Къуншияр Малла Нисрединал мегьтел хьана амукьна. Эхир абурукай сада хабар кьуна:
-Я Малла! Квар хадалди на рушаз икьван таъкимарзавади тир. Квар хайитIа, рекьида лагьана. Квар хайила, на адаз чан-рикI ийизва. Инихъ вуч метлеб ава?
-Квар хадалди за мукъаят хьун патахъай гьелягьар кьазвайди тир, къуншияр. Квар хайидалай гуьгъуьниз руш гатуналди, квар дуьз хъижезвач кьван. ГьакI хьайила, чухва цIарайдалай гуьгъуьниз вуч лугьуда? Къуба бегдивай заз кьве мани яна лугьуз, чухва багъишиз хьайила, чан диде, ви хцивай Юсуф хандиз ам гьалал ийиз жедачни?! Аквазвани ваз? Гьикьван девлетар аватIани, ирид яц авайди са гвейин тIвалунихъ муьгьтеж хьайиди хьиз, зи чухвадихъ Куьредин хан ва адан гада муьгьтеж хьана.
-Вун хтанамаз вири кIвалахар лугьузни акъакьдач. Я заз нубат алачиз, сив ахъайна рахазни хуш авач. Ваз ви дидедин къилих къе чизвайди туш.
-Вун квекай рахазва, диде?
-Ваз алатай йисуз вуч хьанатIа чидач. Малла Мегьаммед- неинки зурбаз кIел авунвай эфенди хьиз, терикъатдин илимдин сагьиб язни машгьур я. Им виридаз малум кар я, амма адахъ амай крарилай алава яз, шиирарни теснифиз алакьзавай кьван! И кар хъсан чидай Юсуф хандиз тIвар тарихъда гьатун патал, вичикай са шиир туькIуьрна кIан хьана. Ханлар, рикIин къеняй агъу-зегьерар ятIани, чпин кар гьалтайла, виртIединни гъеридин мецер жеда абурухъ. Ада, Малла Мегьаммедан вилер кьаз кIанз, са юкъуз, нуьквердив вугана цIийи чухва рекье твада. Ханди нуьквердиз икI лагьана:
-Твах! И чухва Малла Мегьмедав гице! Лагь адаз, и чухва ваз вичи багъишнавайди я. Вуч ада ваз лагьайтIа, вуна гафба-гаф заз тикрарда. Алад!-Ам рекье туна, вич ада хкидай жавабдал вил алаз акъвазна.-Уьздена дидедихъ ацукьна яб акалзавай. Дидеди давам хъувуна.- Нуьквердини ханди буюрмишайвал лагьана, чухва Малла Мегьамедав, варцел эверна хьиз вугана.
-Вун чи Мегьамед-эфендидикай тушни рахазвайди?
-Эхь, я хва. Чи Мегьамед-эфендидикай.-давамна Умуята.- Вун секин хьухь. Свас!-ам Шагьумагъадихъ элкъвена.- чаз инал чай-фуни гъваш. Квехъ галаз са сивел занни эляйда. Ахпа е, хва, вичин тIвар кьуна тариф ийида лагьана, ада, винидихъ лагьайвал, кьелечI халатни ва мад са вуч ятIани кутуна, багълама гваз Малладин варцел атана. Эверна, хабар кьуна:
-Малла Мегьаммед кIвале авани?
-Ава, чан стха, кIвализ ша. Вар ахъазва.
-КIвалер-йикъар къени хьурай. Зун къведач. Юсуф ханди Малладиз вичин патай гьуьрмет яз ракъурнавай са затI авай. Ам къачунайтIа кIанзавай.
-Зав вугайтIа жедачни?
-Заз ханди вичив гице лагьанва эхир.
-АкI ятIа, ам купIунал ала. КIвализ ша.
-Кiвализ къведай ихтияр ганвач заз ада. Зун инал даялмиш жеда.
-Куьтягь хьайила, за лугьуда. Вун акьван чIавал варцел акъвазич хьи, гьаятдин къене патаз кьванни ша.
-Ваъ! Вун инжикили жемир. Зун инал акъвазда.
Са шумуд декьикьадилай, Малла Мегьамед- эфенди вич гьаятдиз экъечIна:
-Им садни хьанач хьи, нуьквер НитIиф. Ша, кIвализ!
-Малла Мегьаммед-эфенди. Вакай хан пара кьадар рази тир. Ви чирвилерин гьуьл ада лап дерин я лугьузвай. Алава яз, адаз куьне шиирарни тесниф ийизвайди хабар я. Вавай тарифдин чIаларни туькIуьрайтIа алакьзавай чIал чиз, вилик амаз ада ваз са гъвечIи пишкеш рекье тунва. Эгер, гьахьтин лайихлу са касдикай вуна тарифдин эсер теснифайтIа, вичи мад са еке багъиш хъийидалда. Гьелелиг и затIар кьабул ая.
-Вичелай Аллагь рази хьурай лагь хандиз. Зун пара шад я.-Ада багълама къачуна, юлдашдив вугана, нуьквер элкъвена хъфидалди варцел акъвазна.
Гьерекат кваз хуьквезвай нуьквер акур Юсуф ханди, ам гьаятда амаз айвандин дестег са гъили кьуна, жузуна:
-Зи пишкеш гьикI кьабулна Маллади?!
-За ваз гьикI лугьун? Хушвилелди.
-Адан сивяй са гафни акъатначни?
-Вичелай Аллагь рази хьурай лагьана, хан.
-Я ахмакь! Вичи а кар тIалаб тавуртIа, Сад тир Аллагьдиз, за ийизвай кьван хъсанвилер, за туькIуьр хъийизвай кьван мискIинар ва муькъвер аквазвачни? Закай тарифдин са шиир туькIуьрунин патахъай вуч лагьана?
-За айгьамдалди вири лагьана, хан. Чи хандикай лугьуз хьанач, амма чи ханлухда са акьуллу касдикай тIуькIуьрайтIа, вуна еке багъиш гадайдакайни лагьана.
-Ада вичи вуч лагьана?
-Вичелай Аллагь рази хьурай лагьана, хан. Мад са гафни!
-Тек и кьве гаф?! За вич саймишни авурла? Зи патай пишкешарни гайила?
-Белли, хан. Вуна саймишни авурла, пишкешарни гайила.
-Элкъуьгъ кьулухъди! Лагь, лап векъидаказ! Чир хьурай адаз, заз вичикай пис хъел атанвайди. Авур багъиш, за вич хьтин маса фекьидиз авунайтIа, гьатта саймиш кьванни авунайтIа, низ чидай ада зун гьикьван цавариз акъуддайтIа? Адаз зи тIвар тарихда хъсанвилихъ гьатна кIанзавай хьтинди туш. «Вичелай Аллагь рази хьурай»!-лугьудай тек кьве гафунихъ багъишдай чухва авайди туш лагь! Вахчуна иниз хукваш! Мад яргъияр ийиз кIан жемир. Ван къвезвани ваз зи? Алад! Кам экяй!!!
Нуьквердин буржи вуч я, хва? Ханди гайи буйругъ вахтунда ва дуьз тамамарун.
-Я Малла! Я Малла Мегьаммед-эфенди!-лугьуз НитIиф мад варцел хтана акур Мегьамед-эфенди варцел экъечI хъувуна:
-Гила кьванни илиф!
-Я Малла Мегьаммед-эфенди, мад сеферда хтана лугьуз бейкеф жемир. Хан вуна лагьай гафарикай нарази хьана. Ваз ханди вуна лагьай кьве гафунихъ, багъишдай ахьтин ужуз чухва авачалда. Ам хукваш зугьуз, зун рекье хутунва ада.
-Я къари!-гьарайна Маллади,- а кьуьнцIел алай багълама гваз хъша!-Паб багъламани гваз варцел экъечIна, чухва квай багълама гъуьлуьв вугана. Адани ам нуьквердив вахкана:
-Аллагь генани вичелай рази хьуй лагь хандиз!
Чухва квай багълама гваз хтай НитIиф акур ханди мад хабар кьуна:
-Вуч лагьана ада? Багъишламиш кьванни лагьаначни?!
-Ваъ, хан. Аллагь вичелай генани рази хьурай лагьана, багълама вахкана.
-Я залум лагь! Вичиз чидай алиф. бей, теяр, гьа и кьве гаф ялдани?! Аллагьди гайитIа, чи бубайри тухузвай рекьел рази тушиз, маса муршидривай цIийи тарсар къачуна хтанвайди яз акурди, авур хатур тир. Вич килигайтIа, ам вичиз са затIни течиз, халкьар рекьяй акъудзавай кас я. Инал са аваран тариф ийиз тада лагьана, зи умуд квай тир. На лугьуда, адан сивяй акъатзавайбур гафар туш-гевгьерар я! Са пуд гаф кьванни масабур лагьанвач. Аллагь вичелай рази хьурай лугьудай гафарилай гъейри, чидай затIни авач адахъ. Идакай бязибуруз еке алим, муршид ийиз кIанзава! Гьа чIавалай кьулухъ чир хьана заз абурун къилихар.-куьтягьна вичин суьгьбет Умуята,-хан чи Малла Мегьаммедан геле ава. Адакай Аслан хандиз арзаяр ийизвайди тир, низ чида ада шумуд са хабарар-тапарар авунатIа. Къенлай кьулухъ адахъ галаз ун-эхь хьайитIани, адав жуван рикIин сир вугумир. БалкIандин кьулухъай, хандин виликай фимир лагьай бубайрин мисал садрани рикIелай ракъурмир!

Кесиб мехъер
Кесибдин рикI-аждагьан я.
Мисал.
Куьре вилаятда сагьибвал ийизвай Юсуф ханди вичиз-кесиб лежбердин хва тир Уьзденавай, мугьмандиз фена хуькведалди къачур чухва, ихьтин инсансузвилелди къакъудун, неинки са Умуятаз, са Шагьмагъадиз, и кардикай хабар хьайи хуьруьз-кIвализни кваз дакIан хьанвай. Ашукьдин кефини кваз лепеш хьанвай. И кар Умуяталай гъейри масадбуруни кьатIанвай. Гагь са кIвалах кьаз, ам кьилиз акъуддалди маса кIвалах кьан хъийиз, амма са кIвалах кьванни кьилиз акъуд тийиз, Уьзден секинсуз тир. ИкI са шумуд югъ алатна. Рагъданди жез-тежез, капI ийиз гьазурвал аквазвай чIавуз, хуьруьн мискIиндай азандин ван акъатна.
КапI авуна куьтягь хьана. Адалай гуьгъуьниз Уьздена Сад тир Аллагьдивай, вичивай чиз ва течиз хьайи гунагьрилай гъил къачунин, вичин рикIе авай хъсан мурадрихъ агакьарунин пара кьадар тIалабунрин дуьаяр ва ялварар авуна. Айвандик экъечIай адаз, нянин береда дагълариз кьванни тамашиз кIан хьана. Белки тIебиатди хьайитIани адан рикIикай са кIус гар кIвадрин. ХупI гуьзел аквада такабур дагълар и арада. Рагъ акIидай пата цавал алай кIус-тике цифер, ракъинин ишигъди къизилдиз элкъуьрда. Цавун рангни кваз гуьрчег хьайила, аватзавай серинарни кваз жуьреба-жуьре рангарин къирериз тешпигь жеда. Рагъдандин бередал ашукьвал ийизни чир хьана кIанда. Белки Уьзден са шумуд йисан къене, нафтIадинни газрин тIанур хьтин Бакуда хьаначиртIа, адаз хайи дагъларин тIебиатдин гуьрчегвиликай ва гьавадин атирлувиликай хабарни тахьана, гьа вири хьиз яшамиш жедай. Ам лап хияллу тир.
Гьаятдиз са кас атай ван авуна варари. Уьзденаз вичин рикI алай дустарикай сад тир Усман акуна. Яраб адаз зи рикIикай хабар хьана атайди я жал, лугьуз, лап тIалабай мурад хьиз акъатай дустуниз, айвандикай гьарайна:
-Яъ! Я ширин дуст! Вун зи рикIин хиял я хьи! Вун гьинай, и чкаяр гьинай? Ажеб хьаначни вун атана! Винелди экъечI кван.-Усман айвандик агакьзамаз, дустар пара кьадар вахтара такурбур хьиз, къужахра гьатна.-РикI дар хьанвай дустунин. Ша кван,. Илиф! Алциф! Вун Аллагьди зи рикIиз секинвал ва шадвал гун патал рекье тунвай хьтинди я. Ваз хвашкалди! Сафагелди! Ахъая кванзаз куьн кефер гьикI ятIа?!
-Сад лугьудайди, ваз салам алейкум! Ви шадвал акурла, салам гузни хиялдай акъатзавай. Вун захъ галаз чIаларалди рахазва хьи! Ви сивяй акъатзавай гьар са цIар-шиирдиз элкъвезва. КIанзавайди, кьадай-кьадайвал а цIарарин эхирар цIалцIам гафаралди чIагур хъувун я. Вир гафар вуна лагьайдалай кьулухъ, за вуч лугьуда? Чавни рахаз мажал це.
-Ва алейкума салам! Дуст! Зи рикI ацIана, гвай дертер рикIелай кьванни алатдатIа акваз, зун дагълариз тамашиз акъвазнавайди тир. Ягъай вил ва акьуна. Зи шадвилихъ сергьят авач, дуст! Амай гафар, жузун-качузунар, чна ацукьай чкадал хъийида.
А паталлай кIваляй Умуят ва свас Шагьумагъа экъечIна. Суса тадиз мугьмандин кIвализ фена, пуд чкадал хуьцуьганар вегьена. И арада Умуята Усманавай жузунар авуна:
-Куьн хвашкалди, я бала! Куьне вучзава? Дидедин кефияр гьикI я? Куьн патара къариб вуч хабарар ава? Недай, хъвадайдакай гьикI я?
-Пара кьадар сагърай, Умуят хала. Аллагьдиз шукур, къени къе хъсанзава. Дидеди квез цIийи свас мубарак ийизвай. Диде-бубадин, хва-стхадин къадир авай, кIвачихъ девлетар галай свас хьурай лугьуз дуьаяр ийизвай. Свас квез кIандай къилихринди яни, куьн гафуниз-чIалаз тамашдайди яни лугьуз жузазвай.
-Я чан халадин, цIийи сусавай чаз вуч кIанзава? Сус, чам лугьуз, абур накьанни къенин аялар тушни? Чалай чешне къачуна, вирида вуч ийизватIа тамашна, дуланмиш хьурай.- И арада, Шагьумагъади, сивел са гъил эцигна, «Квез хваш калди, Усман стха.»-лагьана, артух яргъи жузунар тавуна, ва вичивай жузур гафариз «Сагърай!», «Хъсанзава»,-лагьана, кIваляй, абурун вилик гъидай фан-хуьрекдин къайгъудиз экъечIна. Умуята сусакай вичин ихтилат давам хъувуна:
-Сусар, чан халадин, ваз гьихьтин затIар ятIа лугьун. Гьар са свас са къелем я. Ам чара касдин кIваляй ви кIвализ гъана, къелем хьиз акIуруналди вири кIвалахар тамам жезвач. Ам ви кIвалик, хизан аватIа, хизандик, мукьва-кьилидак акахьна, вичин кIвал-югъ тирди чир жедалди, хвена, вичин юлдашдихъ, хизандихъ, кIвалихъ-къахъ, мал-къарадихъ гелкъвез вердишарна кIанзавайди я. Вердишардай балкIан хьайитIани, адакай юргъа балкIан хукудун патал иесидилай пара крар асуллу я. Ихьтин гафар квез куьн дидедивайни ван хьана жеди. Тикрар хъувуниз багъишламиш ая. Куьн патар цIийи вуч хабар аватIа ахъая кван!?
-Хабарар, Умуят хала, виринра садбур я. Кесибар-мадни кесиб, девлетлуяр-мадни девлетлу жезва. Анрикай рахун герек къведач. Халкь нарази я. Гьар са кардиз фикир гайитIа, йиф-югъ дяве-дуьгуьшда, ягъа-ямирда гьатна кIанзава. Пара халкьар авам я. Гъавуррик квайбур чи патара лап тIимил ава. И крарал мус эхир къведатIа, садазни чидач. ВикIегь итимар, Гьажи Давуд ва малла Куьре Мегьамед хьтинбур терг ийиз алахъзава. Абуру халкь дуьз гъавурда гьатун-девлетлуйриз кIан туш. Абуруз кIанзавайбур-чпиз лукIвал ийидай, къуншини кваз маса гудайбур я.
-Чун хьтин дишегьлийриз дуьньяда кьиле физвай вакъиайрикай хабар жедач. Рагьмет хьайи Агьмед амаз, чаз анриз фикир гун анихъ амукьрай, а гафарихъ яб акалдай мажаларни жедадайди тушир, халадин. Агьмедаз гъайидалай гуьгъуьниз, и Уьзденалай гуьгъуьниз хьайи-хьайи аялар рекьиз, жуван дерт-гъамни чIугуна, кIвалин-йикъан дердиярни авуна, маса крариз фикир гунни рикIел къведачир. Гила зун са кьадар яш хьанай, итимдин чкадал алай дишегьли хьайила, заз жуван веледдин, ва я зи гележегдин хтулрин уьмуьр гьикI кьиле фидатIа, чир хьана кIанзавай. И алай аямдиз вил вегьейла, Аллагьди вичи хъсан авурай, кIусни хъсан аквазвач заз. Чав гвай парарин кьилел чи далуйрал, урус пачагьди чпин парарни эхциг хъувунва. ЛакIвиликай азад жеда лагьай чкада, кьве тахан азиятрик кутунва. И ихтилатар гъилелай-тупIалай авуртIа, чан халадин, чахъ маса дерди-бала ийидай, шадвилер кьиле тухудай я вахтар амукьдач, я рикIер. Ша, чна гьарда вичин дердийрикай суьгьбетар ийин!
-Ви рикIин дерихвал квевай я, дуст?- Жузуна Усмана Уьзденавай. - Гьаяман, Бакудиз хъфин рикIе акъатнавачтIа?
-Баку-рикIяй акъат тийидай ери я. Ярар-дустар рикIел акьалт хъийиз, жув гьа баругъра амайди хьиз, ахварарни аквазва. Амма жуван ватан, жуван хуьр-кIвал – абур са куьнивни гекъигиз тежедай затIар я. Ватандин къадир чирни хьана кIанда. Гьайиф хьи, и кьадар багьа ватандин, ана яшамиш жезвай халкьдин кьисмет, къуьне мухан сав аваз атай яхулвидин веледрин гъиле гьатайла, чил жагъай, и чилин девлет жагъай дагъвияр, къекъверагриз элкъуьрзавайла, гьикьван рикIив кьадач лагьайтIани, хура хер жезва. Пара гьайифдин кар кьуна заз чи ханди.
-Чан дидедин. А ихтилатар акъвазара ман,-лагьана Умуята.-Са маса ихтилат ая.
-Вуч хьана? Малла Мегьаммед-эфенди себеб яни, тахьайтIа, куьне закай са вуч ятIа чуьнуьхзава. Зун куьн ихтибарда амай хьтинди туш.
-Ваъ, я Аллагь рази хьайиди, Алпанбегдин анай багъиш авур чухва вуч тир?
-Гьан!-Гьарай акъатна Усманай.
-Гьам акуна Юсуф хандиз зал вичин кIвале межлисдиз эверайла. Дидеди заз таъкимани авунай, амма завай адахъ яб акал тавуна, гьа чухва алаз фин хьана. Пакад юкъуз, къавумрин кIвализ физвай гадайрикай садал дамах патал це лугьуз нуьквер ракъурнаваз, завай адаз ваъ талагьна, вугун хьана. Гила, ам ваз жагъин хъийидач, адакай ви вил атIутI лагьана заз ханди. Ам вичин гададивай адан яран стхади къакъудналда. Адавайни маса къучийри! Ни кьил акъата жаллатIрай?
-Яда, ам гьихьтин ягьсуз хан я? Чарадан чухва къачуна, масабуруз багъишдайди? Адахъ шумуд гада ава?
-Адахъ шумуд паб ава лугьудач вуна? Гьар са патпаз са жуьре аялар.
-Чан дидедин. А ихтилатар акъвазра ман.-Секинарна Умуята.
Са кьадар ихтилатрилай гуьгъуьниз, Усмана вич атунин метлеб лагьана:
-Гафуни гаф хада,-лугьудай мисал авайди я. Пачагьринни ханларин кIвалахрикай рахун патал варцар ва йисар кIанда. Зун иниз ихьтин са дерди аваз атанвайди я. Заз пара кьадар рикI алай ва гьуьрмет авуниз лайихлу са дуст гада ава. Адаз мехъер ийиз кIанзава чаз. Адан ярар-дустар, ашукь галачиз мехъер жедайди туш лугьуз, кьве кIвач са кавушда туна, акъвазнава. А кесибдихъ, са акьван агьвални квач. Гадайрин гьукум акурла, гьикьван лагьайтIани жуван дуст я, завай кисна акъвазиз хьанач. Я стхаяр, лагьана за, эгер куьн къаст ашукь гъун ятIа, ам и чандивай! Адалайни гъейри,-лагьана за,-ашукьни ахьтинди гъида хьи за квез, ам акуртIа, мад садра галаз хъша лугьудай хьтинди! Рази яни куьн? Вири рази хьана за авур меслятдал. Зун ви патав гва! И кардиз вуна гьихьтин жаваб гуда? Зун вахъ жуван стхадихъ хьиз агъунва. Абурун адет чизвачни? Низ чида ада чавай вуч гьахъ тIалабдатIа?-Кьве рикIин хьана дустунин буба. За адаз лагьана: Керим халу, гьакьунин патахъай ам нефсинал кьезил кас я. Вуна гайидан иеси я лагьайла, виридаз шад хьана. Алпанбегдин миресдин мехъерик ваз пис хьаначир кьван. Инани пис жеч! Гила, Уьзден, зи вил на гудай жавабдал ала. На лугьумир хьи, зун чарабурухъ рикI куз, вахъ кузвач лагьана. Ашукьдин буржи ваз залайни хъсан чизва. Заз вун виринра машгьур хьана кIанзава. ГьакI хьайила, халис халкьдихъ рикI кудай ашукь жеда.
-Я балаяр, куьне садра фан кIус сивел элягъа. Мехъеррин дердияр фу тIуьрдалай гуьгъуьниз, секинвилелди ая.
-Диде, вун фан къайгъуда жемир. Усман чи чара кас туш. Фуни неда чна. Усман,-ам дустунихъ элкъвена,-вун зи хийирдихъ галай кас я. Эгер ваз гьакI меслят аквазватIа, зун а мехъерикай са кепекдинни хийир тахьайтIани, башуьсте, къведа!
-Агь ви баш сагъ хьурай, дуст!- Шад хьана Усманаз. Абур фу нез эгечIна.-Кесибвилиз цIай аватуй! Къе ви патав къведайла, шумуд са касдин варцел балкIан це лугьуз зун фена? Авачирбуруни-авач лагьана, авайбурайни-эхь, твах, фена-хъша лугьудай келимаяр лугьуз хьанач. Гаф атIуз рахкурна. Яраб абуру и дуьньядин винелай вуч тухудатIа? Эгер, Уьзден стха, и мехъер са девлетлу бегдин гададинди тиртIа, абуру зав са балкIандин чкадал-кьвед вугана рекье твадай. Чара хьанач. Ви дуст, гьанай иниз кьван яхдиз атуниз мажбур хьана.
-Чаз абурун терефдарвилер мел-мехъер анихъ амукьрай, кьейи-хайи чкайрани аквазвачни? Девлетлуйрикай сад кьейила, инра авай фекьи-фахра гьич гьа, патал хуьрерайни кваз кIватI жеда. Кесиб кьейила, капI эляйдай касдихъ къвекъвез амукьда. За ваз и мукьвара чи хуьрерикай сана хьайи агьвалат ахъайин. Вун мягьтел хьана амукьда. Рагьметдиз фенвайдан хва, еке са къучи ялдай. Ам зи къуншидин мукьва кас я лагьайла, чун са кьадар инсанар фенвай. Дуьадал агакьайла, за салам гана, «Фуатеагь» лугьудалди, диндикай са хабарни авачир сада, фа-тягь лагьана. Чун, гамар экIяйнавай кIарасдал ацукьна.Патарив гвайбурувай жузурла, и дуьадал са фекьини аквазвач. Абур гьина аватIа, хабар кьуна. Вуч килигайтIа, мейитдал, кьейидан руьгь женнетдиз фин патал дуьа авурбуруз, сад-кьве манат садакьа гузва лагьайла, дуьадал са и фа-тягь бегьем лугьуз тежедайдалай гъейри, вири гьаниз фенвалда. Агь, чпин гунагьарни чпиз, чпин сувабарни-чпиз! Кесиб хьана лагьана, инсанар агъуз кьадай затI туш, Усман! Кесибвал-ам вичихъ кIамай кьван девлет аваз, мутIлакьвал авун я. Девлет хьунивай къаних жедайбур пара ава. Абуруз чпизни чида, девлетар амаз чеб кьена фидайди. Эгер вун кесиб дустуникай рахазватIа, ягъалмиш я. Вун хьтин бажарагъ, еке намус авай инсан жуван дуст тирла, адакай дуст кьунвай зунни кесиб туш. Тамаш чна, а мехъер, куьн хуьре хьайи са девлетлудин мехъерилайни артух тухудачтIа! Ваз закай, зи алакьунрикай хабар ава кьван!? Им дамах къачун туш. Жув алай чка, жува авай хуьр баркаллу тийидайдаз эркек лугьуз жедани?
-Вун зи патав къведайла, балкIан тагайдан садакьа, цура мурдал жедайди чидачни ваз? Аваз-авач лагьайдан берекат Аллагьди къакъажуй ман!!!
-И месэла туькIвейдай кьуна, завай архайинвилелди ви кIвале йиф акъудиз жеда.
-Ана архаинвал тийидай са затIни авач, дуст! Вун мус атайтIани, зун вини кIваче авай туьфенг хьиз, ви къуллугъда акъвазиз гьазур я. Аллагь Таалади заз и ширин сес, и камаллу чIалар туькIуьрдай бахт гун. Завай, Аллагь патал халкьдин рикIиз тагана акъваз женни? Ам гьикI лагьай чIал я? АкI хьайила, заз Мегьамед-эфендиди гайи тарсар гьарам жедачни?
-Ажеб хьана вуна зи рикIел гъана. Завай, Вини Ярагъдал физва лагьайла, са шумуда хабарар кьуна ва тапшуругъар ганва. Куьре Мегьамед туширни ам?
-Куьре Мегьамед адаз-куьреэгьли тирвиляй багъишнавай тIвар я. Малла Мегьаммед-эфендидал къведалдини еке итимар чи хуьре мадни хьана, амма Мегьамед-эфендиди терикъатдин илми гъиле кьурдалай гуьгъуьниз, неинки Вини Ярагъар, гьакI Куьре ханлух ва Лезгистанда, Дагъустанда, вири мусурман вилаятни кваз машгьур я.
-Яраб садра кьванни ам заз аквадач жал, дуст? Вил галай зи!
-Дугърис лагьайтIа, завайни адан патав Букуйрай хтайдалай гуьгъуьниз физ хьанвайди туш. Лугьумир хьи, вуна адан гъилик медреседа са шумуд йисуз тарсар къачурди тир, ви бубани ам еке дуствилер авай инсанар хьайиди тир, Бакуйрайни хтана, мехъерарни авуна, квевай адал са кьил чIугваз хьанач. Жуван тахсир хиве кьунни-инсанвилин са лишан я. Кардин кьил за лугьун ваз. Дидедивай хабар кьурла, ада Мегьамед-эфенди, са кьадар вахтара, Куьрдемирдиз фена, муршидвилин чирвилер къачуз хьана. Ахпа вичикай муршид хьайила, терикьатдин илим гегьенш къатариз чукIуриз, ам гагь Кьасумхуьрел, гагь Магьмудахуьрел, ахпа, Аллагьдиз хъсан чир хьурай, Табасаран, Аваристан…ниче шумуд чкада хьанатIа? Мехъерикай хтайла, за вал са хабар агакьарда. Адан патав чирвилер къачуз, Аваристандай са кьве зурба кас къвез-хъфизвалда. Чун кьведни са сеферда адал кьил чIугваз фида. Меслят яни вун? Ай баркалла!
Дустар, фу-затI тIуьна, туьнт хьтин чаярни хъвайидалай кьулухъ, мисин капI-затIни авуна, мугьман Умуят халади кек яна туькIуьрнвай месел къаткиз мугьмандин кIвализ, Уьзден вичин кIвализ ксуз хъфена. Месерал къаткана, ахварал фидалди, Уьзденан вилерикай пака жедай мехъерин шикилар карагиз хьана. Усманни ахварал физвачир. Ам мягьтел жезвай. Я Аллагь, са ихьтин камаллу инсан чи хуьряйни акъат куьз ийидач. Чунни лезгияр я. Чунни мусурманар, Аллагьдин рекье къуллугъ ийизвайбур я. Чи хуьрни дуьньядиз куьз машгьур ийизвачтIа Худади?
Уьздена инал вичин тахсир дуьзвилелди хиве кьун тавурди гьиссна. Авурбур багьнаяр туширтIани, Уьзденаз Мегьамед-эфендидин патав фена, жагъин тийидай кас тушир. Ам, рикIиз кIандай касди, дуьньядин а кьиляйни жагъурдай. Уьздена вичи вич тахсиркар ийизвайди са месэла тир. Сад лагьайди, Мегьамед-эфендиди адаз бубадихъ галаз-бубавал авуна. Буба кьена лагьана, гьахъ гуз жезвач лагьана, ам медресадай акъуднач. Вич хъфин хъувунач. Пуд йисуз данарбанвал авуна, ада Мегьамед-эфендидивай данайрин гьахъ къачун тийиз, адан юлдашди кIвализ гъиз, вугана. Бакудиз Уьзден фидайла, ам чкадал алачир. Бакудай хтайлани, адавай пара вахтара кьил чIугваз тахьана, къе фида, пака фида лугьуз, икьван чIавалди амукьна. Гьа ихьтин хиялрик кваз, дустар гьарма са кIвале ширин ахвариз фена.

Мемедан кабабхана
Рекье-хвала авайдаз фуни партал гзаф жедач.
Мисал.
Пакамаз фад къарагъна, рекье гьатай дустар Самбурдин вацIуз мукьва хьана. Усманаз вацIай экъечIдай уламар са кьван хъсан чидачир. Я Уьзденазни, ара-бир къвез-хъфизватIани и вацIун гьахъ-гьисабар хъсандиз чир хьанвачир. Чириз алахъайтIани кьиле фидай кар тушир. Вучиз лагьайтIа, Самбур вацIун кьер, яд тIимил авай вахтунда са жуьре яз аквазватIани, еке марфар къвана селлер акьалтай чIавуз, бинедай дегиш жеда. Сад-кьве кас, вацIухъ галаз гьуьжет чIугвадай ва адан уламар чидайбурни авай, амма герек чIавуз абурни жагъун тевекул я.
Гьар гьикI ятIани, дустар гагь агъадалди, гагь винелди физ, са-са арайра юкьварал кьван це гьатиз, са гужуналди вацIун а пата къерехдиз акъатна.Парталрин са паяр кьеженвай. Экуьнин кьиляй цин къайивални масад тир. Гьикьван жегьилвилин руьгь квайтIани, мекьивили вичикай хабар гана. Кьежей парталар, са жедай къайдада хутIунна, шуткьун хъувуна, алукIна абур рикI алахьдай къемеди ихтилатар ийиз, рекье гьат хъувуна. Агъадихъай ракъини вич экъечIзавайдакай хабар гана. ТIебиат гуьрчег жез башламишна. Къурбанд хьайи лезги маканар, яраб ихьтин атирдин ни галар цуьквер, къайи булахар, гьар са няметдив безетмиш тир багъларни бустанар, Аллагьди чи халкьдиз вичин хъсанвиляй багъишнавайбур ятIа, я тахьайтIа, маса вилаятрин темягь аваз, чавай къакъудун патал?- Ихьтин хиялар рикIяй физ, кьве дустни са кьадар рекьиз фена.
Къубадин еришриз агакьиз башламишна. Рекьини инжикилини авуна, беденриз чимивал акъатай гадайриз, чпел алай кьежей парталар мус кьуранатIани чир хьанач. Яргъал рехъ атIана, пакамаз са сивел элягъай гадайриз, гишинвили вичикай хабар гузвай. ЯцIу ратари шуькIуьбур фитIимиз башламишна. Къубадиз агакьдалди гьалтай са гъвечIи булахдал, вацIун чилкин яд алудун патал, чин-гъил чуьхуьн хъувуна, гьарда са шумуд хупI ядни хъвана. Булахдин къайи ци, гьакIани гишин хьанвай жегьилрин ратарик са артухан каш кутунлай къецелай гъейри динжвал ганач.
-Валлагь, Уьзден, лап дуьз къайдада гишин хьанва заз.И саягъда чавай мехъер жагъай кIвализ кьван чи кIвачер ял жеда лагьайтIа, тапарар я. ВацIани тади гана заз. Яда, гьамиша физ-хуьквезвай вацI тир. И сеферда адан сирнавди зав вежеваз къуват серф ийиз туна. Вуна артух кваз кьазвачир.
-ВацIун кIвалах зазни на лугьудайвал пайгар чизвайди тун, Усман. Амма чидач, зун гагь ваз, гагь а пата кьерез тамашиз, са артух гуж тагана акъатна. Аллагь шуькуьр!
-Аллагьди гудай ксар я чун, дуст! Чак гунагьар квач кьван! Амма каш артух жезва. И чIал чидайтIа, фу кьванни къачудай хьи! Куьн аниз къведайла, заз улакь хьанай.
-Чи кьведан вилик, вуна а гафар лугьуналди, фуни иситIа гваз къведай кас авани, Усман?-Хъуьрена Уьзден.
-Са емекхана кьванни гьалтнайтIа пис жедачир.
-Ваз чидай емекхана авани, Усман?
-И мукьварал хьиз, заз чидай са Мемедан кабабхана алайди тир. Ша, чун и эрчIи патахъ фин кван. Заз чиз ам и кIвачин гел кьуна фейила, расалмиш жеда!-И гафарик кумаз, са чIар хьиз гум акъатзавай гурмагъ ва кабабхана акуна. Гьеле ана вуч аватIа чизвачиртIани, гуьгьуьлар ачух жез башламишна. Ингье, Мемедан машгьур кабабхана. Гадаяр агакьна.
Гьамиша къеледал хьиз ван алай кабабхана яд атIай регъв хьиз секин тир. Адан иеси, аскIан кар галай чIулав бармакни алаз, сефилдиз куьсруьдал ацукьнавай. Куьруь кIатI хьтин, юкьва кьуршахни авай Мешеди хьтин итим, чинни чIурна, къалияндай туп-туп гумар акъудиз, хажалатди кьунвай.
-Ассаламу алейкум!-Лагьана Усмана. Адан гуьгъуьналлаз Уьзденани салам гана.
-Ва алейкума салам. Ша, буюр. Илифа, къардашар!
-Атун авунва чун,-рахана гьяз авачиз Усмана,-кьурай бахт я ман. Чун ина са каш-мекь ийида, са сивел яляйда лагьана атанвайбур тир. Куьнни шарагар кьейи сикI хьиз, кабабханадин ракIар хуьз ацукьнава.
-Яда! Ам вуч лагьай гаф я?-гьарайна Уьздена,-бахтар саданни кьурун тавурай. Кьурайбур кьежиризни алакьда чалай! ГьакI тушни, сивиз кьей халу?
-Эхь, халудин,-ам къудгъунна, кIвачел акьалтна.-куьн ша, ацукь!-лагьана Мемеда,- садра са кьве армутI истикIан мехмери чай хъухъ. Ахпа куьн вилик маса затIарни къведа.
КIвалах авачиз чIурал къатканвай кьве гада тадиз къарагъна. Мемеда абуруз мангъалрик цIаяр кутун тапшурмишна, вич атанвай жегьилрихъ гелкъвез башламишна. Гьасятда, кьве гъиле кьве истикIан ава, ам гадаяр ацукьнавай столдихъ атана.
-Мемед агъа,-хабар кьуна Умсана,-къе вучиз ятIани ви гьалар заз пайгар аквазвач. ДахьайтIа, куьн кефияр авачни? Ви кабабхана гьамиша атирдин ни галай хуьрекар жедай чка тир. Къе вуч хьанва?!
-Чан хва, Аллагьдин йикъар вири сад я. Кефияр лагьайтIа, абурни пис тушир. Шукур хьурай Худадиз. Зун Ада авур кIвалхдиз акси кас туш. Аллгьадиз муьтIуьгъ лукI я. Са бязи йикъар жеда-кефияр ачух, муьштерияр-къалин жедай. Амма са бязи йикъар жеда, ингье и къенин хьтин. Къе вуч хьанватIа лугьун за квез. Пакамахъ фад хьиз атана, сумаварра ятар цана, цIаяр кутуна. Мангъалар михьна, цIивинар вегьена. Ахпа зун чаяр кьун патал, кабабханадин къениз гьахьнавай. И арада кабабханадин рикIинин са хъел ачух яз амай. Са декьикьани хьанач, гьар муьгьтел жуьредин пинейралди безетмиш тир куьгьне кIурт алай кас, ракIарай бегьемвилелди гьакьни тийиз, гуьгъуьна чIулав шаршавни галай дишегьлини галаз къене патаз гьахьна. Абур фена, кабабханадин вини кьиле, дакIардай аватзавай эквни агакь тийизвай муртIа ацукьна, са векъи ванледи гьарайна:
-Яда, Мешеди! Недай хуьрекар гъваш!-И куьппеяугълидиз закай мешеди хьана. А касдихъ ахьтин рикIи цуцIрухар ийидай векъи ван авай хьи, кьвед лагьай сеферда гьарай хъувуртIа, ван хьайидан зегьле фидай. Вижеваз хъел атана заз! Икьван вахт хьана, масадан гаф къачур бубадин хва тушир зун. Гилани къачудачир е! Адан тая акурла, завай сивяй гаф акъудиз хьанач. Квез ам акунайтIа, сив ахъа хьана амукьдай. Аждагьан акунач лугьумир. Еке ва къулайсуз жендек авай кас тир. Пелелни ченадин кьилел сад-садалай фейи кьве чIулав матIарни алай адал. Чинин са патал мичIи яру лекени алай. Ам акур касдин зегьле фена, рикIи фуни тухудачир, я йифиз къулайдиз ахваризни фидачир. Ам, вичихъ галаз гъанвай дишегьли тирни ам, я тахьайтIа, дишегьлидин парталрин кIаник чуьнуьх хьанвай маса кас тирни зи кьил адай акъатнач. Ам заз далу гана, ацукьнавай. Накь гьазурна амукьай хуьрек амаз, тади кваз чимна, за абурун кьведан вилик эцигна:
-Чаяр гъидани?-хабар кьуна за яваш сесиналди.
-Гъваш!-лагьана ада пIузаррикай хьиз. Занни абурун вилик кьве армутI истикIан ва шайник эцигна.-Птияр хкидани?!-Жузуна заз.
-Гъваш! Ана вахъ вуч аватIани гъваш!-лагьана ада. За птиярни хутах хъувуна. Адахъ галаз ацукьнавайда, вичин чин къалур тийиз хуьрек незвай. ТIуьнни а къайдада ийизвай хьи, на лугьуда абуруз са шумуд юкъуз недай затI жагъанвач!
-Недай затI амани?-Жузун хъувуна ада завай.
-Гьелелиг гьазур хьанвач,-заз абурал алай гьал акурла, тIуьр зегьримардин гьакъини тагана, хъфиз къурху авай. Са арадлай, ада жибиндай, нафтIарай хьанвай пек хьтин ягълух акъудна, адакай са кьадар вахтунда къекъвена, гьисабна, кьве манатни зур пул гана кIандай чкадал, сад-са абас, ахпа къара кепекар, вилик квай фу авай къапуниз гадарна. Вилин тумунай заз тамашна, гьич гьа чухсагъул кьванни талгьана, галаз атайдини гуьгъуьна аваз хъфена. Адан саядихъай кичIе хьайи завай, ам са кьадар рекьиз алатайла кьванни экъуьгъиз хьанач. Куьппеяугълиди зи дамарра авай иви кьурурна! Акъвазиз-акъвазиз хъел къвезва заз!
-Я Мемед дайи,-лагьана секиндиз ацукьнавай Уьздена,-белки ам са абдал тир жеди. Ахьтинбурун кIвачихъ хийирарни жедай адетар авайди я. Югъ гьеле самбар ама. Гьеле-меле умуд атIумир.
Шишер гьазурзавай гадайри абурун вилик, ичIи истикIанар вахчуна, кьве луьле-кабаб ва таза фу эцигна. Рахунар яваш хьана. Чун фу нез эгечIна. И арада кабабханадиз дамахар гвай жегьил пуд кас гьахьна. Абурукай сада, къецел кабабар ягъзавайбуруз чпин кьилдин буйругъ гана. Абурун гуьгъуьналлаз, са шумуд мад атана. Эхирдай атайбурукай са жегьилди Мемедавай хабар кьуна:
-Мемед агъа! Квехъ гьихьтин хуьрекар ава?
-Луьле-кабаб, дулма,- ада гъилин тупIар акьализ, саки ирид жуьре хуьрекрин тIварар кьуна. Герек ятIа, са цIуд декьикьадилай булмани гьазур жеда, птини!
-Яда, Усман!-гьарайна кабабханадин атIа кьиляй хьиз са касди.- Ви патав ацукьнавайдан турбада чуьнуьхнавайди маса затI тахьурай гьа! Ам къалурайтIа жедачни?!
Усманаз, вичи галаз рахай таниш кас къубави Мефтяли тирди, ванцелди чир хьана:
-Ам чуьнгуьр тирди, вичин кIалубралдини чир жезва хьи, Мефтяли. Хабар кьунихъ вуч метлеб ава?
-Чаз хабар авачиз, вакай ашукь хьанваз тахьуй гьа, сикI?
-Ашукь ам чуьнгуьрдин къвалав ацукьнавай кас я. Амай кIвалахар чир хьана кIанзаватIа, ам за чи хуьруьз мехъерик тухузвайди я. Мурад-метлеб?!
-Зи мурад – куьн сагъвал я. Яда, бес адай са ван акъуд тавуна, Мемедан кабабханада тIуьр емекри дад гудани, я ам чаз гьалал жедани? Башламиша! Ам вуч ашукь ятIа, чазни чир хьурай. Гьинай я ам? Адан тIвар вуж я?- Суалар артух жезвай. Вири, чпин вилерик квай хуьрекарни туна, Уьзден авай патаз тамашиз акъвазнвай.
-Ам Куьре патай я. Хуьр чир хьана кIанзаватIа, Вини Ярагъ я. Вичин тIварни Уьзден! Мад суалар амани?
-Уьзден стха,-рахана гуьгъинилай атайбурукай буйдиз кьакьан са гадади,-тIалабна лагьана, инжикили жедайди туш. Куьн ашукь ятIа, ви хурудал саз къугъун лазим я. Дуьз лугьузвани за, дустар?!-Разивал къачудай саягъда, инал рахай кас кабабханада авайбуру са-садан чиниз дикъетдив тамашна.
-Ажеб дуьз лугьузвачни чи дустуни?-Виридан патахъай тестикьарна Мефтялиди.
Фу тIуьрла, кефиярни къумбар хьана. Акваз-акваз Уьзденан чиниз экуь ранг яна. Патав гвай читдин парчадикай цванвай турбадай ада мукъаятвилелди чуьнгуьр акъудна. Ахпа, са-са симинихъ тезенаг галукьриз, абурай жуьреба-жуьре ванер акъудиз, лазим сим тIарам ва я буш ийиз, куькда туна. Гьулдандин симери жуьреба-жуьре ванер авуна. Куьруь са мугъамат ягъна. Яргъал ацукьнавабурукай сада кьатIана:
-Са кардал шаклу я зун. Инал мугъамат тамамарун Куьре патан ашукьрин гьунар туш эхир! Инихъ вуч себеб аватIа лагьайтIа жедачни?
-Вучиз жедач? Жеда, къардаш! Куьн иналлайбур вири сагъ хьурай!-Уьзден кIвачел къарайна, са тIимил хъуьрена.- Зун алайди Къуба патан накьв я. Гьар са накьвадал вичин мярекат авун герек я. За гьакI хьайила, куьн кефиник акахьдай мугъаматдилай башламишна. Лазимвал аватIа, куь фикирдиз чи лезги ашукьрикай са шумудан тIварар хкида. Абуру туьрк ва эрмени ашукьрилай усал я манияр лагьайди туш, я зайифдаказ чуьнгуьрни ягъайди туш.
-Багъишламишун тIалабда ашукьдивай,- секинвал тIалабзавай саягъда гъил хкажна рахун хъувуна Мефтяли.-Вун гьахъ я, лезгийрин арадани машгьур ашукьар хьайиди чаз са кьадар яш хьайибуруз лап хъсан чида. Жегьилри суалар гудай адет я. Вуна къардаш, жувалай алакьдай са шумуд затI тамамра. И межлисдал вири ише фида. Гила гьунар види я. Чна ваз ачух майдан гузва, ашукь!
Уьзден, сивел хъвер алаз, Усманалай са кьве камунин а патал фена, хуруз чIугунвай чуьнгуьрдай пара кьадар хуш къведай са макьам ягъиз, манидал атана. Вири кис хьана:
Атана зун къекъвез-къекъвез,
Ашукь Уьзден мугьман я квез!
Эрзиманар хъуьрез-хъуьрез,
Вахкудай эсер ава захъ!
Кьулан вацIун селлер хьтин,
Къуватлу къастар ава захъ.
Гьар столдихъ беглер хьтин,
Абурлу дустар ава захъ!
Ацукьнавай жегьилрикай, ашкъиламиш хьайибур кIвачел акьалтна. Мемедан гадайрик, цIийи-цIийи кабабар ягъиз, столрал эцигиз, ичIи къапара хутахунин гьерекат акатна. Уьздена давамарна:
Нане-кIашниш, шивит алаз,
Шиш-кабабар хьана кIанда!
Девлер хьтин дустар галаз,
Аль-шарабар хъвана кIанда!
-Сагърай, ашукь!-Лагьана са жегьилди.
-Сагърай, Уьзден стха!- Мефтялиди алава яз,- Сагърай, чи Усман стхани!! Ам хьаначиртIа, чаз ашукь Уьзден гьинай чир жедай? Хукваш хуьрекар! Хъвадайдакай дар тахьурай!
Кабабханадал ван акьалтна. Акваз-акваз Мемедан кабабхана инсанрай ацIана. Ашукьдихъ яб акалунни хьурай, са истикIан чайни хъун хьурай лагьадайбур тIимил авачир. кабабханадин къаллугъчийрин зегьмет кьетIенди тир. Къе пакаман гьал рикIел хкай гадайрини, кабабханадин мугьманриз чпихъ авай верцIи хуьрекар гъиз, хъсан къуллугъ ийизвай. Уьзденани, ара-бир манийрин арайра, виридахъ галаз иштагь ахъа хьана, тIуьн ва хъун ийизвай. Жегьилар-жегьилар я. Шадвал дакIан жегьилар жедани? Ихьтин мумкинвал гъиле гьатай жегьилриз, ашукьдихъ мад гьихьтин алакьунар аватIа акваз, цIийи келимаяр, кьисаяр, манияр дуьздал акъудиз алахънавай. Суфрадал пул-затIни къвез акур Уьзденавайни абурун кефи хаз жезвачир. Ам викIегьвилелди жегьилрин къуллугъда акъвазнавай. Ацукьнавайбуркай сада, Уьзден яваш жез акурла, адавай чуьнгуьр хуруз чIугун хъувун минет авуна. Усмана Уьзденаз са вуч ятIани тамамарун буюрмишайла, ам гуьгьуьлар ачуз хьана, вичин кардив эгечIна. Югъ нисини жез эгечIна. Уьзден, кабабханадин дакIардай цавуз тамашна.
-Уьзден, чаз вахт пара ама. Тади ийидай кар авач. Чун кьисмет хьанвай межлисни пайгарди хьанва. И жегьилризни хуш жеда. Ибур кефи хаз жедай хьтин жегьилар туш. Дуьз лагьайтIа, зи вилни фадлай ви кьисайрихъ вил галай,-хъуьрена ам,-жечни чи виликан хузаиндин рушаз лагьай чIалар манидалди тамамарайтIа?!
Ацукьна са ял акъадар хъийиз кIан хьайи Уьзден, мад кIвачел хкаж хьуниз мажбур авуна. Рейгьанан тIвар кьурла, вилерал нур акьалтзавай Ууьзденаз, ам гьамиша вичин вилик файтунда ацукьна хъуьрез аквазвай. Ада «Рейгьан» мани лагьана куьтягьайдалай гуьгъуьниз, ван хьайибурун рикIериз таъсир авун патал ихьтин бейтерал акьалтIарна:
Ваз югъур хьуй хъифидай рехъ,
Кьве гаф рахух элкъвена чахъ.
Пияла хъухъ, истикIан яхъ,
Ви гьа лацу гъилериз кьий!
Зар-зибадив диганавай,
ЦIийи свас хьиз чIаганавай,
Хунча хьтин ацIанавай,
ЧIулав бурма тиллериз кьий!
Уьздена мани акьалтIарна. кабабханада инсанриз акъвазна тамашдай чкаяр амачир. Мемедан крарни хийирлудаказ дуьзмиш хьанвай. Ихьтин муьштерийрин къалинвал адан вилериз такуна, низ чида гьикьван вахтар тиртIа? Межлис рагъдандихъ элкъвейла яваш хьана. Хъвана кьил ацIай са бязи гадайриз, йифизни ашукь галаз Мемедан кабабханада ацукьиз кIанвазваУсмпанани Мефтялиди тIуьн-хъун кьилиз хьанвай жегьилар са жуьре алакьарна, рекье хутуна.
-Чунни рекье гьатда, Мемед агаъ! ТIуьр-хъвайидан гьакъи чавай вуч къвезватIа лагь!-Рахана Усман.
-Я чан хва Усман! Куьне завай квез гьикьван гьакъи къвезватIа хабар яхъ! ТIуьр-хъвайиди-квез гьалалвилелди хьурай. Маншаллагь ашукь стхадиз! Ада зи кабабхана мехъерин кIвализ элкъуьрна. Гьич са вацра тежезвай хийир хьана чаз. РикIни кваз ачух хьана. Къе пакамахъ хьайи хажалатни къакъудна завай.
Уьзденан жибинарни кваз шабашрай ацIанвай. Тiимил-шимил адакай Уьздена вичин дустунин жибиндани туна. Усмана регъуьвилер авунатIани, Уьзденан гьуькуь пар хьана, кьабулна. Ам Усманни галаз, Мемед агъадин гадайризни гъилер ягъна, кесиб гададин мехъер авай патахъ рекье гьатна. Мемед агъа, Куьре патай кьисмет хьайи ашукьдин устадвилин есирда гьатнавай. «Мягьтел инсанар я и лезгияр! Абуру чпелай алакь тийидай са карни авачирди успат ийизва. Маншаллагь стхайриз»!- Мемед агъа и хиялрик кваз, вичин кабабханадин дакIардин кIане авай тахтадал къаткай чIавуз залан ахвариз фена.
Мехъерал хъифей ашукьни Усман ирсаибри хушдаказ кьабулна. Чпин кесибвилизни тамаш тавуна, ина демер-гурлу, кьуьлериз таъсир ийидайбур, тIуьн-хъунизни къулайди хьана.
И мехъерин демера, кьилди тешкил авур межлисра Уьздена Къуба патан ашукьри тамамарзавай ашукь Къарибан, Лейли Межнунан манийрикай са кьадарбур лагьана. Гьа са вахтунда, ада вич неинки са чара ксарин затIар лугьунин устад тирди, вичихъни, хусуси шиирар ва кьисаяр авайди ашкара авуна. Межлисар ва мехъерин мугьманар ашукьдилай рази хьана. Им Уьзден патал тIимил кар тушир. И патара мехъерар ийиз гьазур жегьилар мадни авай. Абуруз чпин мехъеррал ашукь Уьзден мугьман хьун хъувун хуш тир.
Мехъер алахьай пакадин юкъуз, кьве падни рази яз, хуьруьз хъфиз гьазур тир. Уьзден и патара кьвед лагьай мехъерик хьанвай. Кьве сефердани ам халкьдиз играми, дережадиз машгьур кас хьана. Вири кIвалахар чпиз кIандайвал хьайила, дустари, мехъеррин иесийриз гъилерни ягъна, кIвалихъди рехъ давамарна.

КафтIар къари
Пис къарийрикай Аллагьди хуьрай! Мисал.
Къуба патай хуькведай рекье, Уьзденални Усманал са кIеретI дишегьлияр дуьшуьш хьана. Абур хъфизвай рекьин къерехдив хьиз, къацу валарин кIане са гъвечIи хьтин булахни гвай. Ядни хъвада, са кIус ялни яда лагьана абур булахдихъ фена. Жегьилар акур дишегьлийрин сиверик ихтилат ва хъвер акатна. КIеретIдик квай къарийриз рушарин гьир-гьирар бегенмиш хьанач. Абуру чпин чинар, цуькI вегьенвай бегьем кьуьгъвер тавур никIи хьиз чIурнавай. Абурукай са къаридиз, жегьил дишегьлийрин ашкъилувал бегенмиш хьанач. Ам, къвезвай жегьилрин тарифар авунанал нарази тир. Са къаридиз лагьайтIа, вич аламаз масадбур хъуьренани кIандачир. Физвай ихтилат булахдал къвезвай жегьилриз талукьди чир хьайила, къаридиз абуруз талукь яз къайи гафар лугьуз кIан хьана. Амма са руша ачухдиз вичин рикIяй атай гафар лагьана:
-Вув! Я кьей вахар! Куьн садра инай къвезвайбуруз тамаш! Буьркьуь хьайи къарийрин вилериз вуч аквазмайди я? Абур ашукьар хьтинбур я. Ша, чна абурув инал са межлис кутаз тан!
-Акъваз-акъваз! Абурукай сад заз акур хьтинди я!-лагьана кIеви сесиналди буйдиз куьруь ва вичив дамахар гвай руша.- СакIани адан тIвар зи риIе хуьквезвач ман. Чи рикIел и кьуьзуь кафтIарри, чпин куьгьне дафтарар кIелиз затI тунвани? РикIел къвез, мецел къвезвач. Гьа! Гила хтана рикIел! Чи хуьре мехъерик ада са хъсан манияр лагьанай! Пагь! Квез ам манияр лугьудайла акуна кIандай. Сес лагьайтIа, билбилдиз ухшарди тир. Демера авайбур адаз сивер ахъаз тамашиз акъвазнавай.
-Язни я гьа!-Лагьана адаз мукьва тир цIару вилер авай руша.-Зи рикIелни хтана. Чуьнгуьрни ада са устадвилелди ягъзавай! Манийриз вуч лугьуда куьне? Чи патара адав къведай ашукь гьаелелиг заз малум туш!.
-Ибуруни лагьана!-бейкеф хьана къарийрикай са бачIах хьтинда.-И къекъверагар хьтинбур лугьузвани е куьне?? ЗатI такур буьндуьгуьррин гафар ийидайла, зун къваларай акътда ман, кьей вахар! Куьн абурун квел ашукь хьана и гафар-тарифар ийизватIа чидач заз. Куь гьабурни галаз…Тахсараяр!- Ада вичин чкIай чIарарин тилер гужуналди шуткьудик кутуна, цIилер тIарамарна.
-Эхь, гьа ваз акур къекъверагар хьтинбур вуч я, гьабур!-Хъел атана сифте рахайдаз,-ви вилерал, кьей баде, кьуьзуь хьайила, кафан хьиз хуш акьалтнава. Ваз ви экуькъирав вилерай а жегьилар кьуьзуьбур хьиз, дамахар гвайбур-къекъверагар хьиз аквазва. Вун а демера авачир. АвайтIа, лал хьана кьванни кисдай.
-Абур гьинай ятIа лагь кван! Низ чида квекай?-Хабар кьуна пуд лагьай руша.
-Эрменийрикай тахьуй гьа!-Хъуьрена къари.
-Абурукай сад чи патарай я заз чиз. Муькуьди-Куьре патай я.
-Куьре пата, я кере бала керекул, ашукьар авайди яни?! Са тике фаз чара ийизвайбур я лагь ман! Ашукьрин макан Азербайжан ва Эрменистан я. Куьреда авайбур малкъарадин гуьгъуна йиф-югъ талгьуз чуьллера авай чубанар ва нехирбанар я, аранда, лагьайтIа,- ана авайбур къати лежберар я. Абуруз дуьньядикай, ашукьрикай хабар авайди яни? Фукъиранар я лагь ман!
И гафарин ван хьайи Уьзден Усманан чиниз килигна. ИкI хьайитIа, мугьманар я. Амма абурукай и къаридин бегьемсуз гафариз жаваб тагана гьикI акъвазда? Гьикьван пис рахазватIани, къари яшариз чIехи инсан я. Кефи гьикI хада? Ван тахьайбурай кьуна хъфидани, Усман?- Усмана ваъ лугьунин саягъда кьил галтадарна. Уьзден рахуниз мажбур хьана:
Дуьз раханач, кьуьзуь кафтIар,
Ахъайин за жуван дафтIар.
А ви кIамаш, кими гафар,
Сиве амаз вили хьуй вун!
Нубат алачиз сивяй гафар акъатай къаридай вув акъатна. Адан патарив, сабурлувилелди Уьзденан аламатриз яб акализ ацукьнавай рушарик булвилелди хъуьруьн акатна. Уьздена давамарна:
Гьа им жеч хьи дуьз тир луькIуьн,
ЦIару кицI хьиз вун элуькьуьн.
Хъфизмазди лап кIвале куьн,
Гурар кIане гиликьуй вун!
-Къачуна ацукь, кьей Мегьри баде. И гафар тир ваз кIамайбур!
-Я кьин тавур бала! Куьре патарани ихьтин устадар жеда лагьана ни умуд ийидай? Заз абур яргъалай акурла, валлагь куьне заз айиб мийир, халис къекъверагар хьиз хьанай. Вуч килигайтIа..
Кьуьзуь къари тек сад я вун,
Лап фендигар фасад я вун,
Гила ахлад, азад я вун,
Хъфизмазди дили хьуй вун!
-Къари баде, алачир сивинди, муьрхъуь кьур дапIар я. Гила хъсандака яб акал,-хъуьрена галай рушарикай сад.-гьакI хьайила лагьанвайди я- Кьве тIуб алай чкадал кап эцигна къекъуьгъ! Заз чидайди, и кар ви рикIелай рекьидалди алатдач.
Муьгьуьббатдин рак ахъайна,
Къужадивай чара хьуй вун.
На инал сив гьикI ахъайна?
Яллагь уьзуькъара хьуй вун!
Нубат алачиз рахай къари вилик, рушар адан гуьгъуьна гьатна, инал маса мярекат акъатиз къурху яз, булахдилай яргъа хьана. Куьре пад бегенмиш авачир кере къаридикай пис хъел атанвай Уьзден яваш жезвачир:
Заз акур туш и агьвалат,
Алат чалай, кьей къарамат.
Ахлад кIвализ сагъ-саламат,
Таярикай кими хьуй вун!
Дишегьлийрин кIеретI яргъаз акъатдалди, Уьзденани Усмана чпиз булдиз хъуьруьнар, шадвилер авуна. Ядни хъвана ва са кIус ялни ягъна.
-Валлагь, дуст, вуна а къари бегьем бейабур авуна. Заз сифтедай язухни атанай, амма са яшдиз акъатнавай дишегьли яз, вичиз я вич, я вичин лезги ашукь бегенмиш тушир касди сивяй акъудай гафар акурла, заз ам язух атун хъувунач.
-Белки завайни херде авун хьана жеди.-Хиве кьуна гъалатI Уьздена.- Вуна заз багъишламиш ая, Усман. Ваз икьван чIавалди зи сивяй къаргъишрин ван атайди яни? Зун а къариди вичи къурмишна. На лугьун Куьре пад, гьа кьадар усал я! ЧIехивилиз гьуьрмет тавунай, зазни чухсагъул къвезвач. ЯтIани лугьун хьана.
Кьве дуст кьве патахъ чара жедайвал хьана. Сад вичин хуьр тир Яргундал, Уьзден-Вини Ярагъдал. Дустариз чара жез кIанзавачир:
-Уьзден! Валлагь дуст, ваз чи Яргундал са кьил чIугуна хъфенайтIа пис жедачир!
-Пис кар, Усман стха, бенде мусурмандиз тахьурай, амма кьисмет лугьудай са затI ава. Кьисмет гьахъ я. Эгер куьн хуьруьз къведай кьисмет заз хьайитIа, зун шад яз акъатда. Де мад сагърай! Хизанриз зи патай саламар це. Вун, ви рикIиз мус кIан хьана чи патариз акъатайтIани, чир хьухь ваз, чна гьамиша жуван стха хьиз гуьзлемишзавай кас я! Вун атун чна еке межлис тешкилунивди къаршиламишда. Сагъул!-Дустар инал, гъилер ягъунивди чара хьана.

Хан беябур авун
Хандин-виликай, балкIандин-кьулухъай фимир.
Мисал.
Мехъерикай уьзуьагъдаказ хтай Уьзден гьам дидеди, гьамни суса хушвилелди къаршиламишна.Уьзденан чиникни хъвер кваз акур диде Умуятаз, вичин гададикай халкьдиз герек къведай кас хьана лугьуз хвеши хьанвай. КIвализ хтана, ял ягъайдалай кьулухъ дидеди Уьзденаз, вичизни къуншидин паб Сайибатавай ван хьайи ихьтин са кьиса ахъайна:
-Киме-кIама хьайи ихтилатар заз кIвале ийиз кIандай кIвалахар туш, хва. Амма и кьисадикай ван тахьай кас чи хуьре са валай гъейри кас аматIа заз чидач.-Ам сусахъ элкъвена,- на чаз, чан дидедин, чай гъваш.-Уьзден кисна ацукьнавай. Яраб, лугьузвай ада, зун фена хтай мехъерин межлисдилайни, заз хьайи кепек-шийидилайни важиблу вуч хабар гузватIа дидеди.
-Зун авачир кьве йикъан къене и хуьре вуч аламатдин кар хьана, диде чан?!
-Вуч жеда кьван? Адалатдин кьил я лугьуз къекъвезвай Юсуф хандин кьилел СтIалвийри гъайи беябурчивиликай виринриз хабар хьана, амма чаз ваъ! Аллагьди гайитIа, капI-тIеат ийиз, вичелай хъсанвилихъ чешне къалуриз алахъунихъ метлеб авай кьван. Гила, заз чидач, ам халкьдин вилик ам гьи чинал экъечIдатIа?
-Диде, зун дуьз гъавурда тур. Ханлар-вири сад я. Абуруз адалат масабурувай кIани чIал заз хъсан чида. Куьре вилаятда бейабур жедай вуч авуна ханди?
-Вуна чай хъухъ. За жуваз ван хьайи кардикай галай-галайвал ваз ахъайин. Хан, СтIалдал са гуьрчег хендеда свас ала лугьуз, чIуру ният аваз фенваз, а хуьруьнбуру ам, вичихъ галай нуькверарни галаз, чуьнеба катна хтуниз мажбур авуналда. Са кIус амай декьена. Аллагьдикай кичIе, намусдикай къурху инсанар арада гьатна. ТахьайтIа…
-Гьи СтIалар я адаз кар кьурбур? СтIалар пуд ава.
-Агъа СтIалар.
-Сайибатаз нивай ван хьана?
-Ваз чидани, Агъа СтIалдал чи яргърин мукьвабур гьикьван аватIа? Дегь заманаяр заз чидач, амма чи Малла Мегьаммедни стIалви АтIлухан эфенди-абур кьвед-кьве вахан рухваяр тушни? АтIлухан эфенди чи Малла Мегьаммедалай яшариз са кьвадар чIехи я. Лугьунриз килигайла, Мегьамеда сифте вичин буба Исмаилавай чирвилер къачуна, ахпа ам вичин халад хва АтIлухан эфендидин гъилик чирвилер къачуз фена лугьуда. Заз лугьуз кIанзавай месэла ам я хьи, чи хуьруьнни Агъа СтIалрин мукьвавилер аваз, кьийи-хайи чкайриз финин адет ава. Сайибатаз, кьейи чкадиз фейила, чпин халудин сусавай ван хьана, заз авур ихтилат я, Гьам я за ахъайзавайди. Амай суалар, заз ихтилат куьтягьайла це.
-Хъсан я, за вахъ чай хъваз акалда.
-Лап хъсан. И дуьшуьш жедалди, СтIалдал Шайда лугьудай касди кавхавал ийизвай. Ваз чидачни, хандин нуькверар тефизвай хуьр авач. СтIалдал нуькверриз ван жеда кьван, и мукьвара Кьасумхуьрелай, гъуьл сталжем хьана кьена хтанвай свас аваз, хтана хандиз адан тарифар авуна. Ам, лугьунриз килигайла, пара мишребар алайди я лугьудай. Нуькверрини и кардикай Юсуф хандиз муштулух гуда. Вилер алахьнавай хан я кьван. Ада нуькверрив вугана, СтIалдал чар рекье туна. Тамаш вуч хьанатIа?
Шайда кимел экъечIиз кIвачин хьанвайла, адан варцел Юсуф хандин кьве нуьквер ала. Абур балкIанрал алай. Кавхади абуруз кIвализ буюрна.
-Сагърай! Шайда халу! Мажалдик къведа чун. Чак тади ква. И чар квел агакьра лагьанва чаз ханди.-Абурукай са кьакьван буй авайда, къултухдай акъудна, кавхадив чар вугана.-Де мад сагъул!- ИкI лагьана, абур Кьулан СтIалдал фидай рекье гьатна. Шайда къяй хьана амукьна. Хандилай муштулухдин чарар къведайди туш эхир! Чарче икI кхьенвалдай: «Салам алейкум СтIалрин кавха Шайда! И чар агакьайла, куьн магьледал Жевгьерат тIвар алай хендеда дишегьли алалда. Заз адан кIан-пун ахтармишна, жуваз лайих акуртIа, пабвилизни къачуз кIанзава. Вуна чуьнебадаказ, ам гъавурда тун тавуна, захъ галаз суьгьбетар ийидай кIвал гьазур ая. Зун киш йикъан рагъдандарихъ куьн хуьруьз къведа. Вуна зун патал са кьилдин кIвал ва чаз лазим тир тIуьн-хъунни гьазурда»! Юсуф хандин къул ва печать.
Шайдадик къурхувилин зурзун акатна. Хандин буйругъ кьилиз акъуд тавуртIа, адаз вичин кьилел вуч къведатIа, лап хъсан чизвай. Амма, ханди ийизвай тIалабун кьилиз акъудуна хьайитIа, жемятди вичиз и кар гьалални тийидайди адаз мадни хъсан чизвай. Ам кимел рекье гьатна. Акьуллу итимрихъ галаз меслят авун лазим тир. Хандин чарчин ван галукьай агъа магьлейрин тухумрин кьилер ажугълу хьана. Абурукай сада ачухдиз лагьана:
-Чакай вучзава бармакар алаз къекъвена?
-Дишегьли бегенмиш хьайила, кьилин савда ийидай къайдаяр авайди я, аквадай гьалда и адетар чи хандин риIелай алатнава!
-Вуч авун лазим я?-Хабар кьуна Кьадиди.
-Адаз са кар кьуна кIанда. Адан кIвач мад и хуьре тежедайвал!
-Яна рекьида ман!- лагьана гъиле туьфенг аваз къекъвезвай Мемеда.
-Кьена веже къведач! Айиб къведа хуьрел. Маса вуч туьмбуьгь кIандатIани ая, амма кьиникь, вични хан яна кьиникь? Им тарихда хуьрелай алат тийир леке я.-Лагьана Гьажикъурбана.
-Абурун чуьруькар куьтягь квелди хьана?-Жузуна Уьздена.
-Квелди куьтягь жеда? Абур са шумуд кас галаз СтIалдал фида. Юсуф хан, нуькверарни галаз хуьруьз атана, Агъа магьлейрин мискIиндин дараматдив агакьна. Анал алайбуруз салам гана, жузун-качузун кьванни тавуна абур кавха Шайдадиз мугьман хьана. Ада сифте гайи суал им я:
-Шайда! За ваз гайи буйругъ кьилиз акъуднани!!
-Хан, вун сагъ хьурай…
-Зун сагъни я, саламатни! За квевай хабар кьазва, Шайда! Буйругъ тамамнани?!
- Вуна а буйругъ ви дуст авайди я чи хуьре, Гьажагьмедаз тагана, заз гунин себеб вуч тир? Ваз зун агъастIалвийрин чина уьзуькъара ийиз кIанзавани?
-Гьажагьмед вуж я, вун вуж я заз чизвачирни, къурумсах?!-Хан дертлу хьана, кьецIи кIвач кавха Шайдадин къвала эцяйна. Нуькверар, чпи вуч авун лазим ятIа течиз, къах хьана амукьнавай.- Вун я ман зи буйругъ кьилиз акъуд тийидайди? Килигда зун ваз! Им аку заз суалар гузвай?
Къецелди экъвечIай нуькверриз Шайдадин гьаятда балкIанар амачирди акуна. Абуру, сада-садалай тади къачуна, хандиз муштулух гуз гьерекатда:
-Хан, вун сагъ хьуй! Чун алаз атай балкIанар амач!
-Хан! Гьаятда къал къачунвайбур пайда хьанва. Чна кьилиз чара авуна кIанда!
-ГьикI чара ийида? Агь Шайда!! Вун акъуддай чка за жагъурда! Чаз са чуьнебар рехь кьванни къалура!
-Гьаятдиз ивичIун хата я. Ша, и кIвалин дакIардай хкадарна, маса куьчедай кьванни кат, хан!
-Ката яни?! Жемят чIарчIелай ракъурда лагьайди тир гьа, гила килига! Ката!!
Са гафуналди, хан нуькверарни галаз, барбийрин магьледиз экъечIна, далдайрикай далдайрик катиз, хуьруьн мулкарин гуьтIуь жигъиррай СтIал вацIал, анай виниз тамарин рекьерай, яхдиз Вини Ярагъдал катна хтаналда.
-БалкIанар?-Жузуна Уьздена.
-Сайибата вичиз малум хьайивал, нуькверрин балкIанрал алай затIар чпин арада пайна, хандин балкIандал алай, кьилер гимишдал савад авунвай пурар ва адал алай багьа халича, Исакь лугьудай касдин гьаятда кIватIнавай фид аваз-гьаник кутуна чуьнуьхналда. И кар алатна, кьве югъни тахьана, КIварчагъа авай мукьвабурун кIвализ чарасуз дерди аваз фидайла, Юсуф хан СтIалрин патаз хъел аваз тамашналда:
-И СтIалриз са фенд такьуртIа, зун хан туш хьи! Абурукай сад кьванни зи гъиле гьатдач жал!-Лагьаналда.
-Абурукай сад кьванни гъиле гьатдач жал лугьуз, гьелегьрикай вучда кьуна?- Хабар кьуна нуьверрикай сада. Абурукай сад чи кIеретIда авайди аквазвачни?
-Вуж? Гьан..Шамхалан гада Къиримзал?
-Чаз ам вуж хьана вуч ава? СтIалви тушни?
Са гунагьни квачир Къиримзал, гъилерни кIвачер кутIунна, са шумуд касди къаратикенар чIикь жедалди гатана. Кьена лагьана, нефесни бегьем амачирла, абур балкIанрал акьахна, КIварчагъихъди фена.
-Къиримзалан эхир гьикI хьана лагьана жузуначни вуна?
-Паласда лапагар гвай чубанар аваз, абуруз жагъана, жизви нефес амаз, сиве нек цана, абуру ам вуж я ва ниди ятIа чин тийиз, са жерягь аваз, гьада сагъариз туна. Адан беденда авай кьван цацар акъудун патал, хирерал хемир эцигиз акъудналда. Чан дидедин. Инал за ваз ахъагъайди пачагь квачир мах хьана. Суьгьбет авунин себеб вуч я лагьайла, Юсуф ханди ви рагьметлу буба ажалсуз кьейиди я. Вунни вичин хийирдиз ишлемишиз алахънава ам. Аллагьдин хатур аватIа, дидеди лагьайди ая. Хандикай хийир жагъай кас авайди туш. Адаз мукьва жемир. Ваз чир хьухь, ви алакъаяр анжах ви халисан дустарихъ галаз, Малла Мегьаммедан гадайрихъ галаз твах Низ хьайитIани ви сир гумир. Са бязибур авайди я, къайи яд хъваз чими ам ийидай.
-Я диде, зун Мегьамед дайиди рухвайрилай гъейри масабурухъ галаз са алакъани авачирди ваз чизвачни? Гадайрикай лагьайтIа, Исмаил-зи тай-туьш я. Акурвал гьалтай чкадал чи арада салам-каламдилай артухан маса затI авач. За жуван кеспи я ийизвайди. Хандиз хъел къведай за вуч ийизва? Хан ава лугьуз чун инрай катдани!?
-ЯтIани, зун диде я. Дидедин рикIи гьисс ийизва. И мукьвара, гьа и Юсуф хандин фитне себебда, Малла Мегьаммедалай Аслан хандиз фитнеяр авурди чаз гила чир хьанва. За минетда, мукъаят хьухь! За вавай тежедай са кар авун тIалабзавач хьи.

ИчIи гъуьрч
Гъуьрчел рикI алайдаз кIвале кьарай къведач.
Мисал.
Йикъарикай са юкъуз, майишатдин кIвалахар авурдалай гуьгъуьниз, кимерал вуч хабарар алатIа акваз экъечIай Уьзденаз, анал агакьдалди Зуьгьре бадедин кIвалерин патав хьанвай таяр-туьшер аквада. Салам гана, абурун патав агакьайла, Уьздена салам гана хьиз абурувай хабар кьуна:
-Яраб, гадаяр, куьне икьван ширинвилелди квекай суьгьбетар ийизватIа?
-Авач, Уьзден,-рахана Къенбер,-гъуьрчерикай рахазва чун. Гадайриз пака гъуьрчез физ кIанзава. Чидач, валлагь, вуч ийидатIа?
-Накь вини магьледа авай Херхема, кимеллайбуруз гъуьрчерикай ихтилатар ийизвай,-суьгьбетдик экечIна Алискер,-Хуьрелдилай хуькведайла, тамарик, чи патара авачир хьтин ничхирар кваз акуналда вичиз. Гъуьрчез финайтIа, чазни, заз чиз пис жедачир. Сивер ягълу жедай.
-Яда, амайбурун чIалахъ югъуртIани, завай а Херхем ава е, адан яд агъадалди физва лагьай гафунихъни югъаз жедач. Адан гьай лагьай гафни таб я эхир!-хев кутунач Гьажимурада.
-Хуьрелрин гадайрини,-алава хъувуна, кIуф са патал алай Къенбера,- са еке севни ягъайла, хуькведай рекье маса затIарни ягъналда эхир. Ана са вуч ятIани авачиз жеч! Ша, Уьзден чахъ галаз! Вазни пис жедач. Гъуьрчни жеда, чуьллера къекъвена рикIни алахьда!
-Я гадаяр, ам за авур кIвалах туш эхир. Я заз туьфенгар кьванни авач. Куьн кефи хан ийин, къвен гьикI ийин?
-Туьфенгдин кIвалах туькIуьриз регьят тир, анжах и сеферда чаз ваъ лугьумир ман, чан Уьзден!. Хьурайни?- Тавакъу авуна Алискера. Уьзден кьве рикIин хьана. Гадайрин кефи хаз тахьай Уьзден, пакамаз фад къарагъна, туьфенгар ва фу-яд гваз гъуьрчез физ гьазур хьана. Абур хуьряй виниз, са кьадар чкадиз фейила, Хакияр галай патахъ фенвай са шумуд рекьин герведал гьалтна. Виридалай вилик вич гъавурда авай гъуьрчехъандай кьазвай Къенбера, амайбуруз буйругъар гуда:
-Мукъаят хьухь! Заз инлай севрен гел жагъанва. Алидар, вун ви гадаяр галаз эрчIи пад кьуна фида. Салман, вунни Уьзден и шуькIуь рехъ кьуна, Хакийрин хуьруьв агатда. Чун и терс рехъ вуча, гьам кьуна вини кIан кьуна фида. Рази яни?- гадаяр цIарар-цIарар хьана, гьарма вичиз къалурай патахъ физ башламишна.- Ара-бир зун авай патахъ килиг ва зи ван-сес аватIа гуьзлемиш. Лугьуз жедайди туш, севрехъ галукьна, хер алатIани рекьин тийидай дуьшуьшарни жезвайди я. Заз куьмек ийиз хиялдай акъудмир.
Мукъаятвилер кIамай кьван авуна. Севрен гел кьуна Хакийринни Хуьрелрин еришрайни акъатна, Хтунрин тамаризни акъатна. Гьа гила-мад лугьуз, шумуд хуьруьн тамар капалай авуна абуру? Севрен гъуьрч анихъ амукьрай, керекул кьванни гьалтнач. Са кьадар рекьиз фейила, севрен гелни квахьна. Билбилрин къузайрикай агъуз хуьруьхъди хтана. Акуна ваз, югъни рагъдандихъ элкъвена. КIвачерал алай затIарни кьежена, инжикли хьайила, гишин ва мекьини жез башламишна.
-Вуч ятIани чал небгет расанмиш хьана. Им жедай кар туш,-рахана Къенбер.
-Чун шумуд кас аватIа тамаш, гвай туьфенгрикай регъуь жезва. Садан чантадани гъуьрч авачиз, чун халкьдин виликай хуьруьз гьи чинал хъфида?-Жузуна Салмана.
-Гадаяр,-гьарайна Уьздена,-куьн вири инал кIватI хьухь кван.-Вири кIватI хьайидалай гуьгъуьниз ада жузуна,- вири хтанвани? Тамаш кван чи кIеретIдик сад кьванни са девлетлудан, я туш хьи фекьи-фахрадин гада квани?
-Ваъ,-лагьана Алискера.
-Эгер им хийир квай са кIвалах тиртIа, абур чалайни вилик акатна къведайбур тир. ЯгъайтIани, чал ам агакьардачир абуру. Аллагьдин патай кьисмет авачир затI, туьфенгар анихъ амукьрай, тупар гваз къекъвейтIани чаз гьатдайди туш. Мад ихьтин ягъалмишвал садрани за хъийидач.
Гадайри чпив гвай-гвачир акъдна, сиви чуькьни тийиз фу тIуьна. СакIани кьарай кьаз тахьай Уьздена, ичIи гъуьрчяй хъфизвайбурун гуьгьуьл хкажун патал са кьуд цIар лагьана:
Чун туьфенгар гваз акурла,
ВакIар катна тама авай.
Къенбераз за вуч лугьурай,
Серки япар кьама авай!

Минет я квез, къенлай кьулухъ,
Нин хьайитIан чIалахъ жемир.
Чин тийидай гъуьрчен къуллугъ,
И Къемберан къвалахъ жемир!
-Им дуьз лагьана Уьздена
-Хъуьрена Гьажимурад, Жуван вилералди такуна авур гьар са кардин эхир кьил гьа им тушни, гадаяр? –Виридак хъвер акатна.
ьа инлай акатай хъвер, хуьруьз агакьдалди хкат тавур гадайриз чеб гьикI хтанатIани чир хьаначир. Гадайрика й тек са Къембер дакIуна амай.

Кьвед лагьай багъиш
Кьисмет авачир затI-сивяйни аватда.
Мисал.
Уьзденан ашукьвилин тариф икьван чIавалди Къуба патара авайтIа, гила адан тариф къунши хуьрера, гьакI Къазикъумухдиз кьван акъатна. Къубадин мехъерик иштирак авур са яхулвиди, чпин патариз хъфейла, вичиз акур ашукьдин тарифар ийида кьван. И мукьвара вичин дуст са заргар аваз, ам Агьмедхандал гьалдарна ада мехъерик Уьзденаз буюр авуртIа гьикI жеда лагьана хабар кьаз туна. Мехъерин иесди, ша лагьайла къвезвай касдиз вичин патай са манийвални авайди туш лагьана. Абур рази авуна рекье твадай дакьат квачир кас тушир Агьмед. Буюрдин хабар гваз яхулви, Агъа Ярагъдал алай вичин миресрални кьил чIугваз ва Уьзденаз буюр ийит атана. Теклиф атай чкадиз фин гьар са ашукьдин буржи тир. Уьзденан манийрин, адан чуьнгуьр ягъунин устадвал акуна кIандайбур пара авай.
Ам вичин хас партални алукIна, Яхул шегьердиз рекье гьатда. Адет яз, и мехъерик са шумуд ашукьди иштирак ийизвай. Ина, сад-кьве касди Уьзденаз, мад са ашукь авайдакай хабар гана. Чидайбуру ам хушвилелди кьабулна, течирбуруз Уьзденахъ галаз танишарна.Мехъерин межлис башламиш хьана. Кьуьлерин тум-кьил авачир. Буза хъвана, кьил элкъвенвай жегьилри, рушарин гъилера шабашар тваз, хкадарзавай. Нянихъ демер секин хьайила, девлетлуяр кьилди са кIвале ацукьна. Абуру чпин межлис гила къурмишзавай. И кIеретIда свас гъанвай чам, пкавул, адахъ вичин нуькверарни галай. Къуншидин кIвализ хутахзавай чамрахъ галаз, абуруз недай хъвадай затIар, яр-емишар авай синияр кьилерал алай енгеярни авай.
Межлисдиз вичин тамада ва адаз куьмек гудай, гъилера звер авай кьве жегьилни хкяйнавай. КIвал гъвечIиди ятIани ина авайбурун арада Уьзденазни къулай чка жагъанвай. Бузади вичин кар авуна. Хъвана кьилел хьайибурукай сада ван хкажна:
-Чун инал анжах хьи неда ва я хъвада лагьана атанвайбур туш. Чи дуст Агьмед хандин хцин мекьер цицIе твада лагьана атайла, чаз инал буюрна атанвай ашукь ава. Ша, чна адахъ яб акалин!-Ахпа ам тамададихъ элкъвена.-Гьуьрметлу тамада! Вуна ихтияр гайитIа, чаз икьван чIавал малум тушир ашукь Уьздненаз яб гуз кIанзава. Вуна вуч лугьуда?.
Тамада спелриз звер гана, ахпа сабурдив вичин гъилибанриз тамашна:
-Пара камаллу гафар акъатдай кас я инал рахай юлдаш Сефербег! Гаф авач. Амма, гьуьрметлуза куьмекчияр, квез аквазва, Сефербеген вилерин экв бузади тухванвани? Завай ихтияр къачун тавуна, адаз межлисдиз камаллу меслятар гудай ихтияр ам ни ганвайди ятIа лагь кван?! Адаз ина тамада авай чIал чирин чна! Къачу кван керкIетIар! Завай гаф къачун тавун-им зун саймиш тавур гьисаб я. Зун гьич! Зун хьиз ада чи межлис санлай кваз кьунвач.-куьмекчийри ам метIерал акъвазарна, вуч авун лазим ятIа, ийидай туьмбуьгь гуьзлемишиз акъвазнавай.
-И сеферда за багъишламишун тIалабда!-Минетна Сефербеге.
-Кьве керкетI вегьена, кьве верч, биргандин якIукай кIус-тике ва хъвадай вуч аватIа, гъиз рекье тур!-Тамададин гаф-закон тир. Вичиз къведай кьве керкетIни «тIуьна», Сефербег, вичиз гайи тапшуругъ кьиле тухуз рекье гьатна.-Инра авай ашукьрин манийрин ванер чаз хьайиди я, гьуьрметлу межлис, амма Уьзден яни а ашукьдин тIвар?
-Белли я,-лагьана Уьздена, алай чкадилай хкаж хьана.-Зун куьн къуллугъда акъвазнава, тамада стха!
-Гьуьрметлу тамада, ихтияр гайитIа, са кьве келима лугьуз кIанзава.
-Буюр!
-Виридалай вилик Уьзденаз тагайтIа, чIехи-гъвечIе гьисаб кьун хъсан туширни?
-Хъсан меслят я,-тереф хвена еке ругьфун ва гьяркьуь къуьнер галай касди.
-Зун рази туш!-Лагьана тамадади.-Сад лагьайди, инал Уьзденан тIвар кьуна. И кардиз гьуьрмет авун лазим я. Кьвед лугьудай кар ам я хьи, мугьманар вири са гъиляй ва са виляй кьун герек я. Эгер за маса ашукьдин тIвар кьунвайтIа, за гафни гьадаз гудай. Зун са ни ятIани къугъурдай кас туш. Вун зи гъавурда дуьз акьун герек я.
-Гьуьрметлу тамада, гьуьрметлу межлис! Заз гаф гунай чухсагъул!-лагьана, кIвачел хкаж хьайи Уьздена.-Зун лезги ва азербайджан чIаларал манияр ва чIалар лугьуз вердиш ашукь я. Кьисаярни ахъагъайтIа, алакьда залай. Амма, сифте нубатда, квез гьи жуьре манияр за тамамарна кIанзаватIа лагь! Зун абур тамамариз гьазур я.
-Эгер вун халис ашукь ятIа, чна квехъ яб акалзава!- Рахана тамадади.-Межлисдиз килигай кIвалах ая.
-Гьар са мани арадал атунихъ вичин себебар авайди квезни чида. Гьа ихьтин себебрикай садахъ галаз за куьн танишарда. Кьасумхуьруьн дуванханайрин вилик квай рехъ кьуна къвезвай зун. Иниз-аниз тамашиз, винелди къведай са улакь аватIа акваз акъвазнавай ара тир. Буба квез къурбанд хьуй! Ахьтин ханум инал дуьшуьш хьана хьи зал. За квез тариф ийин?! Дишегьли тушир-аламатдин дамахар гвай затI. Туьтуьнай хъвадай яд аквадай хьтинди тир. Зун адан буй-бухахди, адал алай свасвилин либасри гьейран авуна. Зи рикIелай экв-дуьнья фена. ЗатI такур буьндуьгуьрдай гьисабмир зун. Заз гуьрчег дишегьияр, рушар-сусар пара кьадар акурди я. Амма, Аллагьдин патай и сусаз ганвай гуьрчегвал женнетдин кьисмет тир. Завай жуван буьркьуь хьайи вилер адалай алудиз алакьнач. Зун адан гуьзелвили вичин есирда кьунвай. Зун вичиз тамашзавай чIал чир хьайитIа, бейкефни жез кичIезвай заз.
Адаз тамашиз ахьтин саягъда тухвана хьи за жув. За квез гьикI лугьун? Зун а ханумдиз, вичиз хабар тамашиз акъвазна. Са кьадар яргъал вахт, са легьзеда акъатна. Кьилин кукIвалай, кIвачин тупIалди, чагъинда авай багъ хьиз гуьзел аквазвай ам. ЧIагай гуьзелвал, бедендин гьар са лишан, такабурвал сад-садахъ галаз кьадай саягъдинбур тир. На лугьун, зун адан гьар са кIалуб рикIел хуьз, ахпа хуралай шикил чIугунин къайгъуда авай суьретчи тир. Зун ахварин хиялдиз физвай. И арада, са кьакьан буйдин, къирмаж хьтин эркек кас атана, вичин сусан патав гвай куьч авай гьебеяр кьуна, агъадай къвезвай файтундиз мукьва хьана. Зун ахварикай хкатайди хьиз хьана. Зи рикIи лахъ-лахъ ийиз башламишна. А жегьил кас ва адан свас ханум, файтундиз хкаж хьайидалай гуьгъуьниз, зи рикIе шиирдин цIарар дигмиш жез башламишна: Ингье, ам ихьтин мани хьана:
Харад перем буйдиз дигай,
Алай пешер ярубур тир.
Квел ихтибар жедач загай,
Вилер са кIус цIарубур тир!
Лампадаллай шуьшедиз кьван,
Иер тирвал ганвачни лагь?
Чиниз лацу, буйдиз юкьван,
Зи жигерар каначни лагь?
Алай перем хвалар-хвалар,
Хаму катран хур авай тир.
Чилелай физ яргъи чIарар,
Чина ракъин нур авай тир!
Межлисдин са кьадар инсанрик Уьзденан маниди ва метлеблу чIалари руьгь кутуна. Са кьадарбур, гафарин гъавурда хъсан акьазвачтIани, ширин сесиниз яб гуз ва ашукьдин къаш-къаматдиз тамашиз акъвазнавай. И кар ашукь Уьздена вичини кьатIизвай. Виридаз лезги чIал хъсан чизвачир. Са бязи яхулриз лезги чIал таниш тир.
Мани акъвазарна. Межлисдик рахун акатна. Иштиракчийри сада-масад гъавурда твазвай. Секинвал хуьн патал, Уьздена галаз-галаз са шумуд туьрк чIалалди манияр лугьун хъувуна. Межлис рази яз амукьна. Уьзденан ширин сесини, устаддин саягъда чуьнгуьр ягъуни, адалайни къецелай, яб акализ хуш къведайвал кьисаяр ахъаюни муьгьтел авур садавайни инал чеб алай чка къалуриз алакьнач. Гьар сада Уьзденаз вичелай алакьдай къимет гузвай. Са бязибуру, ам иллаки вини дережадиз акъудна. Межлис, пакаман ярар ядалди давам хьана. Гьам межлис, гьамни мехъерин иеси рази яз амукьайла, Уьзден генени шадлу ва гьевеслу хьана.
Мехъерин иесиди вичивай жедай вири гьуьрметар авуна. Амма ада авур гьуьрмет тIимил акур межлисда тамадавал тухвай касди, вичин къуьнерихъ сифте сеферда яз вегьена атанвай, гьа девирда сад-кьведаз авай, хурум тумаждин кIурт багъишайла, Уьздена са кIус кьван регъуьвилерни авуна. Амма, тамададин гаф-жумарт касдин гаф тир:
-За гьар акатай межлисдал тамадавал хиве кьазвайди туш, ашукь. И вун алай межлисдал хьиз заз руьгьдин ял ягъун садрани жагъайди туш. Ви сесинин ширинвили зун суьгьуьрда тур хьтинди я. Вахъ, са бязи ашукьрихъ авачир хьтин сирер ава. Аллагьди хуьрай куьн хьтинбур! Валай гъейри маса ашукьни межлисда авайди акунайни квез?
-Белли, акуна.
-Акунайни за адаз гаф тагайди?
-Акуна, тамада стха!
-Заз ада накь вич тухвай саягъни акуна, заз адан маниярни ван хьана. Ма! Къачу! Са къвадай юкъуз герек къведа ваз. За багъиш гайила, ваъ ийидай ихтияр садани авайди туш!
-Аллагь квелай рази хьурай, дуст тамада! ТIвар заз ви чидач.
-Али я зи тIвар! И Яхул шегьерда жумарт Али вуж я лагьана хабар кьуртIа, вун ада дуьз зи патав рекье твада! Чир хьанани ваз зун вуж ятIа!?
-Гила лап хъсан чир хьана заз, стха Али! За хушвилелди кьабулзава ви багъиш. Мус вун чи патариз акъатайтIани хушвилилелди кьабулиз гьазур я!
Мехъер-шадвилив башламишайди хьиз, шадвиливди акьалтIарни авуна. Уьзден, вичиз авур багъишарни гваз кIвализ агакьайла, адан чиник квай шадвилин хъвер сифте акурди Шагьумагъа тир. Гьаятра ийизвай кIвалахар фад куьтягьна, рекьел вил алай адан рикIизни регьят хьана. Абур кьведни гурарай винелди айвандик хкаж хьана.
-И тумаждин кIуртунал мад чи хан ашукь хьайитIа жафа хьана.-Хъуьрена Уьзден.
-Къалурдач ман,-лагьана Шагьумагъади.
-Къалур тавуна ам сандухда туна, и иски хьанвай чухва алаз мугьманриз, мехъеррик фидани, Шагьумагъа?
-Няниз диде хтайла меслятар хъийида чна.
-Диде гьинихъ фена?
-Диде Малла Мегьаммеданбурун кIвализ фида лагьана экъечIнавайди тир кьван?
-Яраб мад вуч хьанватIа?!
Заз ван хьайи хабар авач. Зайнаб халадал кьил чIугваз фенватIа?

Халисан дуст Дуст-кIеве гьатайла чир жеда.
Мисал.
Йиф алатна. Пакад юкъуз, на лугьуда адаз жинерри хабар гана, Уьзденаз Юсуф хандин кIваляй ша лугьудай хабар атана. Къаридин рикIик къалабулух акатна акур свас ам секинриз алахъда. Уьзден малар динжарна, гьаятдиз хтана. Гъилерал яд иличдайла, Шагьумагъади лагьана:
-Валлагь генди, заз и ханди эверун хийирдиз аквазвач, Уьзден.
-Куь-дишегьлийрин къайда авайди я. Са гьихьтин ятIани жизвадикай-куьллуь ийидай. Эверуй ман! Эверайди хьиз финни ийида, лагьайдахъ ябни акалда, Аллагьдинни хандин хурукай гьиниз катда?! Жува авур чIуру кар авач кьван. Низ чида ада зун мад гьинихъ са хабар-чапар гваз рекье хутазватIа?
-Адахъ бугь ягъиз гьатнавай нуькверар тIимил авани?
-Адан жавабар завай ваз гуз жедач, азизди, куьне квез тагьлукь месэлаяр гьял ая. Чна чи кIвалах ийида. Меслят яни вун?
Ам са тике фу сивел эляна, хандин дарамат галай патахъди фена. Юсуф ханди, адет тирвал, сивик гужан хъвер кутуна хьиз ам кьабулна.
-А…! Атанани, Уьзден хва, вун? Ша! Илиф, алциф! Вун фадлай чи патарив акъатзамач Чидач ви рикIелай шазан чухва алатзавачтIани? Чидач ашукьвилин пеше жагъайдалай гуьгъуьниз вун яцIуни яргъи хьанватIа? Гьихьтин жавабрал на зун секинардатIа, чидач заз.
-Хан вун сагърай. Заз буба жагъай са тIимил вахт я. Ваз хъсан чида зи буба гьихьтин кас тиртIа.
-О! Ам чир жечни? Инсанвилиз - инсан, хъсанвилиз - хъсан кас тир. Рагьмет алаз хьурай вичел! Вуч хьана? Рагьметлу буба рикIел акьалтнава хьи? Чахъни амач кьван бубаяр.
-Рагьметар куьн кьейибурузни хьурай ва амайбурни сагъ-саламат хьурай. Заз я бубади, я зи дидеди таб ийиз чирайди туш. Чухва-ам зи хиялдани амач. Гила ашукьвал себеб яз, ви патав къведай мажал тахьун-дуьз гафар туш. Зун вуч ашукь я? Ашукь лугьудай кас, халкьдин дидарда Кьуьчхуьр Саид хьиз жедайди я. Зун, чIана, са яр-дустуни буюр авурла, абурузни машгъулат хьурай ва жуванни рикI алахьрай лагьана физвайди я. Зун гьа ваз акурдалай я яцIуни хьанвач, я яргъини. Атанва зун куьн эверуналди, хан? За квехъ яб акалзава.
-Де хьана. На ви къимет агъуз ийиз алахъмир. Жуваз акуначиртIа, за тарифарни ийидачир. На зи межлисдин тариф са шумуд чкада тунва. Ви манийрин ширин сес зи япара амай чIал чидани ваз?! Ви бажарагъ, ви алакьунар-ам Сад Аллагьди ваз гавай бахт я. Завай, я зун хьтин масадавай ам къакъудиз жедай затI туш. Заз вавай мад са кар тIалаб хъийиз кIанзава.
-Буюр, хан. Зун гьазур я.
-Гьа и къилих я ман заз ви хушди. Ви бубани, рагьметлу кас, гьа ихьтин къилихдин иеси тир. Захъ яб акал. Малла Мегьаммедан гадайрихъ галаз ви алакъаяр хъсанзава лугьуз ван хьана заз. Хъсан кар я. Адакай хийирдилай гъейри зиян авач Амма... И аммадихъ еке метлеб ава. И гафуни гьар са касдив кам вилик вегьедалди, са шумудра алцумиз ва ичIей хъийиз тазва. Абурун кIвалериз уьлкведаллай кьванди къвезва. Адавай тарсар къачуз къвезвайбур лап пара ава. За вун жуван ихтибарлу кас я лагьана сир гузвайди я гьа! Вуна масакша фагьуммир! Дуьз лагь, завай ихтибарлудаказ ви чухвадал капI ийиз жедани, Уьзден? Яни, вахъ далу акализ жедани?-Ам чиниз килина.
-Гьуьрметлу хан, вун са квелди ятIани шаклу ятIа, тIалабда заз лугьун тавун. За икьван чIавалди са вун гьич. масадан арада хьайи ихтилатни дуьздиз акъудайди туш.
-ГьакI хьайила тушни за ваз буюрнавайди?! Мегьамед Малладин гъилик за са шумуд йисуз тарсар къачур чIал квез хъсан чида.
-Лап хъсан рикIел алама.
-Адалай атрух зи абурухъ галаз алакъаяр хьайиди туш. Зун данарбанвиле амаз, хуьр я, кIвал я, кьийи-хайи ва мел-мехъер, межлис я. Инра зун адан гадайрал гьалтайла, салам-каламдилай гъейри, маса мешвераяр чи арада хьайиди туш. Малла Мегьаммед лагьайтIа, зун са шумуд йисуз данайрив хьана, ахпа Бакудиз акъатна, заз ам мукьувай кьванни аквадай мажал хьайиди туш. Заз эверунин метлеб чир хьана кIанзавай.
-Вичик квай тади аку! Эверай зун ваз ви суалриз жавабар гудай кас хьанва! Сифте за вуч лугьузватIа яб акал. Ахпа жаваб це! За вакайни са муьруьд хьанва лугьузвач хьи! Зи патай таъким я. Вун зи кIваляй са кIус ятIани фу тIуьр кас я. Вун заз жуван веледрихъ галаз барабар я. Зи гадаяр лагьайтIа, абур кьил ацIана къекъвезвай ксар я. Кьил ацIучни? Гила чаз Малла Мегьаммедакай тарикъатчи хьанва. Халисан мусурман, лугьузвалда ада, са Аллагьдилай гъейри, гьич са касдин лукI хьун лазим туш. Им вуч лагьай чIал я? Яни са касдизни муьтIуьгъ жемир. Чун вужар я? Чун раятрин кьилел гьакимвал ийиз Сад Аллагьди тайинарнавади тушни?! Аллагьдилай гъейри масадаз лукIвал тийидай бубадин хва, ам гьи вилаятда яшамиш жезва? Урус пачагьдиз акси таблигъат тухвайбурун эхир гьикI жезватIа, чаз вилералди акуна. Заз зи ханлух пачагьдиз акси хьана лагьана, Аллагьди яргъаз авурай, пака куьн са бедбахтвилик акатна кIанзавач. За вавай вуч тIалабзава?- Ам са кьадар вахтунда, Уьзденан рикIе авайди чирдай саягъда тамашна, давам хъувуна.- Сабагь хийир-абат хийир хьухь. Абуру вун чпин патаз ялдатIа аку. Ахтармиша. Ваз вуч цIийи хабар хьайитIа, чимизамаз зал хабар агакьар хъия. Зунни Аслан ханди секиндиз тазвач. Вун ана квез тамашзава, кIамаш!?-лугьуз хабарар, паркутIар гьалчзава ада зал!
-За, акI хьайила, идакай адак, адакай идак авуна кIанзава ман?
-Ваъ, я Уьзден! Вун зи гъавурда акьунач лагь ман! Са гафни фитне-шикетдинди герек туш. Бес зун хан хьайила, зи ханлухда вуч цIийи ван-сес аватIа, заз вунани далгьайла,ни лугьуда? Вуж я, валай гъейри зи хийирдал алай кас? Садни. Са вун! Ви зегьметар бада фидач. Ваз хъсанвилер тавуна за тадач. Гила ахлад. Чи кьведан арада хьайи сир диде анихъ амукьрай, юлдашдизни ачухдач.
Суьгьбет акьван яргъалди фенач. Уьзден хандин патавай пашмандиз хтана. Аквадай гьалда, ханди Уьзденални шак гъизвай. Инал авур ихтилатар гьаваянбур тушир. Умуят мукьвал-мукьвал Мегьамедан кIвализ физ-хтуникай ва аданни Исмаил эфендидин паб Зайнабан арада, дидединни рушан кьван гьауьрметлувал авайди хандин япарихъ агакьнавай. Дидеди гайи суалризни Уьздена куьруь жавабар гана. Са гафуналди, Уьзден са квекай ятIани бейкеф хьанвайди ва ада вичин хажалат масадаз чир тийидайди дидедизни хабар хьанвай, Шагьумагъадизни. И кар чир хьайила, а ихтилатар акъвазарна абуру, чпин кIвалин маса дерди-баладикай суьгьбетар авуна, гьарма вичин кеспидин къайгъуда гьатна.
КIваляй экъечIай Уьзден, вичелди къвезвай Исмаил-эфендидал дуьшуьш хьана. Са артух мукьвал-мукьвал акванни тийизвай дустар, садлагьана суьгьбетра гьатна. Исмаил-эфендиди, Уьзден са гьихьтин кардин таъсирдик кваз, гъамлу тирди кьатIана:
-Эй дуст! На чаз а ханларин фигъилдикай хабар авач лугьузвани? Аслан хан кьинал ва ам алудунал вил алаз акъвазнавай беглер гьикьван аватIа, заз чида. Месела и Юсуф хан. Адан пеше чалай Аслан хандиз, Аслан хандилай Тифлисда авай губернатордиз ва и кI мад. Чпи эгъуьр фуруз чеб аватрай! Бес я лезги хуьрерал яхулри ханвал авур кьван. За амай гафар ваз лугьудач. Амма вун вири крарин гъавурда хьана кIанзавай кас я. Вун-шаир, вун ашукь, вун зи бубадивай тарс къачур сухта хьайила, чи стхани я.
-А гафар ви девлетдиз ягърай, стха Исмаил. Зун куьн чина уьзуькъара я. Завай квехъ галаз кутугай къайдада алакъаяр хуьз алакьзавач. Чишни ваз?
-Зиян авач. Исятда вакай герек куьмек авач. Вуна жуван майишат кьиле твах. Лазимвал атайтIа, чаз вун алай чкани чизва, вунни чизва! Гьелелиг. Зун фидай дерди ава. Де мад сагърай!
-Куьнни Аллагьдал аманат хьурай, зи багъри ксар.-ИкI лагьана, Уьзден вичин майишат галай патахъ фена. Ада Исмаилаз вичиз ханди авур буюрдикай са гафни лагьаначир. А гафар гваз къекъуьникай авай хийирни авач. ГьакI хьайила, яб виридахъ акал, амма кар жуваз меслят акурвал ая лугьудай бубайрин мисал гьавая туькIуьрнвайди туш. Адалай алава яз, Исмаил ва Исхак-абур кьведни Уьзденаз стхаяр хьиз играмибур тир. Дустар хьайила, гьакIан кьуру гафар авуналди ваъ, жуван вафалувилелди къуллугъ авуна кIанда. Зун кIеве авай макъамда, абуру заз авур гьуьрмет, гила закай итим хьайила, эа абурузни куьмек аван лазим я эхир!

Усманаз мугьманвиле
Дуствилери-рекьер куьруь ийида, сергьятар-мукьва.
Мисал.
Дугъриданни, дуствили инсанар мукьвал ийида. Бакуда фялевал авур чIавалай инихъ Уьзденанни Усманан дуствал дурумлуди хьана. Къубадай нубатдин са мехъерикай хъфизвай Уьзденавай Усмана ихьтин са тIалабун авуна:
-Яда, Уьзден! Дустарикай рикIе авай сир чуьнуьх жедай затI туш. Фадлай кьулухъ лугьуз кIанз, винелди акъудиз тежез, туькьуьмзавай са мурад ава захъ.
-АкI хьанач хьи,- муьскуь яз амукьна Уьзден.- РиIе авай сир ачух тийидайдаз гьихьтин дуст лугьуда? Лагь! Са чинни кьун герек туш! Ихтияр ава ва!
-Валлагь, биллагь! Чуьнуьхуникай вуч ийида? Захъ, мехъер ийидай чIавуз жуван кесибвиляй далдам-зуьрне анихъ амцукьрай, маса шадвилерни ийидай такьат хьайиди туш. Шумудра за вун чи патариз мехъеррик гъана? Шумудра заз ви кIвалин къен ва ви хизан акуна. Амма садра кьванни вун зи кIвализ атанач. Яни атун кьисмет хьанач! Гила кьванни татун айиб тушни? За гьар сеферда кIвализ хтайла, хизанриз вакай хуш келимаяр лугьузва. Са сеферда кайваниди заз лугьунни авуна, вучиз вун садра кьванни ам галаз чи кIвализ хуьквезвач?
-На заз буюр ийизватIа, зи жаваб, дуст, башуьсте я! Ваз а кьадар зун атун кIан хьайила, заз ви гафунал гаф эцигдай са ихтиярни авайди туш. Къе зун ви мугьман я!
Хуьруьз агакьдалди, дустарин арада кьиле фейи шад гафарини, зарафатрин кьисайри, абуруз рехъни куьруь авуна, кефиярни ачух. Мехъерилай абурлувилелди хтай Уьзден, фу-затI тIуьна, сифте сефер акур Усманан хизанрихъ галаз таниш хьана. Геждан-геж дустар ширин ахвариз фена.
Усман, вичин адет тирвал, пакамахъ дустунилай вилик къарагъна, мал-къара динжарна, нехир кIватI жезвай кундал фена. Инал-анал кьвед-пуд кас акъвазна рахазвай. Ад, и рахун къалин тир кIеретIдиз мукьва хьана, салам гана. Ихтилатар яваш хьайила, Усмана, и кIватIалдик квай яшлу итимрикай садавай вичин рикIе гьатнавай са кардикай хабар кьуна:
-Валлагь генди, Рагьман халу, авай гаф дуьз лугьун, заз ахварар ахъайиз хуш атун анихъ амукьрай, масабуру ахъайдайлани хъел къведайди тир. Амма сенфиз заз акур ахвар зи рикIиз пис таъсир ийидайди хьанва, валлагь!. Ам зи рикIик хьайивиляй, регъуьни тахьана, за квез ачухзава.
-Ахварар гьар жуьре я, Усман! Ваз акур ахвар низ чида гьихьтинди ятIа?
-Чи гьаятар ацIана инсанар ава. Садбур секуьдал ацукьна, дуьаяр кIелиз, муькуьбуру-кьуьлер ийиз, ана авайди кьил акъат тийидай са къаришма тир.
-Хиирдиз хьурай лагьана, пуд сеферда эрчIи къуьнуьхъай «Тфу, шейтIан!»-лугьуз цуькIуьн гадра, Усман. ШейтIанар я абур. Кар алайди, рикIив кьун тавун я. Ахлад, жуван кеспи ая. Ана авай са затIни авайди туш!
Гьикьван рикIиз сабурар гайитIани, Усманавай вичин сефилвал Уьзденакай чуьнуьхиз хьанач. Уьзденаз, Усмана вич винелай дегишвал авачиз къалур тийиз алахъзаватIани, халис дустуниз чин акун бес я.
-Ви рангар заз кIусни пайгар аквазвач. Мекьи хьайи чка авани? Ваз вуч хьанватIа лагь, Усман!- Жузуна Уьздена
-Ваз за вуч лугьуда? Сенфиз заз акур ахвар-са масад я, дуст!-Хьайивал ахъайна Усмана.
«-Тфу це шейтIандиз»? Агь дуьз лагьаначни а касди! АкунатIа акуна ман! Гила вуч ийида? Ваз вуч лугьуз кIанзава?
-Гьа сенфиз заз ахварай акур шейтIанрин хъиляй, ша чна са шадвилин межлс къурмишин!
-Я Аллагь рази хьайи кас, ам чи гъиляй кьенвай кар тушни?! Межлис къурмишунин патахъайни фикирар ийиз хьайила, чакай вуч ийизвайди я? Квен патахъай хьайитIани хажалатар чIугвадай затI туш. Башуьсте! Къецин югъ ва йиф-чна ам ви межлис къурмиш авуниз багъиш ийида. Межлис къурмишайла, недай-хъвадайдакай гьикI я? Лазим ятIа, за мехъерал къазанмишайдини ви рекьиз харж ийида!
-Ана куьн жибинриз гъил яргъи ийидайвал авач, дуст! Виликан дар йикъар амач. Сагърай!
Нянин кьиляй ахьтин межлис Усмана къурмишна хьи, ярар-дустар, къуни-къуншияр вири кIватI хьанвай. Гьич садан кьилизни къвен тийидай ихьтин межлис къурмишунин себеб течирбур пара авай. Вилик хуьрекар атана. Бисмиллагь авурдалай гуьгъуьниз, гаф мугьмандиз гана. Вири Уьзден авай патаз тамашиз акъвазна.
-Гьуьрметлу стхаяр! Зун къе куьн хуьруьн мугьман я. Усманахъ галаз за са шумуд йисуз Баку шегьердин Гьабибейбатдин фаругъра фялевал авуна. Чи дуствал гьамишалугъдинди хьун патал, зун къе куьн хуьре ава. Квез Усман гьикI кIан ятIа, зун адан дуст хьайила, за куьнни жувакай рази яз тун лазим я. Адаз куьн вичин багърияр яз кIанзаватIа, зазни куьн гьакIа хуш я. Чун сад-садаз фадлай чизвайтIани, заз адан хизан ва адан жемятар чизвачир. Гила чир хьана заз, Усмана вич кIанарунин сирер гьина чуьнуьхнавайтIа, заз гила акуна. Куьн хьтин инсанар авай чкада. Заз куьн чина авай ракъинин нур ва чимивал квай шад хъвер аквазва. И жуьредин хъуьрез, анжах рикI къени, милаим къилих авай инсанрилай алакьда. Куьн вири сагърай! Къецин межлис за ачух авуртIа, бейкеф жедайбур ина авач! Сифте нубатда чна чи межлис кьиле тухунин тамада хкягъин. Гьар са кардиз кьил хьун буржи я. Къецин межлис кIватIунин фикир кьилиз гъайиди шейтIан тирвиляй, чна и шадвилин межлисдиз, «ШейтIандин ахварин» межлис лугьун. Къуй, шейтIанрини чи кьилиз чIурубур ваъ, къени ва шад фикирар гъурай, я Аллагь!
Тамада гьасятда хкяна. Ам и хуьруьн къене еке гьуьрмет авай кас-Ибагьимакай хкяйна. И кардал вири рази хьана. Ам межлисдин иштиракчийриз тамашна, ахпа ада сабурлувилелди вичихъ авай кьве келима лагьана, Усманан хизандизни гележегдин хъсанвилер хьун тIалабна. Ихтилатрин са пай, амайбуруни чешне къачун патал, Усмананни Уьзденан мягькем дуствилиз багъишна. Ахпа ада Уьзденавай, вичихъ авай келимаяр лагьайдалай гуьгъуьниз, хуш къведай хьтин са шумуд мани тамамарун тIалабна. Уьздена чуьнгуьр хурал эцигна, симерив ванер ийиз вугана. Межлисди яб гана.
Дагъдин гьава-жинжи гар туш,
Зун ашукь я, фендигар туш.
РикIяй фейи хиялар туш,
Дуьшуьш хьайи кар, дустар!
Эллер вири аламат я,
ТIуьнар-хъунар къиямат я.
Шуькуьр Аллагь, саламат я,
Зунни бейхабар я, дустар!
-Маншаллагь чи ашукьдиз,-лагьана тамадади.- ЦIудра ван жедалди садра жува яб акалун ва вилерал ам акун хъсан я лгьуда. Заз инал зи вилик акуначиртIа, Уьзденахъ ихьтин гьейбат аватIа, мумкин тир чирни тахьун. Эхь! Чи лезгийрихъ вири девирра чпин игитар, ашукьар, шаирар, манидарар ва маса пешекарар хьайиди я. Амма чун пайи-паяр авуна, чи кьил кьадай са камаллу Гьажи Дувуд бег хьтин регьбер къе чахъ авач лагьайтIа, захъ галаз рази тежедайбурни хьун мумкин я. Амма им гьакъикъат я. Закай нарази жемир. Чавай жуванбур хуьз жедач. А гафар чна а патахъ тан! Ша, чна мугьман яз атанвай ашукь стхалдихъ яб акалин!
ЧIулав бурма тиллерикай,
Чап килигдай вилерикай,
Жегьил-жаван рикIерикай,
Ашукьдиз хабар я, дустар!

Лугьуда хьи Ални Иблис,
Сад-садан вахар я, дустар.
Къенин и шадвилин межлис-
«ШейтIандин ахвар» я, дустар!
-Я гадаяр! Им халис ашукь я хьи! Кьуьчхуьр Саидаз ухшар авай кас я. Маншаллагь! Залум Мурсал ханди адан вилер акъудначиртIа, ам гилалди сагъ ва саламат яз амукьдайди тир. Низ чидай, ихьтин жегьил ашукьди вич эвез ийидай чIал чир хьанайтIа, ада гьихьтин шадвилер ийидайтIа?
-Ваъ я стхаяр! Зун Ярагърин хуьряй тир Уьзден я. Куьн тарифри зи кьил элкъуьрзава. Кьуьчхуьр Саидав къведай ашукь гьина ава? Адан дережадиз акъатнавай ашукь чахъ гьелелиг авач. Ам ялавлу манияр рикIе ргазвай кас тир. Мурсал хандинни Саидан арада кьиле фейи агьвалат квез залайни хъсан чизва. Сагърай чи лезги ватан! Гьахьтин бажарагълу ксар арадал гъанвай. Гьуьрметлу межлис!-Уьзденаз вичин ихтилат маса терефдихъ элкъуьриз кIан хьана,- гила зун и межлис къурмишнавай иесидихъ элкъвен:
Стха Усман, дувулар ви дерин хьуй.
Атана ваз ярар-дустар къалин хьуй.
Вирибуруз ви няметар ширин хьуй,
Дуьнья ачух, чандин сагъвал гурай ваз!
Мад сеферда жедай шадвал-мехъер хьуй.
Ви кIвалени эл-убадин тегьер хьуй.
Гьаятда ви хъсан гурлу демер хьуй,
Гьахьтин йикъар Сад Аллагьди гурай ваз!
Айвандик кIватI хьанвай ва кIвалин дакIардай тамашзавай сунайрини ашукьдин ширин сесинихъ ва кьетIен чIаларихъ сидкьидай яб акалзавай. Уьзденаз, са бязи вилерин чIуру гьейбат авай инсанрикай къурху тир. Ам са шумуд гьахьтин ксарал дуьшуьшни хьайиди тир. Ада абуруз талукь гафарни лагьана:
Зияратдиз фидай рекье,
Мердимазар дуьшуьш тахьуй.
Адан гафар гьатна рикIе,
Ви фикирар дегиш тахьуй!
Юлдаш тахьуй ахьтин лукьман,
Бейчарадиз тийир дарман.
Стха ятIан хайи жуван,
Адахъ галаз таниш тахьуй!
-Азиз дустар! Гила зи вил куьн тIалабунрал жеда.
-Я чан хва!-мад рахана Рагьман халу,- Ви гьа тIваруниз кьий! Икьван чIавал вакай чаз сад-вад касдиз тир малумвал авайди. Гила вун чи хуьруьнвийризни чир хьанва. Жегьилрин рикI алай манияр, чна тIалаб тавуртIани ваз абур чалайни хъсан чизва. Ачух ая жуван гьебе!
Гуьрчег пелен нур ава вахъ,
Ал ракъини гевгьер хьтин!
Такабурлу буй ава вахъ,
Лацу гардан сегьер хьтин.
Лугьумир на, са чун кьвед я,
Къацу серин багъдавайбур.
Гьарма сад са Зуьгьре гъед я,
Вири сад хьиз чагъдавайбур
-ГьакI ман, фад амаз! Валлагь-билллагь! Ашукь туш, рикIин хиял я!
Къала жуван суфат, абур,
Лацу гардан, чин такабур!
Нефес къачу хкажна хур,
Жегьилар сефил тахьурай!
Уьлчидин рехъ жерге-жерге,
Тараралди серин хьурай.
Садбур кIвале, садбур рекье,
Квез уьлчуьяр къалин хьурай!
Межлис яргъалди давам хьана, иштиракчийрин лагьайтIа, ерли рикIелай тефидайди. И йифни Усманан кIвале акъудай Уьзден, цIийиз жагъай дустаризни гъил яна, кIвализ рекье гьатна

Дустунихъ галаз чара хьун
Халисан дуст-стхадилайни играми я.
Мисал.
Къубадай шадвал кваз хтай Уьзден, хуьруьзни агакьдалди гьалтайбуру Малла Мегьаммедан кьилел атай дуьшуьшдикай жуьреба-жуьре ихтилатар авунай. Уьзден ни чIалахъ ягъадатIа течиз амукьна. Гьакъикъи жаваб адаз анжах дидедивай жагъун лазим тиртIани, гьадазни течир месэлаяр авай эхир. Пачагьдин чиновникринни чкадин ханларин арада жезвай мешвераяр, гьуьлуьн кIаняй физвай цин къатар хьиз, винелай чирни жедачир. Садбурун гафарихъ яб акалайла, гуя Аслан хандиз Къафкъаздин сердер Ермолова, Дагъустанда гъудгъула твазвай кас- Куьре Мегьамед кьуна, Тифлиздиз рекье тун буйругънавай. Амма и кар вучиз кьилиз акъудзавачтIа чирун лазим тир.
-А ванер са уьтера захъни галукьна, хва.-Лагьана Умуята.- РикIиз кьарай татана, зун Зайнаб вахан патав фенвай. Адазни вичин уьмуьрдин юлдаш Исмаилавай ван хьана лугьузвай. Гьам хандин векилриз, гьамни Урус пачагьдин чиновникриз, Мегьамедан кьилел буьгьтен вегьена, халкьди масакIа кьатIин тийидайвал, ам кьуна дустагъ ийиз кIанзавай. Халкьдик гъудгъула кутазвайди, хашпарайриз муьтIуьгъ тахьуниз эвер гузвайди, Мегьамедан буйругъар я лугьузва тестикьарзавай абуру.
И мукьвара, Малла Мегьаммеда, Кьасумхуьруьн жуьмя мискIинда капI ийизвай чкадал, Рагъ алай юкъуз цIавай цIайлапан ягъайди хьиз, гуьгъуьна са кьадар эфендиярни аваз Аслан хан атана акъатда. Са кIуз геж хьанвайтIани, Аслан хандин кIеретIди амайбурухъ агакьарна. Хутба кьиле фена. Аслан хан, мискIиндин са пата акъвазна, Малла Мегьямеда ийизвай вязерихъ яб акална. Ийизвай ихтилатрин ва диндин къайдаяр кьиле тухунин гьакъиндай, багьна кутаз жедай са гъалатIни квачир. Амма Аслан хан, сердер Ермола лагьайвал, Куьре Мегьамедак гьар гьи жуьреда кIандатIани са тахсир кутун ва ада тухузвай рехъ чIуруди ва хаталуди тирди успат авун тир.
-Малла Мегьамед! Халкь чIалал гъидай аламатар вахъ пара ава. Завай инал вун батIул ийиз жедач. Амма, мусурманриз Аллагьдилай алатайла, гьич саданни лукIвар хьун кутугнавач лугьудай гафариз вуна зи вилик ва залай гъейри атана хабар кьур маса касдиз гьихьтин жаваб гуда?!
-Жаваб за гана кIанзавани, хан квез?- Жузуна ада.
-Хутба кIелзавай еке алим вун хьайила, суални ваз талукь я!
-Дуьз я хан. За гьинал кIандатIани тестикьарда. Аллагь-Сад я, алей салам Мегьаммед гьахъ тир чи эхиримжи пайгъамбар я. Халисан мусурман-Аллагьдилай алатайла, гьич садан лукIни хьана кIанзавайди туш!
-Белки ваз, и ви бинесуз гафарихъ яб акалзавай авам лезгияр, гьатта зазни, зи далудихъ галай Урус пачагьдин векилризни муьтIуьгъ тахьана, уьзденар ийиз кIанзаватIа?!-Ам чекмедин кухуник гимишдин къирмажни кваз, Мегьамедаз мукьва хьана.
-Я диде, аламат хьана амукьна Уьзден дидеди ийизвай ихтилатдал.
-Я хва! Ханлариз хъел атайла, ви мискIинар аквазвайди яни? Раятриз аквадай чкадал абуру чпин кIуртарикайни кваз кьурандин чарар ийиз алахъзавайбур я. И патахъ капI авуна, кIвале чайданра цаз, чай ялугьуз буза хъвадай яхулар я абур! За ваз жуваз ван хьайивал ахъайин ман! Хъел атай Аслан ханди Мегьамедаз суал гана:
-Малла Мегьаммед! Мусурман диндин вири рекьерай вун гъавурда авай кас я. Илимдин рекьяйни вахъ галаз завай гьуьжет ийиз жедач. Амма сиясатдин рекьяй вун зи патав са акьван экуь гъед туш. Лагь кван заз, Дагъустан чIехи яни, я тахьайтIа Урусат?
-Са гьуьжетни алач, хан, сергьятриз Урусат чIехи я.
-Неинки са сергьятриз, ам гьакI къуватдизни чIехи я, Малла!
-Я жеди. За гьуьжетзавач.
МискIинда кIватI хьанвай са шумуд хуьруьн векилар кьве патазни яб гуз акъвазнавай. КIватI хьанвай кьванбур и мискIинда агакь тавуна, адан гьаятрани яб гуз ва тамашиз акъвазнавай. Аслан ханди са шумуд кам вилик къачуна:
-Урусат пачагь къуватдизни чIехиди яз чир хьайила вучиз и гъвечIи Дагъустан на адаз акси къарагъарзава?-ягьанатдин саягъда хъуьрена Аслан хан.
-Урусат пачаглугъ чIехи я, хан, амма Аллагь-виридалай чIехи я эхир!
Инал вич батIул хьайиди эхиз тахьай Аслан хандин вилериз иви хъичена. Адавай вичин раятрин вилик икI бейабурун эхиз тахьайла, ажугълувиляй, эркинивди вилик акъвазнавай Малла Мегьаммедан хъвехъ са капашди ягъун хьана. Белки ада и кар вич-вичив гвачиз, дили хьана авун хьана. Бейабур хьун-сад, вирида еке гьуьрмет ийизвай шейхдин хъвехъ ягъун-кьвед. Ам кьил кIарци ягъайди хьиз, мискIиндай экъечIна хъфеналда.
-Гьа иналди абурун къал куьтягь хьаналдани, диде?-Жузуна Уьздена.
-Куьтягь хьунар вуч лагьай гафар я?! На эхирдал кьван яб це ман! Малладин хъвехъ ягъай хандин гъил, мискIиндай экъечIуник кваз тIал гьатна, кая-кьея лугьуз, Кьурагьз хъфеналда. Адан патав татай жуьредин жерягьар хьанач. Садавайни чара ийиз тахьай Аслан хандин патав, Жамалудиназ эверналда. Ам Малла Мегьамедакай чпиз лазим делилар чирна, бейабур авун патал ханди рекье тунвай кас тир. Гьайиф хьи, вичи еке умудар кутазвай, пуд СтIалрин хуьрерилай къвезвай харжни багъиш авунвай Жамалудинакай, Мегьамедан сухта ва адан илим давам ийидай векил хьана хтанвай. И дерт Аслан хан патал зегьердилай туькьуьлди хьанвай. ЯтIани чара хьанач, тIалди кицIин мурдални кваз тез тазвай.
-Хан, вун сагърай!-Лагьана секинвилелди.-И тIал завай вахчуз жедайди хьанвач. Завай ваз чара жедач.
-Яъ! Вун вини дережадин илимар чирнавайни тарикатчи я. Валай вуч алакьда?
-За квез ачухдиз лугьун. Ви тIалдин дарман шейх Мегьамедав гва. Гьадаз минет ая.
-За малладиз?! ЭкъечI зи вилерикай кьванни!-Эвера а залумдин хциз!- Нуькверри Малла Кьурагьз хкана, дустагъда тунвайдакай хабар гана.
-Зун гила адан патав минетиз фидани?! Гьинай ягъун хьанай завай ам? Агь хашпараяр!
-Вун фин ва вуна минетун лазим туш, хан. Ам вичикай низ куьмек жезва лагьайтIа, гьаниз фидай мусурман кас я. Рекье тур жуван векилар. Ам атун буржи я. –Рахана са нуьквер.
-ТатайтIа, им зал мадни хъуьруьн жезвачни!?
-За лагьайди ая, хан. Аникай ваз писди жедач.
Хандин кIвале кьиле физвай ихтилатрин ван галукьай жегьил нуьквер, кIвалин рак ачухна, дегьлиздай рахана:
-Хан, вун сагъ хьурай! Адахъ къекъведай кар авач. Ам ина чна дустагънава!
-Мус?! Ни буйругъдалди?
-Кьасумхурьун мискIинда куьн къалар хьанва лагьана ван галукьай, Юсуф ханди, вичел сердер Ермолалай агакьай чарче, Куьре Мегьамед гъиле-гъил аваз кьуна, Тифлисдиз рекье тур лагьанвалдай. Ам ина ава.
-Алад, хъуьтуьлвилелди рахана, зи патав галаз хъша ам.
Са аран хьанач, Малла Мегьемедни галаз кьве нуьквер хтана. Салам-каламни жедалди, къаткай чкадилай хан рахана:
-Багъишламиш ая заз, малла. Ягъун хьана завай вун, гъил къачу.
-Квевай зун ягъиз жедайди тушир, хан, эгер чIехи Аллагьдин кьадар хьаначиртIа. Зун туькьуьл рикI авай инсан туш. Эгер вун гъалатI тирди куьне хиве кьазватIа, за квез багъишзава.-Чан бала, зунни чIалахъ жедачир,-лагьана Умуята,-и гафар сиве амаз, кая-кьея лугьузвай Аслан хандин гъилин тIвал чилериз фена. ЦIийи дуьньядал акьалтайди хьиз хьайи ханди Мегьамедавай тIалабна:
-Малла Мегьаммед. Заз чида, вун зурба алим тирди. Мумкин я на тухузвай тарикатдин рехъни дуьзди я. Амма, Аллагьдин хатур ваз аватIа, зун секиндиз тур! Ваз залайни хъсан чида, Урус пачагьдин векилриз вун инрай квадриз кIанзавайди. Ингье, вун кьуна, дустагъда туникай заз са хабарни авайди туш. Вун Тифлисдиз рекье тун буАмма заз вун абурун гъиле тун меслят аквазвач. За вун исятда дустагъ ийиз буругъ авунва заз А кIвалах за ийидач.
-Зун дустагъда тун патал Кьурагьиз эвернавайди тир ман на?
-Гьич ваъ! За а кардикай инал хтай жегьил нуькверди хабар гана. Ша, чна ихьтин икьрар ийин. Заз вакай са хабарни авач. Вун са ни ятIани кьурди я лугьуда за. Йифиз, дустагъдин дакIар хукудна, вун катнава лугьуда за. Ваз гьиниз кIандатIани алад! Анжах зун секиндиз тур! За вавай мад минетзава. Гьиниз кIандатIани алад, амма зи сергьятда ви илим райиж хъийимир.
-Аслан хан Мегьамед кIандайбурукай тир ман, диде?
-Ваъ, я хва! Аслан хандиз Аллагьдихъайни кичIе тир, пачагьдикайни. Ваз чурчул чидай затI яни?
-Чаз чурчул чидачни, диде? Валара, чIурара авай?!
-Гьам кIандатIа хьурай, чи хан ва беглер. Чурчулди, вич кIеве гьатайла, кIвачик квай тум атIана, вичин кьилиз чара ийида. Гьабурни гьакI я, хва!
-Мегьамед дайиди вуч авуна? Адан кьисмет гьихьтинди я?-Ам катналда лугьузва.
-Катун вуч лагьай гаф я? Душмандин гъиле гана, рикIе авай мурадар амаз, зинданда мур ийиз тун шартI яни? Кат вучизда? Табасаранар, аварар ва даргияр-са мусурман стхаяр тушни?
-За акI лугьузвач, диде. Амма катна лагьайла, зи рикIиз гьайиф хьанай.
Уьзден пака йикъан нянихъ хьиз, мулкунай хуькведайла, дуст Исмаилан патав фена. Ам дуьз кIвализ атана акур Исмаилаз шад хьана:
-Фадлай, дуст, на чал кьил чIугвазмачир. Чакай хьайи такIанвал аватIани чидач?
-Валлагь, Исмаил дуст, вун залай гъвечIиди ятIани, заз хиве кьаз регъуь жезва. Ара-бир мехъеррални тефейтIа, дуланажагъдин шартIарни са акьван хъсан жезвач. Зун Бакуда гъиле кепекар аваз вердиш хьанвай инсан я. Амма ина техил хьайитIани, жувал алай харж гудай пул авач. Къуба патакай рахайтIа, ярар-дустар а патара заз пара хьанва. Ашукьризни а пата хъсан ад ава. Къиметарни пис гузвач. Зун ара-бир чи патарани межлисрал жезва. Гьина хьайитIани-лезгияр тушни? Заз инрай къвезвай ванерни хъсанбур туш. Ибур вуч гафар я, Исмаил!? Вай-зай жезвани?
-Ана авай затI авач, Уьзден. Буба-эфенди я. Ам вичиз лайихлу къимет гузвай чка аватIа гьаниз фин герек я. Дагъустан-зурба я. Урусат пачагь-гегьенш!
-Исмаил. Зун ви гъавурда гьатзава. Аллагь куьн патал алаз хьурай. Айибмир, буба кьейидалай кьулухъ зи кIвач медресадихъай атIана. Куьн кIвалеризни къвез алакьзамач. Куьн са рекьяй физва, зун маса рекьяй. Заз Мегьамед-эфенди-жуван буба кьадар, куьн-стхаяр кьадар играми я. Бакудиз акъатначиртIа, зун ина Юсуф ханди санал секиндиз тадачир. Гила закай гъвечIиди ятIани ашукь ва шаир хьанва. За жувавай жедай къайдада халкьдиз къуллугъ ийида.
Исмаила Уьзден вири патарихъай секинарна. Адакай кIандай куьмек-анжах сагъвал я лагьана. Эхирдай, лазимвал хьайитIа, вичел са чар-хабар агакьарда лагьана, абур гьарда са истикIан чаярни хъвана, чара хьана.
Мегьамед-эфенди, хизан ва пара кьадар муьруьдарни галаз аваристандиз рекье гьатна. Уьзден, вичин амай дустарни галаз Вини Ярагъдал аламукьна. И вахтара Уьзденаз Шагьумагъади, Сад-садан гуьгъуналлаз Агьмед, Рамазан тIварар алай кьве гадани хана.
Мехъеррилай мехъерал
Къизилдин къадир-заргардиз,
амма, ашукьдин къадир халкьдиз жеда.
Мисал.
Вахтар физвай. Вахтарихъ галаз уьмуьрарни. Хийирни шийир-вахни стха я лугьуда. Лежбер ятIа-кеспидал машгъул хьана кIанда, ашукь ятIа, мел-хъеррик, межлисра. Ихьтин фикирри Уьзденаз мажал гузвачир. Майишатди кIвалахар акьалтIарайдалай гуьгъуьниз Уьзден субай яз ацукьнавай. Са кеспи авун буржи тир эхир.
КIвалахар са жуьре къайдада туна, чуьлдай кIвализ хтай Узденаз, мугьман авайди, гурар кIане авай шаламрилай чир хьана. Уьзденан гуьгъуьналлаз, ацIай квар гваз Шагьумагъани хтана.
-КIвале мугьман авай хьтинди я, Шагьум? Куьне заз хабар вучиз авунач?
-Зун булахдал рекье гьатдайла атана акъатайди я Усман. Яд амачир. Диде кIвале ава. Жув инлай са кIекни тукIуна, винелди ахлад. Зун хуьрекдин къайгъуда жеда.
-Яргъундилай тир Усманахъ ашукь Уьзден хьтин дуст жен. Ам кIеве гьатин. Ам гьи тарихда ван жедай вакъиа я?-Ихьтин къаб алай гафарин гъавурда Уьзден акьунач. Халисан дуст-кIеве гьатайла чир жеда, Уьзден! ГьакI тушни?
-Заз вуна и гафар вучиз лугьузватIа чизвач ман, Усман. Вуч лугьуз кIанзаватIа, ачухдиз лагь!
-Лугьун гьикI ийин, лугьун тавуна тан гьикI ийин? Пака ваъ, муькуь юкъуз чи мирес Алиагъади Савзиханан гададин мехъер ава. Заз Умуят халади, вун накь Яхул шегьердай мехъерикай хтана, никIел кьил чIугваз фенвайдакай ихтилат авунва. Ада лугьунни ийизвай, я бала, ам лап галатна хтанва, вичиз лугьун ая кван. завай ваз мехъерикай хтана, инжикели хьанваз буюр тежез, кьве рикIин хьанва. Са бегьем ашукь кьванни алач адан мехъерал. Ваз хъсан чизва, демина зуьрнечияр гьикI герек жезватIа, межлисда ашукьни хьана кIанзава. Гьикьван галатнаватIани вун Уьзден галаз хъша лагьана, зун ви патав рекье тунва. За умудда-вуна заз ваъ лугьуч! Чна куьн акьван чандивайни ийиз тадач.
-За вакай гьикI ийин, Усман? Дугъриданни, зун и йикъара гьелек хьанвайди я. Ви хатурдай хамунани гьатна кIанда лагьайвал, къведа ман, дуст!.
Алиагъадин тIалабун гваз атай Усманан кеф тахай Уьзден мад Яргъундал рекье гьат хъувуна. Абурун бахтунай хьиз, анихъ хъфизвай шарабанни гьалтна. Са кьадар вахтунилай дустар Алиагъадин къапудиз гьахьна. Ашукь галаз хтайла, Алиагъадиз Усман ва адан дуст эцигдай, вахчудай чка жагъизвачир. Алиагъа, са фан кIус тIуьна ва чаяр хъвана, мехъерин кIвализ фена.
-Мехъер авай Савзиханан кIвале чаз къулай я,- лагьана Алиагъади, -ша, чун гьаниз хъфин!
-Аквадай гьалда, Алиагъа, ви кIвале недай-хъвадай затI амай хьтинди туш.
-Авачир кIвалахни авач, Усман, я вуна лугьудай хьтин девлетни авач. Амма мехъерин кIвал-хазина хьиз я. Гьикьван тIуьртIани анай куьтягь жедач. Садра зун фена экъечIин кван. Са гъвечIи герендилай ам къецел, фу-чайни гваз экъечIна. Адаз Усман са квел ятIани рази туширди акуна.
-Усман, на чIуф ийизва хьи! Ви дерт заз лагь!
-ЧIуф ийични? Чаяр хъваз чун эмшерияр яни? Абурухъ авач-авач, са четвер чехир кьванни авачни, кьарай атIайди? Вун садра и кIвачери атIанвай рекьиз тамаш, чи вилик гъизвай чаяриз тамаш. Буш хьанвай дамарар ичкидив кьванни чандал хкиз тур гьа!
-Башуьсте! Адан патахъай куьн кефи хадалди, зи къуншидин кIекрен ятур хурай!
-Агь ви баш сагъ хьурай! Агь ви гьа сивиз кьей Алиагъа, халис риIин хиял я. Фад амаз ман!
Мехъерин юкъуз иниз Къубадай атай мугьманри чпихъ галаз са маса ашукьни галаз атанваз хьана. И кардикай Алиагъади Усманаз, Усманани Уьзденаз муштулухар гана.
-Заз, дуьз лагьайтIа, иниз къвез са акьван ашкъини авачир. Вучиз лагьайтIа, хуьруьз, адет яз, ял ягъиз фидайди я. Амма и сефер заз хуьряй хьайи ванерни са акьван рикI шадардайбур хьанач. Иниз атанвай ашукьни вичиз кьве кепекдиз чара ийиз атанвай хьтинди я. Зун хъфида, Усман! Алиагъади мехъерин иеси Савзихан гъавурда турай.
-Акъваз кван я стха! Вунани чи кьил элкъуьрмир! Зун килигин ам вуч кас ятIа. Акьван викIегь бубадин хва чазни чир хьурай. Вун никай къурху хьана катзава?!
-За а гаф лагьаначир хьи, Усман. Чун кьве кас ашукьар хьайила, чара авачиз акъажунариз акъатда.
-Ваз мехъерик буюрнавай кас – зун тушни?!-Лагьана Алиагъади.-Вун акъвазда! Вуна чи мехъер кьиле тухуда. Къубадай атанвай мугьмандин гуьгъуьна гьатна атанвай ашукьди вичиз ина манияр лугьудай чка анихъ амукьрай, кьуьл ийидай кьванни чка жагъуррай.
-Алиагъа, за лагьайди вуна ийидатIа, садазни са гаф лугьудач. Папарин мисал авайди я, йикьез экъечIмир. ЭкъечIнани-кьилел чIар аламаз хкечIмир! Мехъер чна кьве ашукьди санал аладарда. Акъажунар хьун-мадни рикI алахьдай кар я. Зун гьазур я.
Къубадай атанвай мугьмандихъ галай ашукь хачмазви тир. Ам са мус ятIани Усманаз акур хьтинди тир. Хъунални рикI алай, адан вилер гьамиша дишегьлияр авай патара жедай са къемеди кас тир. Яраб, фагьумна Усмана, ам мукьувай акурла, парталрихъ галаз адан къилихарни дегиш хьанватIа?
Дем акъудзавай чкадал мугьманриз кьилдин чка туькIуьрнавай. Зуьрнечийри, са гъвечIи герен пIивитIар кьежирна, зуьрнейрин туьтер яд цIана хьиз ачухарна, ахпа, далдамчиди цIегьрен хамунив ван гутаз туна. Кьарай авачир жегьилар, дем рекье-баша тухузвайдан цумбулдикай кьуна акъвазнавай. Гьар са жегьилдиз вичин рикIин «цIай» рекьидай кьуьл ийиз кIанзавай. Деминин элкъуьрна къерех тирвал, якIун жагъун хранвай дишегьлийрал, гьар сада вичихъ авай гуьрчег ва михьи партал алукIнавай. Дугъридани, купIарикай ийизвай цIай кардик акатдалди, рагъини акIанватIани цавун кIукI ишигълаван авуна, дишегьлийрин гуьрчегвал, ажайиб къайдада къалурзавай. Мугьманар ва жегьилар, чпин кьуьлуьнин нубат вилив хуьз акъвазнавай. ГъвечIи аялриз кIанзавайди катун ва галтугун тир. Са бабат хьтинбуру, чIехибурув барабар капар ягъзавай.
Мехъерин иесиди, деминин къерехдал акъвазна, жегьилрив нубатда кьуьлер ийиз тунал, и арада азиз мугьманарни бейкеф тежедайвал бажит тир. КIвалени межлисар амай. Вири деминиз агакьнавачир. Межлисдал Савзихана лугьунни авунай:
-Гьуьрметлу мугьманар, играми дустар! Къе зи мехъерал абур гъун патал Къубадай атанвай зи дуст Демира вичихъ галаз Хачмаздай Сердерни галаз атанва. За жуван кесибвиляй, чи патара тIвар-ван гьатнавай машгьур Уьзден иниз къведа лагьанани умуд авунвачир. Алиагъадини Усмана ам галаз хутун-имни еке шадвал ва дамах ийидай кар хьанва. Сад кьванни жагъидач жал лугьуз хажалатдик квай зун, гьар акатай девлетлуйрин межлисра кьериз жедай къуша ашукьрин иеси хьанва. Ша, чна абурун кьведазни гурлу капар ягъунивди, хвашкалди ва сафагелди лугьун!-Деминин иштиракчийрин гурлу капари цавув ван ийиз туна.
Ашукь Сердер фадлай мехъеррик акатнавай хьтинди тушир. Ада са куьнизни фикир тагуз, гагь шишерал чарай якIар алажиз, гагь къвалав гвайбурухъ, гагь идахъ, гагьни муькуьдахъ истикIан галукьриз, хъванни ийизвай. Са арада ам кIвачел акьалтна. Ада дем акъвазриз туна. Кьуьлуьник квай жегьил гада, руш хъфена, къах хьиз деминин юкьвал амукьна. Сердера башламишна:
-Куьре пата, Къуба патан мярекатрал экъечIдай алакьунар авай ашукьар ава лагьана, заз тарихда ван хьайиди туш! Бели, чпин югъ няни ийизвай ва са тике фаз чара ийизвай сад-кьвед хьана жеди. ТахьайтIа ваъ! Дуьз лугьузвани за?!- Ам вири вичиз тамашзавай деминин иштиракчийриз, гардан патахъ жедалди тамашна. Жаваб ван тахьай Сердера, вилер дишегьлияр пара авай патахъ элкъуьрна, чуьнгуьр хуруз чIугуна:
Куьре патан жегьил жуьже,
Куьн пата вуч хабар ава?
Къачу чуьнгуьр, межлисда къе,
Къалура вуч гьанар ава?
-Гила нубад вид я ашукь тIвар алай Уьзден.-Лагьана Сердер хъуьрена.
Уьзден кIвачел къарайна, ам деминин иштиракчийриз килигна:
Ашукь Сердер, ви чалгъи кьил,
Къакъудна вун физ тахьурай.
Вуна хъванвай ичкиди ви,
Кьилел бала гъиз тахьурай.
Вуж ятIа лагь кван вуна заз,
Кьил чилеваз хъфидайди?
Ашукь Уьзден чидани ваз,
Ви кIиринай тефидайди!

Хъел акатай Сердера вичин чанда ялар туна. Ажугъди адан гардандин дамарар лашар хьиз авунвай. Вилер кIерецар хьиз экъетIна, ада давам хъувуна :
Яраб, гьайван, гъвечIи чанда,
Вахъ ахьтин фендер аватIа?
Дегишардай гьар са гьава,
Туьтуьна зенгер аватIва?
Куьре патан чакъалдикай,
Къубада аслан жедани?
Хабар я заз ви гьалдикай,
Лагь закай дакIан жедани?
Акъажунар са акьван яргъалди давам хьанач. Са арадилай демер къурмиш хъувуна. Жегьилри ва мугьманри дем цицIе хутуна. Сердераз, вичивай хьайитIа, зарафатрик кутуна, Уьзденан кефияр чIуриз кIанзавай. Уьзден лагьайтIа, кIусни къайгъу авачирди хьиз, демина секин тир. Усман ара-бир къудгъунизни хьана, амма Уьздена Сердераз кутугай жавабар гуз акурди. амни секин хьана. Сердер къвердавай пиян жезвай. Са арадилай Сердера, вич галаз атай мугьман къубави Демираз, яргъай хьиз са вуч ятIани къулуриз алахънавай. И кар аннамишай Уьзден Сердераз мукьва хьана:
-Къалабулух квай хьтинди я вак, ашукь Сердер. Вуч аквазва ваз анай?
-Ваз аквазвачни? АтIа кIваляй са затI аквазва заз. Ада вуч лугьузватIа зи кьил акъатзавач.-Уьзден Сердера тIуб туькIуьрзавай патаз килигна. Ам цурай тум галтадзавай балкIан тир кьван.
-Валлагь,-лагьана Уьздена, ам лап чапрас хьанвайди аннамишна,- анай сада гъил агъурзава, амма ваз яни. заз яни ва я са масадаз яни зи кьил акъатзавач!
-Вунани лагьана! За ам фадлай гуьзетзавайди тир. Ваз вучиз гъил агъурда ада? Садра вун жувазни тамаш, зазни. Заз агъурзавайди аквазвачни ваз?!
Сердер галтад жез, вичиз яйлух агъурзавай патахъ фена. Далдадик акатай адаз, вичиз буюр ийизвай дишегьли, и мичIи чкада киснавайди хьиз хьана. Аялриз пиян кас акурла хвеши хьана. Абур чуьнеба и пиян мугьмандин гуьгъуьна аваз цурин ракIарал кьван фена. Ашукь Сердер цуриз гьахьзамаз, аялри къецелай ризадал чефте вегьена. Ракни акьалайла, балкIанди пурх яна акурди, вич аватай чка цур тирди чир хьайи, Сердера рак къене патай гатунар пара авуна, амма виридан фикир демина кьуьлер ийиз ва манияр лугьузвайбуруз гунал машгъул яз, адан гьарай-эвердин ван къведай ва я адакай хабар кьадай кас амукьнач. Са кьадардин хъунни авунваз, цурин пипIе малариз алафар вегьедай тунни аваз, са жуьреда ацукьай чкадал, Сердер ширин ахвариз фена.
Демерилай гуьгъуьниз, суфрадихъ ацукьна амай мугьманри ашукьривай межлис давам хъувун истемишна. Къубадай атай мугьман вичихъ галаз атай ашукьдин суракьда гьатна. Санайни ван-сес тахьайла, белки хъфена жеди лагьана, ам межлисдиз хтун хъувуна. Нубат ашукь Уьзденал атана. Ам Сердеран чуьнгуьрдихъ элкъвена, лугьуз эгечIна:
Вун тирни зав гьуьжетайди,
Чанда ялав-къаст авани?
Кьиле тефир къилетайди,
Иес квахьна, ясдавайди?

Гьарма вичин дердинава,
Эй, чуьнгуьр, иес гьинава?
ГьинаватIа лагь вуна заз,
ТIвар акъатна хуьревайди?
Кеф-кефият чехирар хъваз,
Ашна галаз кIвалевайди!
Нез-хъваз вири кефинава,
Чуьнгуьр, ви иес гьинава?
Вичихъ «намус», «гъейрат» авай,
Пагьливан тир гьейбат авай.
Абурсуз къаш-къамат авай,
Седефлу саз гъилевайди!
Вун нихъ галаз бягьсинава,
Чуьнгуьр, ви иес гьинава?!

И чIаларин ван япарихъ, къуншидин салай гадарзавай къванер хьиз галукьай Демираз межлисда ацукьдай чка сал хьана. Ам мад къарагъна, Сердер гьинихъ алатнатIа акваз, къекъвез башламишна. Уьзден яваш жезвачир:
Итим квахьун вуч себеб я?
Саламат хьун-зи метлеб я.
Залумдин хва, вуч адеб я?
Шарабдин тIвар сивевайди!
КIвалахар лап терсинава,
Чуьнгуьр, ви иес гьинава?!
Чуьнгуьр, ви иес гьинава?!
Межлисдин иштиракчийри гурлу капар ягъунивди, Уьзденаз чухсагъулар лагьана. Уьзден генани акъваззавачир:
Ашукь Уьзден атанва квез мугьмандиз,
Шад гьевес гваз экъечIзава майдандиз.
Мубаракрай мехъер жагъай хизандиз,
КIвале даим гьа ихьтин йикъар хьурай!
Им са югъ я цIийи тарих кхьидай,
Са юкъузни гьич рикIелай тефидай.
Кьве жегьилдин кефияр шад ийидай,
Къенин югъ квез гуьлуьшан гатфар хьурай!
Мярекатар, межлисар самбар жеда.
Неъ, хъухъ, дустар, кефияр къумбар жеда.
Гзаф тахьуй, келледиз хабар жеда.
Адет тирвал, гьаданни кьадар хьурай!
Пакадин юкъуз, балкIандиз алафар вегьез фейи иесидиз, цура са вуж ятIани аваз акуна. Угъри хьиз хьайи ам, туьфенг къачуз кIвализ хъфейла, цурай сад калтад жез, ярх хъижез хъфизвайди акуна. Мукьув агатай адаз, сенфиз Демир къекъвезвай ашукь Сердер чир хьана. Ам ашукьдин гуьгъуьна аваз, гъиле вини кIвачиз акъуднавай Гьажимустафаярни гваз, мехъерин кIвалин гьаятдиз хтана. Сердера вичин кьилел атайдакай, кьил, я тум алачир са мах хьтинди ахъайна. Яб акалайбурук хъуьруьнни акатна, амма Сердерал чир жедай гьал аламачиз акурла, ам душмандизни кваз язух къведай шикилдиз атанвай.
-Демир ви суракьда ава, Сердер. Хизан сагъ хьайи кас, санихъ иляйсдайла, чаз кьванни талгьана, кьил туькIвей патахъ фидайди яни? Чун сенфен йифди, чирагъар гваз агъа дагьардал кьван къекъвез фейиди я. Вун фена чарадан цура йиф акъудиз. Ам ви рикIел гьикI акьалтайди я?
-Хванаха, зун куьн чина уьзуькъара хьана. Залай гъил къачу. Зи дуст Уьзден закай нарази хьана жеди. Хъвайиди кьилел хьайила, зи сив зи ихтиярда амукьзавайди туш. Вучда? Залай гъил къачурай.
Мехъерин иесиди, Хачмаздай атай ашукь, язухдай паяр-затIарни гана, рекье хутуна. Свас гъизвай йикъан межлис кьиле тухун патал вири ихтиярар Уьзденан гъиле вугана. Усманан шадвилин кьадар авачир.
-Жечни, Уьзден, чаз вуна са билбилдин тариф авуртIа,-тIалабна Усмана
-Башуьсте! Билбилдикай тушни квез мани кIанзавайди? Ам завай!
Ничхиррин ван гьатнава зи япара,
Билбил рахаз ал алмадин тарара.
Саламат я вун Къубадин тарара,
Ваз ахварай яраб зун аквазватIа?
Фикир гана алатна фей йифериз,
Темен гузва за ви яру хъуьхъвериз.
Уьмуьрдикай фейи йикъар эзбериз,
Яраб вуна зи дидар чIугвазватIа?
Хабар ава, марал, заз ви рикIикай,
Вахъ рахадай куьмек авач мецикай.
Зун рикIеваз кьил хкудна мисикай,
Вуна, яраб зи шикил чIугвазватIа?
Зи кIаниди, кIеви жемир ахвара,
Завди рахух, ви гьалдикай хабара.
Ифин алаз гьатнава чан-чанара,
Вун ахварай, яраб зав рахазватIа?
Зун физвай къе сефердин са бинева,
Дуьшуьш хьайи са кIвалахдин рекьева.
Экв жедалди гьахьна ван зи рикIева,
Вуна заз ви гуьл къамат къалазватIа?
Мехъер кIандай къайдада кьиле тухвай Уьзден виридан гъилерал хьана. Йиф Гуьлагъадин кIвале акъудай Усманни Уьзден, са арадилай ширин ахвариз фена. Гьа икI Уьзден шадвал кваз, пакаман экв малум жезвай вахтунда хайи хуьруьз уьзуьагъвилелди хуьквез рекье гьатна.

Кайи хирел кьел алахун
Мал-чандихъ, кьасабчи-къазанжидихъ шеда.
Мисал.
Дегь заманайрилай инихъ уьзденар яз яшамиш жезвай дагъвийриз, гьар йисуз, гьар вацра жезвай дегишвилер кIусни бегенмиш тушир. Ачухдиз лугьуз жезвачиртIани, пара кьадар чкайра жезвай къалабулухрин крари, Лезгистанда адалатсузвал ийизвай яхул ханари къалабулух кутазвай. И гужарихъ галаз са жуьредани вердиш тахьанвай дагъвийриз Урус пачагьдин чиновникри мадни артухан крар, мадни артухан гъамар ва ялиз тежедай парар вугун хъувунвай. Урусатдин кьиле акъвазнавайбуруз, дагъустандин халкьар вагьшияр хьиз аквазвай. Абуру муьтIуьгъ тежезвайбур терг авунин ва дараматар, гьатта хуьрер цIаяр яна, чилив барабар авунин буйругъар гузвай. И кьве терефдин арада, чкадин девлетлуйри, гафар садбур, амма крар масадбур ийиз, фендигарвилелди чпин кьилер хуьзвай.
Халкьдихъ рикI кузвай, ватан азад авунин фикиррал алай векилар, гьасятда хандиз маса гудай гъилибанарни авачиз тушир. Урус пачагьдин чиновникризни азадвилин руьгьдал алайбурукай еке къурхулувал авайди ва абурун вилик пад кьун патал къати женг малумарун меслят къалурзавайбурни кими тушир. Куьре Мегьамедаз лагьайтIа, чилерин кIаникай фидай гьарамзадайрин амалрикай хабар авачиз тушир. Дагъви халкь илимдин ва таблигъатдин рекьяй зайиф тир. Ада вичин тарикъатдин кIвалах, дагъвийрин арада чукIурун патал, вичихъ галаз Аваристандиз атанвай муьруьдрихъ галаз талукь кIвалах чуьнебан гьалара кьиле тухузвай. Муьруьдри, хуьрерай-хуьрериз физ, къазаватдиз гьазурвал акуниз эвер гузвай. Малла Мегьамедахъ галаз пара кьадар хуьрерай муьруьдар ва сухтаяр тупламиш хьана, Дагъустандин сад лагьай имам Къазимегьамед хкягъуникай ва адакай езне хьунухьикай Уьзденаз, анрай хтайбурувай ванер хьанай.
АцIай бархун авадарун патал, санлай кьил гун лазим тир. Шейхди, са вахтара, Гуьнепатан хуьрериз, къунши табасаран, дарги ва авар патаризни муьруьдар рекье туни хъсан нетижаярни ганай. Са вахтара Вини Ярагъдал, аваристандай Къазимегьамед, Шамиль ва абурухъ галаз маса кьегьеларни къвез, шейхдивай тарсар къачурди тир. Гила, лагьайтIа, Малла Мегьамедан рагьбервилик кваз гъазават кьиле тухунин патахъай рекьер-хвалар гъиликди ийизвай. Вири и крарикай жасус гудайбурни авачиз тушир. И крар акурла, Урус пачагьдин чиновникри, Аслан ханди ва Вини Ярагъдал ханвар ийизвай беглер тир Гьарунбегдиз,Юсуфбегдиз чпин гъилибанрикай мефят къачуна, гьар гьикI хьайитIани муьтIуьгъ тушир малла кьуна, чпин гъиле це лагьанвай.
Бакудай фялевал ийидай чIавуз Уьзденан вилериз хейлин вакъиаяр акунай. Инкьилабчи фялейрин жергейра ам кьериз хьанайтIани, адаз фялейри ийизвай тIалабунар дуьзбур тирди чир хьанай. Гьелбетда, сад ава фялейрихъ галаз женгиниз экъечIун, сад ава фялейри ийизвай тIалабунар гьахълубур яз гьисабун. Абурун гафар-чIалар сад тушир. Эгер вун фяле ятIа, фялеяр авай мелени кIанда, йикьени. И кардиз Уьзденан къилихда дегишвал турди - Гьейбат хьана. Ада гьар чIавуз, фялейри кьиле тухузвай женгерикай ихтилат кватайла лугьудай:-Чан рухваяр! Зун Бакуда аваз пара кьадар йисар я. Заз аквазва фялейри женгер чIугуна вуч къазанмишзаватIа. Абурукай садбур дустагъриз физва, муькуьбур, кIвалахрилай алудна, куьчейра твазва. Заз чида, куьн дамарра фялевилин иви ргазвайди. Ахьтин иви захъни ава. Амма заз мад са кар чида, за куьн диде-бубайрин вилик гьихьтин гаф ганвайтIа. За куьн иниз кьве кепек пул къазанмишиз гъанвайла, квекай са вуж ятIани, фялейрин женгерин тереф хуьн себеб яз, кьуна дустагъдиз чуькьвейтIа, зи чкадал куьн хьурай. Куьне хабар кьурдаз вуч жаваб гуда?-И гафар риIе гьатай Уьзденан рикIел акьалтнавай звал, цIал яд иличай саягъда, яваш жедай. Гьа и къилих гумай Уьзденавай я Малла Мегьаммедан терефдарвал жезвачир, я адавай инин гьахъсузвилериз вилер акьална тамашиз жезвачир.
Алай вахтунда хайи хуьре гьар са лежбер вичин майишатдал машгъул жезвай макъамда, кьве жуьредин зулумдик акатун адавай сакIанни эх жезвачир. Чара атIай ашукьди вичин дердер, агьузардин саягъда, бейтериз элкъуьрзавай. РикIин наразивал чIалан устаддивай къене баймишиз тежезвайди, чаз адан пара кьадар шииррайни малум я. Гьа ихьтинбурукай са шумуд бейт халкьдин арада машгьур тир:
Къвердавай пис жез чи гьалар,
Бул хьанва хьи къалмакъалар.
Гъазаватдин гафар-чIалар,
Хуьре-кIвале пара хьанва!
Урусатдин нуьквер, къазах,
Пачагь патал хьанва даях.
Мусурманар хьанва уях,
Гьахъ-гьисабдин ара хьанва!
Хура чуькьвез Уьзденан рикI,
ТIем къвен тийиз жезва гъарикI.
Рахаз тежез, мез сарарик,
Акатиз, фу тара хьанва!
Са юкъуз Уьзденал къариба хабар агакьна. Адаз, са ни ятшани, хуьруьнви Гьажиди, и шиирар Юсуф хандал агакьарнавайдакай лагьана. Лугьунриз килигайла, Юсуф хан чIалахъ хьанвач. «Жеч!-лагьаналда ада. -Уьзден заз секин кас яз чида. Ам Малла Мегьаммедан дустунин гада хьиз, зи дуст Агьмедан гадани я. За адаз еке гьуьрметар авурди я ва ийизвадини я. И кар ада вичизни хъсан чида. А чIалар Уьзденан тIвар алаз масабуру ийизвай къундармаяр я. Гьа са вахтунда,- лагьана Юсуф ханди, -Уьзден нихъ галаз рахазватIа ва адахъ ихьтин акси шиирар мад аватIа чириз, вичин ихтибарлу гъилибанар гилигна. -Мукъаят ва мад сеферда мукъаят хьун лазим къвезва. Малла Мегьаммед аваристандиз катайдалай гуьгъуьниз, Уьзденанни Исмаил эфендидин арайра, чаз малум жедайвал, атунин-хъфинин алакъаярни амач. Вуч ятIани, абуру сир маса гузвач. КIвалах мукъаятвилелди ийизва. Я тахьайтIа, зи гъилибанар буьркьуь ва биши хьанвай хьтинди я»!
Юсуф хандин гадайрини чпин гъиляй вуч къведатIа, гьам ийизвай. РикI ачухна дерди ийидай кас амачир. Цiийиз арадал къвезвай дустари къе вун маса гун мумкин тир. РикI дар хьайи Уьзденаз, шад декьикьаярни, патал хуьрериз мел-мехъерик фейила жагъизвай. Халкь а кьадар нарази тир хьи, амма абурун вилик экечIна, женг кьиле тухудай кас авачир. Накь-къе и кар вичин хивез къачун патал гьазурвал аквазвай Мегьамед-эфенди, хайи ватандай яргъаз къекъечIуниз мажбур хьанвай.

Кьурагь гад
Кесибрин вил-Аллагьдал, девлетлуйрин-пачагьдал жеда.
Мисал.
Бедбахтвилеринни гьар жуьре авайди я. Вири крар Аллагьдивай ятIани, са жуьредин бедбахтвилер ава тIебиат себеб яз жезвайбур, садбур ава инсанар себеб яз кьилел къвезвайбур. Бубайрин мисалда лагьанвайвал, еб гьамиша шуькIуь чкадилай кьатI жеда. Ни вичиз вуч лагьайтIани, кесибрин гьал гьар сана зайиф тир. Гьа кимяй абурун кIвалах къвердавай четин жезвай.
Инсанар авайди я, абурун кIвачихъ хуьруьз-кIвализ берекат къведа. Гьа ихьтинбурукай яз, Малла Мегьамедан кIвачихъ Вини Ярагърин хуьр кьуд уьлкведиз машгьур хьанвай. Амай хуьрерив гекъигайла, ярагъвийрин гьал-агьвални пис тушир. Алай йис небгет алай хьтинди хьанва. Малла Мегьамед хизанлугъ аваристандиз куьч хьунихъ галаз, алукьай гадни кваз кьурагьди хьана.Тамаш садра ам гьихьтин татугайди хьанватIа? Гьар са касди вичихъ авай ризкьи, хъуьтIуьн ва гатфарин дарвилерни кьабулна, пака недай ем хьун патал чилик кутунвай. Инсанри чпелай асилли вири карар авунвай. Гила виридан вил цавараллай Аллагьдал алай. Гатфарихъ бес кьадардин марфар хьаначтIани, къацара тIимил хьайитIани техилар авай. Гила кIанзавайди марф тир. Тух жедалди марф ва рагъ хьайила, кьилера авай техилрин тварар дигмиш жедай. Гатун кьурагьвили виридак къалабулух кутунвай. Эгер марфар тахьайтIа, халкь кашал къведа. Ихьтин фикирар кьилиз къвезвай Уьзденахъ, са акьван къалин хизан авачиртIани, адаз къуни-къуншияр, хуьруьн жемятар язух къвезвай. Адалай къецелай, Уьздена вичин кьил, ара физ эверзавай мел-мехъеррикай ва межлисрикай атай кепек-шийидални хуьдай. Уьзден-вири Вини Ярагъар лагьай чIал туш. Къуншидин гьал четин акурла, куьмек ийиз вердиш хьанвай Уьзденавай, авачирдаз са гъил хкаж тавуна акъвазиз жедачир. Уьзденни Аллагьдин векил тушир. Амни, вичин гъиле авай ризкьидин иеси тир. Амай кесибрин гьал гьикI хьурай?-И суалри адаз ерли секинвал гузвачир. Кимерал экъечIайлани япарихъ галукьзавайди кьурагь гатукай, цавл са ккIал кьванни акьалт тийизвай циферикай тир.
-И гафар лугьузвай тупIал фекьи Сийида,-Сад тир Аллагьди чи писвиляй къалурзавай аламатар я. Чакай пара кьадар инсанар аси хьана къекъвезва. Цаварал Аллагьдиз, чилерал пачагьриз муьтIуьгъбур яз туьретмишнавай инсанар, гьама сад вичин бармакдин кIаник хан яз къекъвезва! Къара жемятдин буржи-чпиз къалурай рекьяй фин я.
-Гьямд хьуй Вичиз! Чун Аллагьди халкьнавай лукIвар язух вучиз къведач, фекьи?- Жузуна Шерифа.- Чи вуч тахсир я? КапI-тIеат ийизвачни чна?!
-Йикъа вадра капI авун ва адахъ галаз амай шартIар кьиле тухун, абур Сад Алагьди чи хиве тунвай ферзер я, Шериф. Гад кьурагьди тахьун патал, чна пIирерал фена, садакьаяр гана, Аллагьдивай чи гунагьрилай гъил къачурай лагьана тIалабунар авун лазим я. Са бязибур пачагьдиз, хандиз акси яз экъечIзава.. Абур вужар ятIа квез виридаз чизва.-Ам кIуф патал кьуна, Уьзден авай патаз тамашна.
Кимелай са кIус яргъа хьиз, куш-куш ийиз рахазвайбурни авай. Абурукай кьуьзи Кериман сес майдандиз акъатна :
-Я фекьи, на чи писвилериз гузвай жазаяр я лугьузва гьа. Лагь кван чи тахсир вуч ятIа?! Чна низ писди ийизва? Гьа зун хьурай. За низ вуч писди авуна? Кап ийизвачни, закат гузвачни? Аллагьди залай гъил къачурай, анжах са шартI завай кьилиз акъудиз хьанвач. Ам-Кябедал фин я. Такьат авайтIа, гьа ферзни зи хиве тадачир. Чи варарал къвез, закат це, ген гуьз, векь ягъиз ша лугьудайбур пара жезва, амма Аллагьдивай тIалабна, чаз и дарвал гумир лугьудайбур-садни авач.
-Ваз нивай вуч кIанзава, Керим?
-Заз, Гьажикъадир, садавайни кIанзавай затI авач. Амма и кимерал са бязибуру, вири тахсирар кентэгьлийрин хиве туна, чеб михьи цуьквер хьиз къалурзава. Зи мурад-дуьнья ислягь хьана, чи сивихь галай ризкьи дар тавун я. Гьар гьи завал хьайитIани тахсиркарар жагъуриз алахъна кIандач. Майданда авайбур вужар ятIа аку! Кесиб синифдиз са гаф лугьудай ихтиярни гузвач. Виликдай Малла Мегьаммед авайла, хуьре берекатни авай. Чи аялри чпиз алиф-бей-тейни чирзавай. Гила, Сийид хьтин фекьидал аватайла, ша, къарай, чна и кIвалах ийин лугьудай чкадал, халкьариз махар ахъайиз, кимел ацукьнава.
-Эгер чна Аллагьдивай тIалабунар авуна кIанзаватIа,-ихтилатдик экечIна Манкъули,-ша, чун са юкъуз хуьруьнвиярни галаз пIирерал садакьаяр гваз фин.
-И кьурагьвиликай авайди зиян я. АкI хьайила, гаф-чIал сад авуна, чун Аллагьдивай марф тIалабиз фин. Иншаллагь! Адаз чи ялвардин ван къвен.
Пакад югъни гьа и йикъарандилайни чимиди хьана. Халкьар, кIеретI-кIеретI хьана, хуьруьн патарив гвай пIирерал физ башламишна. Жуьмя югъ тир. Нисинин капI ийидалди, мярекат кьилиз акъудун лазим тир. Гьар сад вичихъ авай-авачирни къачуна, зикирар ийиз-ийиз ЧIехи пIирел фена. Феьиди салават гъана, вирида дуьа авуна. Фекьи Сийида Аллагьдиз ялвар авуна:
-Я цавараллай Кас, эй азиз тир Аллагь Таала! Ви рагьимдик квай ксарикай хьурай чунни. Чан Аллагь! Ваз чун язух ша! Чун ваз ибадат ийизвай лукIар я. Гад кьурагьди хьанва. Чан Аллагь! Чна Вавай марф тIалабзава. Чаз са вил ахъай!!
Фекьиди ялвар ийидай вахтунда, гьар са дуьа акьалтIарайла, вирида «Амин» лугьузвай. Вилик акъвазнавай Шагь ва Шалбуз дагълар, эрчIи пата сефилдиз акъвазнавай Катин дагъни кваз, жемятдихъ яб акализ акъвазнавай. Белки абурузни жемятар язух къвезвай. Амма виридалайни кар алайди, абур язух атана кIанзавайди, халкьдиз куьмек ийиз жедайди-тек са Аллагь тир. ЧIехи фекьи Шалбуз дагъдиз чин чIурна хьиз тамашзавай. На лугьуда, вири тахсирар и дагъдин хиве гьатзавай.
-Багъламаяр ачуха кван!!!-Гьарайдин ван акъатна.-Гъанвай садакьаяр гъавурдик квай са касдив пайиз тур! Иншаллагь, чун хъфидалди са къалин марфни къван!-Лагьана мижевирди.
Чухвадин хилер къакъажай Муртуз, халкьди гъанвай садакьаяр са-садахъ ийиз эгечIна. Биргандар ва ругур якIар, верчер санал, иситIаяр, виртIер санал эцигна. Садакьадикай къвезвай паяр жуьреба-жуьреда эцигиз, вугуз башламишна. Жерге яна ацукьнавай итимрин вилик, яргъал хьиз ацукьнавай папарин вилик са кап фал, са кIус иситIа эцигзавай. Уьзден кесибар авай пата ацукьнавай. Иниз адан диде Умуятани амайбуралай усал тушир паяр-уьлуьшарни гъанвай. Ацукьнавайбуруз, пайзавайдан фашалвал акуна. Сифте нубатда кесибрин вилик, тIимил ятIани, фал эцигиз иситIаяр гуз акурла, Уьзеназ шадни хьанай.
Са арадилай, пайзавайдан ва буюрмишзавайдан фашалвили, кIватI хьанвайбурун сиверик рахун кутуна. Вуч кьван хъсан затIар фекьийрин, хуьруьн девлетлуйрин вилик эцигзавай. Садакьадиз гъанвай хъсан парча-тике, фекьи Сийидан папан гине тунвай. Амай куьлуь-шуьлуьяр тухуз кесибрин вилик вегьезвай. Им гьихьтин къайда тир? Къе и пIирел, вични и четин чIавуз, гьар садан рикIе михьивал аваз, Аллагьдивай тIалабна кIанзавайла, и гьахъвал гвачирбур язух къвенни кьван? Я абуруз Вичин патай рагьим ийинни? И веривердер авур Уьздена лагьана:
-Я жемятар! Чаз Аллагьдивай чара кIанзава. Чаз Ада марф багъишна кIанзава. Инал гьар сада вичихъ авай гьазур-гьалал гъанва. Ам пайдай чIавуз са гьахъвал, са дуьзвал хьана кIандачни мегер? Кесибрин вилик са кIус фуни, са кIус иситIа. Куьн садра вилер ахъайна фекьийрин вилерик квай гьамбарриз тамаш! Рагай якIарин, верчерин тум-кьил авач. Чун иниз садакьайра вил авай атанвайбур туш, гьелбетда, амма квехъни са кIус инсанвал хьана кIанда, гьуьрметлу фекьияр. Инсанвал-хъсан затI я заз чиз. Гьа ихьтин тарсар тирни квез Малла Мегьамеда гайибур? Ам авач ман! Ам хуьре авайла, чи адалатлувал вуч тир? Белки чаз гузвай балайрин чIехи пай, икьван жемятривай ам сагъ ва саламат хуьз хьанач лагьана ятIа?
-Уьзден, вак къал ква хьи! Вуч хьанва ана? Ваз вуч кIанзава?-жузуна Сийида.
-Заз кIандай затI авач, фекьи. Вун килиг садра. Сифте нубатда вун жуван вилик квай гьамбардиз тамаш, ахпа амайбуруз.
-За абур, Уьзден, вири жуван кIвализ хутахзавайди хьиз яни ваз? Вун цавуз тамашна, Сад тир Аллагьдивай чаз са стIал марф рекье тур лугьуз ялвар тавуна, зи-ви вилик квай затIариз куьз тамашзава, кьарай атIайди? Вун цавуз тамаш ман!!
-Вучиз кьван ви вилик ругур верчер, биргандин як, парча-тике ква? Вун садра Уьзденан вилик вуч кватIа тамаш: са кIус фу, са кIус ииситIа, вечрен са кака! Ихьтин «гьахъвал» гвай ксарин дуьаяр Аллагь Тааладиз ван къвенни мегер? Къвана, жемятар, марф гьа! Фад амаз кьванни хъфин кьванни ийин! Геж хьайитIа, чун марфади гатунни мумкин я! Ма, Сийид! И зи вилик квай затIарни жуван вилик эциг! Белки, фекьийрин вилик еке гьамбаррин паяр акурла, Аллагьдизни хвеши хьана, чаз марф рекье тван. Къара халкь и пIирерал кьванни алдатмишмир ман. Куьне квез жемятдин патай са кIус кьванни гьуьрмет ийидайвал тур, я Аллагь рази хьайи ксар!
-Фекьияр-Малла Мегьаммед хьтинбуруз лугьудайди я,-лагьана Манкъулиди. Ада гьикI лагьанай? «Жемятар! Заз Аллагьди зи гунагьар багъиш авурай! Зи мал-мулк квез гьалалвилелди хьурай!» Куьн садра и фекьийри вуч ийизватIа аку! И пак чкадал кьванни чпин акъатай невсериз тербет гузвач. Куьн хьтин къанихбур себеб яз тушни цавай цIай къурзавайди?
-Эй Сад тир Аллагь!- Ялварна Уьздена,- Пис ксариз Вуна це жаза! Чаз вавай са куьмек лазим я.- Ада тIалабиз башламишна:
Эй Сад Аллагь, Вакай чара,
Чун ви аси лукIар я хьи!
Язух рикIер кьураз хура,
Эхиз тежез, кукIвар я хьи!
Чи никIериз марф я герек!
Тек са Вакай кIан я куьмек!
Яд хъвадайвал кутуна мекв,
Чаз кIаниди марфар я хьи!
-Ви чан сагъ хьурай, Уьзден! Ви рикIел гьамиша Аллагь ала. Вун Адан вилик уьзуьагъни я.- Лагьана Мирзекерима.
Цавал циферин ранг акьалтиз башламишна. Халкьар еке умудар кваз хуьруьхъди рекье гьат хъувуна. Фекьи Сийидан чин а кьадар чIурузвай хьи, аниз вегьей цуькIни кваз квахьна, аквадайвал амукьзавачир. Ам виридан вилик бейабур хьанвай. Йисан кьурагьвили виридаз кичIерар ганвай. Эгер Шагьумагъади Уьзденаз са бицIи хва багъишначиртIа, Умуят халадин рикIни зайиф жедай. Сусаз мад са хва хьайила, ада икI лагьана:
-Чан бала! Ви кIвачихъ кьванни берекат галайди, дуьнья ислягьди хьурай!

Кьве чин алай дустуниз
Таб-шейтIандин шагьадатнама я!
Мисал.
Мегьамед-эфендидин медресада тарсар ва камаллувал къачур Уьзденаз яшамиш жез къвердавай четин жезвай. Эгер и мехъерарни хьаначиртIа, адаз вичин рикI эцигдай ва вахчудай чка жагъизачир. Ругуд юкъуз кIвалах авурла, са юкъуз ял ягъун адет хьанвай. Гьа и йикъарикай садра кьванни са мел-мехъер ва я са маса межлис хьайитIа, ам бахтлу кас тир. Гьар са йикъа вичин дердияр арадал гъизвай. Маларикай, са нек ацадай кални дуьгве тир амайди. Виликан никIерикай, мулкарикай са пайни амачир. Гьа амай мулкарай хтай ризкьи, закат-затIни гана, нехирбандизни данарбандиз гудай гьакьарни хкудна, амукьайди регъвена хкай раж, йисан атIа кьилелди хизандиз каш тагана кьенят авун буржи тир. Аяларни чIехи жезвай. Дидени кьуьзуь хьанвай. Гьикьван хцикай ва аялрикай рикIиз регьят я лагьайтIани, кьилел алай итим-Агьмед фад рагьметдиз фини риIел авур хер Умуятан сагъ тежедайди хьанвай. Ам къвердавай цIийи ва чIехи жезвай. Низ чида, Уьзденаз чизни-течиз Умуята вичин хур гатанайтIа.
Кьве жуьредин тах илитIнавай кесибрин гьал мадни жетин хьанвай. Урус пачагьдин къазахар са патахъай, чкадин хандин нуькверар маса патахъай халкь чухваз акъвазнавай. Ярагърин хуьр Юсуф хандин меркез хьайила, аниз герек авайдини, авачирдини кIватIал хьана, винидрихъай атай кьван яхулар и хуьре еке са тухумдиз элкъвенвай. Агъа Ярагъар лагьайтIа, чIехи пай хандин чилер идара ийиз кIватI хьанвай яхулар тир. Яхулар авачир хуьрер тек-туьк амай. Юсуф хан вири яхулрин лап мукьваллай мирес-варис хьанвай.
Лезги халкьди негь ийизвай са шумуд хесетди ина, хандин терефдаррин ва урус пачагьлугъдин векилри чпелай чешне къалуриз, ина агъавал ийизвай. Угъривал, къачагъвал, таб-гьиллевал, чалкечирвал ва масабур-гила мудда гьатнвай. Урусрин къазахри, лезги дишегьлияр акурла, чпивай хьайитIа, абур чIалар течиз гъавурда акьадач лугьуз, сивяй вуч атайтIа, гьам лугьуз, пиян хьайила, дишегьлийрал пацар вегьинарни жезвай. Бязи хуьрерин жемятар, абуру чеб тухузвай гьалдикай арзаяр авурла, са-са кавхайри, чпиз хабар авачирбурай кьуна, тухдалди гатазни тазвай. И крар Уьзденан ивидик акахьзавачир. Ам, са кьадар мусурманар хьиз, Мегьамед-эфендидихъ галаз аваристандиз фин тавуна амукьунал наразини тир. Ам фейила, цIай хьтин хизан ва кьуьзуь диде текдиз тунни-са кьегьелвал жезвачир. Ам вилика жегьил вахт тушир кьван. Гила вири Уьзденаз тамашиз акъвазнавай. Муькуь патахъай лагьайтIа, вири хуьр гадарна финни виже къвезвачир. Исмаил эфендиди садра Уьзденаз лагьанай: «Куьн хьтин викIегь сад-кьвед хуре тахьайтIа, инра авай алчахри чи кесиб халкьдал писликвилер гъун мумкин я, Уьзден. Жув авайвал акъваз! Герек тирла чна хабарда»!
Инсанвилелди, намусдалди къазанмишай фу, хуьруьн гьакимри садавни секиндиз ва рикI шад яз нез вугузвачир. Уьзденахъ, хуьруьн кавха Рамазанан тIвар алай гадани аваз, абурун арада са кьадар вахтара гьуьрмет хьана. Амма, дуьзвал гваз кIвалахун четин тирла, хуьруьн кавхвди Уьзденан чинал са гафар, далудихъай маса гафар авур са шумуд дуьшуьш хьана. Куьредин хуьрера, адет тирвал салам-калам аваз вердиш хьанвай халкьариз, яхулри цIийи гафар-чIалар чирнавай. Хандиз ва адан къуллугъчийриз чкадин агьалийривай, саламдин чкадал са артухан «Изравни» лагьана, юкьни агъуз авун, гьатта бармакни хутIуна, икрам авун тIалабзавай. Яхулрин «Изравдинни» урусрин «Здравствундин» арада ча чаравални авачир.
Мегьамед-эфендидихъ галаз, хуьре авай адалатлувални къакъажиз акурла, кьве чин алай инсанрин амалар эхиз тахьай Уьзден чIалар туькIуьрунал ва абур межлисра лугьуниз мажбур хьана:
Зун акурла, вун заз хъуьрез,
Дуст я лугьуз, гъил кьаз чуькьвез,
Алачирла, вун зал хъуьрез,
Кьве чин алай дуст жедани?

Алай чка атIуз кIандай,
Варз алайла кьатIуз кIандай,
ЧIулаварни лацуз кIандай,
Кьве чин алай дуст жедани?
Межлисра авайбуруз и чIалар вуж патал ва вуч патал туькIуьрнавайбур тиртIани чизвай. Кавха Рамазан са вилихъди Уьзденаз тамашиз, вичиз тагьлукьбур тирди чиз-чиз, течирдан саягъда хъуьрезни хьана. Уьздена давамарна:
Гьи касдин кар хьайитIа худ,
Гьадан къвалал жеда алчуд.
Кесибдикай атIудай муд,
Кьве чин алай дуст жедани?
Эхир кьарай кьаз тахьай Уьздена кавха тIвар кьуна, русвагь авуна:
ТIвар я «ЯцIу» ви Рамазан,
Заз зи хцин тIвар я масан.
Намус хуьдай затI я инсан,
Кьве чин алай дуст жедани?!
Кавхадиз и кар лап агъир хьана. Аданни Уьзденан араяр рекъиз башламишна. Вич лезги яз, вич виниярагъви яз, яхул макьамдал кьуьл ийизвай Рамазан акурла, Уьзденавай сабурлувал кьаз жезвачир. Ам шиирралди кьванни бейабур тавуна акъвазиз женни мегер? Хуьр тирвал къекъвейтIани сир гуз жедай кас амачир. Накьан дустарикай душманар хкатзавай. Инсанар икьван фад дегиш хьунал аламат тир ам. Хуьре ва ханлухда тухузвай таблигъат масад тир. Урус пачагьди, чкадин халкьар чпиз муьтIуьгъриз регьят хьун патал, и патара лап кьериз гьалтзавай тембек, маса патарилай гъизвай туьтуьн, ички ишлемишун адетдиз элкъуьрзавай. Эркекриз папIурусдал гум алаз экъечIун хуш ийизвай. Ички ишлемишуни, гьам Аллагьдин ва гьамни чIехи-гъвечIиди чиз амукьарзавачир Пиян яз акурбур, къазахри кьаз, жермеяр ийиз гьелекзавай. Вири и крар мусурман динди гьарам авунвайтIани, урусар атайдалай гуьгъуьниз, са бязи динэгьлиярни, ченеба хъваз вердишарна, чпиз муьтIуьгъ гъилибанар ийизвай. Гзаф вахтара, шуьрбет я лугьуз ички хъвазвай. Хъвайибуру чеб къилихралди, сивяй къвер-текъвер ихтилатралди чирзавай. Тапарар авуникай рахамир. Са кьадарбурун сивера «Валлагь-биллагь» лугьудай гафар аваз, кIвачер квай тапарар ийиз хьана. Са сеферда Уьздена, кимеллайбуруз ихьтин са кьиса ахъайна:
-Са сеферда Аллагьдин патав арза ийиз пуд кас фена. Абур пудни гунагь карар тир. Гунагьарни ахьтин писбур тир хьи, пака кьейила женнетдиз фин патал абур гьар гьикI авуртIани, чеб михьи ийидай ва дуьз рекьиз хуькведай себебрихъ къекъвезвай. Са гунагь карди вичин ви уьмуьрдин чIехи пай угъривал ийиз акъуднавай. (Гаф амаз гаф къведа, и кимел угъри Чахчабегни алаз хьана) Кьвед лагьай гунагькар- ичкидал рикI алайди тир. (Инал хъун тавуна акъваз тежедай кьве кас-Исани Муса алай) Пуд лугьудай гунагькарни тапарралди кьил хуьзвай хпен хцикь алукIнавай жанавур гьаким тир. (Инал кавха Рамазанни алай). Абуру пудни са юкъуз, Шалбуз дагъдиз фена, чпин гунагьрилай гъил къачун патал Аллагьдиз ялвар ийиз башламишна. Иксарин ван япарихъ галукьай Жабраил малаикдивай, кисна акъвазиз хьанач.
-Эй инсанрин шикилда амаз, руьгьер чилкин хьанвайбур,-лагьана Жабраил малаикди цавай хьиз, -вуч метлеб аваз иниз атанва куьн?
-Чан Жабраил малаик, вакай са чара! Чун иниз Аллагь Тааладиз чи арзаяр кIелиз атанвайбур я.-Гьарда вичин арза ва вичин гунагь лагьана.
-За куьн арзаяр Аллагьдал агакьарда, куьн пака экуьналди вил алаз акъвазун лазим я.-Лагьана Жабраил малаик Аллагьдин патав фена.
Пакаман рагъ вили цавуз шадвилин экуь нураривди экъечIна. Малаик жавабар гваз хтана:
-Угъри цIуд йисуз метIерал акъвазна тIалабайтIа, адан гунагьрилай гъил къачун мумкин я!
-Акьван чIавалди белки зун сагъ-саламат яз амукьин!-Шад хьана угъридиз.
-Ички хъвадайдалай гъил къачун патал, ялвар ийиз къад йиз лазим я!
-Акьван чIавалди зун чидач ман амукьдатIа,-Лагьана хъивегьиз хъфена сефил яз хъвадай кас.
Тапарарна кьил хуьдайдаз жаваб жагъанач. Ам са гьафтеда жавабдал вил алаз акъвазна. Эхирдай адан язух атана, Жабраил мад Аллагьдин патав жаваб къачуз хъфейла, лагьай гафар акурла, малаик тажуб яз хтана:
-Тапарардай инсан дуьз рекьиз хтун патал, са уьмуьр мад яшамиш хьун тIимил я.-Жаваб гайила, арзачиди вичиз къиямат авачирди чир хьана, кьакьан са чархалай вацIуз вегьена кьеналдай!
Кимел алайбурук хъуьруьн акатна. Сефербегевай кьарай кьаз хьанач:
-Яда, Уьзден! Ви гафаралди табдай инсан дуьз рекьиз хтун патал, дуьньяда авай кьван зегьметар чIугуртIани вахт бес жедач лугьун я ман?!
-На гьикI фагьумнай, Сефербег? Белли! Ахьтинбурун чка жегьеннем я, жегьеннем! Чпиз кIамай кьван ибадатар авурай тIун! Женнет анихъ амукьрай, анин къапуяр кьванни чпин вилериз такуна амукьда.
Кавха Рамазан, кьилихъ лаш галукьай саягъда, кимелай къарайна хъфена. Кавхадихъ дарман авачир тIал галукьна. Вичин хуьруьнвийрин вилик, яхулай атай хандизни Урусатдай атай сердерриз къуллугъ ийиз, Аллагьдинни намусдин вилик таб ийизвай касдин эхират-жегьеннем тир. Сурун фул акатай хьиз кIвализ хъфей кавха месе гьатна. Уьзден рагъдандин капI ийиз мискIиндиз фена.

Вафалу лукI
Вад виш йисуз лукI яз пехъ хьана амукьдалди,
вад йисуз азад лекь яз кьинни хъсан я!
Мисал.
Юсуф хан Вини Ярагъдал бинеламиш хьайила, адахъ гелкъвез атайбурукай алай вахтундани хуьре яшамиш жезмай тухумар пара кьадар амай. Гьа ихьтин тухумрин векилрикай сад тир Гьажимурад тIвар алай са лукI авай. Ам а кьадар яргъи буйдин кас тир хьи, халкьари адаз Худа Гьажимурад лугьудай. Яни, Худадин гъиле фу вугудай кьван яргъи кас тир.
Хандихъ гзаф кьадар мулкар, хпериз ва малкъарадиз недай уьруьшар авай. Адахъ кIвалин кIвалахар кьиле тухудай ва майишатар идара ийидай пара кьадар инсанарни авай. Вичикай хан жедалди, Юсуф бегди, хуьре авай, чIалаз килигдай Агьмед ва адан гада Уьзден хьтин дугъри инсанар ишлемишиз хьана. Амма хан хьуни адан дережани хкажна, адан кар-кеспи ийидай алад-хъшаярни. КIвалерихъ гелкъведайбурун кьил Худа Гьажимурад тайинарнавай. Яргъи буйдихъ галаз адаз Аллагьдин патай кутугай къуватни ганвай. Худа Гьажимурадай туьйуьхвей амаларни акъатдайди тир. ИкI са сеферда кимеллай жегьилриз, савда ийиз атанвай чувуддив гвай лам чIураз ахъайнаваз акуна. Жегьилрикай сада лугьуда:
-Яда, Худа! АтIа чIура авай лам вавай гьикьван чкадиз хкажиз жеда?
-Квез гьиниз кьван кIан хьайитIа, гьаниз кьван!-лагьана дамахдив Худади.
Ханди вуч лагьайтIа, башуьсте лугьуз вердиш хьанвай лукI кьулухъ чIугун тавуна, виликди физ вердиш тир. Ам, вичиз буюрмишай кардин, ва я гафунин атIа кьил фагьум тавуна, ялиз гьазур кас тир.
-Жедай кар туш! Чна лагьай кьван чкадиз ам вавай хкажиз жез хьанайтIа, низ чида чна ваз вуч багъишдайтIа?
-Хва декьей, КъудуцI, За ам ваз кIан ятIа, кьасаб авур яцар куьрсзавай хкунихъ акалдани? Гила гьикI я?!
-Жеч!
-Авуна хьуй, вуч гуда?
-Ви рикIиз вуч кIандатIа, гьама! Амма чувуддиз чир жедайвал тахьуй. Ван къвезвани ваз?
-Дуьз лагь. Ам за ваз кIандай чкадал хкажда. Вуч гудатIа лагь!?
-Са лапаг гуда за ваз, Худа!- гьарайна Къадира.
Лам цавуз акъудунал разибуру гъилер хкажна. Худа ашкъиламиш хьана. Лапаг кьванди гун-зарафатдин кIвалах тушир. Ада лагьана:
-Лапаг кьванди гузватIа,-тфу гана гъилериз Худади,- за а лам Мерзи дидедин къавал акъудда. Рази яни куьн?!
Виридан разивал акурла, Худади, са геренни хьанач, чIура секинвилелди къалгъанар незвай лам кьуна, ярхарна хьиз, вичин жибинда гьамиша авай мерездал гьайвандин кIвачер кутIунна, лам кутIунвай кашу вичин къуьниз яна, ам гурарай виниз Мерзи дидедин куьгьне кьве кIвалин къав аваз, гьанал гваз акьахна. Лам къавал туна, вич ивичIайдалай гуьгъуьниз, аник квай куьгьне гурарни хкудна, ам шадвал кваз кимел хтана ацукьна.
-Лам за гьа куьне лагьайвал, къавал акъуднани? Гила заз лапаг гуда!
-Лапаг вал нянихъ агакьда, Худа. Вуна рикIиз тади гумир.
-Няниз тагайтIа, за ам памахъай рачунайни кьада хьи, кьада!
Са тIимил вахтни алатнавачир, савда авуна хтай чувуддиз, чIура вичин лам амачирди акуна. И чIал чидайтIа, ада ламран еб гъиляй ахъайдайни? Иеси акур ламра са нин ятIани къавалай гьарайиз башламишна. И вакъиа акур чувуддай «Але!»-лагьана, гьарай акъатна, алай чкадал ацукь хьана. Вич-вичел хтана, кимеллайбурувай хабар кьурла, Худади чувуддиз икI жаваб гана:
-Ви лам, чавуд акьуллу гьайван я. Вич алай чкадикай хабар гузва ада. На тади къачумир. А гьайвандиз, са ничхирдинни кIвач галукь тавур къацу чIур жагъанва. Каш мекь авурай вичин!
Иесидин сес япарихъ галукьай ламра, акъваз тийиз ар ягъиз башламишна.
-Жан къардашар! Захъ и дуьньядани, атIа дуьньядани авай девлет тек са лам я. Ам а къавалай аватна рекьидалди, зав гвай истIи-бистIиярни квез хьурай, ам авудайтIа, Аллагь квелай рази жеда.
-Аллагь рази хьана кIанзаватIа, чувуд, къе хьайи кепек-шийи заз це. Ам за авудда. Рази яни вун!?
И арада кимел Уьзден къвез расанмиш жеда. Адаз кимел хъуьрезвай жегьилар ва ийир-тийир хьанвай чувуд акуна. Кимеллай яшлу итимри, чпин наразивал къалуриз, кьилер галтадарзавай.
-Худа!-Гьарайна Къадира,-няниз вавай зи лапагрикай кIандайди кьуна, хутахиз жеда.
-Жан хванахаяр, Аллагьдин хатур аватIа, атIа къаваллай зи лам авудиз тур ман. Ам вуж я а викIегь кас? Адаз зани гьакъи гудай.
-ГьикI хьана, Худа? Ам ви гьунар хьтинди я хьи?-лагьана Уьздена.
-Ваз гьикI хьанай, Уьзден? Зак лам къавал акъуддай къуват квачирди хьиз хьанайни?-Ада вичин еке чинал алай са чха кьван нер, шагьид тIупIалди гатана.
-Жегьил вахтара акъажунар чнани авур крар я, Худа, амма вуна хьиз чувудрин ламар чарабурун къаварал акьадариз, ахмакь амалар авурди туш! Ваз чалай са карни алакь тавур хьиз жемир. Жегьил чIавуз за тавур жуьредин кIвалах авайди туш. Бакудин нафтIадин баругъра кьуд касди ялдай залан турбаяр къуьнел кьаз тухудайла, акур шагьид къубави Усман саламат я. Белки вун чи ханди, хуьруьз савда ийиз атай чувудрин ламар къаварал хкажун патал хуьзвайди ятIа?
Вири хъуьрена. Вилер накъварив ацIанвай чувуддикни кваз гужан хъвер акатна. Уздена амай гафар, шиирралди лугьуз, давам хъувуна:
Акьулдилай къуват пара,
Авайбур заз мад акуна.
Аллагьди ви атIуй чара,
Халкьдин чина уьзуькъара,
Кими кас заз сад акуна!
Гьакъи къачуз авуна ял,
Девлетлу хьун хьана хиял.
Кьве юкI алай ахмакь аял,
Заз чидай гьал, чарай цIаял,
Ламран якIун дад акуна!
Чиниз регъуьвилин яр акъатай Худа Гьажимурадаз вичи авур кIвалахикай бегьем регъуь хьанвай. Ам, кашудал кIвачнер кутIур лам, къунши Мерзидин къавалай ахвудуниз мажбур тир. И кIвалах адалай гъейри алакьдай касни авачир. Ам ада са гуж-баладалди, винелди акъудайди хьиз, чилелни ахвудна. Ламран кIвачер кутIунвай кашу алуддайла, а саягъди Худа кIуру ягъна хьи, нерин кьве хиляйни иви гадар хьана. Хиринин лапатка хьтин капашдал кьур нер михьайла, иви акъваз тийиз, адан кьил элкъвена. Инсанрин хъвер япара амаз, Худа сиви са куьтIни тавуна, кIвализ рекье гьатна. Адал вичин гьахъ гъиле-гъил амаз гьакьнавай. Белки лапаг тукIунайтIа, Худадин нерай кьван иви акъатдачир. Лам саламат гъиле гьат хъувур чувуд, Агъа Ярагърихъди хъфена.
Худа Гьажимурадан саймазвиликай хандин маса къуллугъчийрини менфят къачудалдай. ИкI месела, Худадиз, цура са лапаг гиликьнава, фена хандиз, ам гьиниз ийидатIа лагь лагьайла, ада чкадал атана ахтармиш кьванни тавуна, хандивай хабар кьадалдай. Мурдал хьайидаз вуч ийида кьван? Ханди ам хъуртал гадра лагьана буйругъ гудалдай. Чубанрини вуч ийида, а лапаг Худадидзни чир тавуна, лапагдин як туна, хцикь вахкудалдай. Як ахпа чпиз пайна недай. Худадин вафалу лукIвал бегенмиш яз, Юсуф ханди, арза гана ханвиляй экъечIайлани, ам вичин къуллугъдал тунвай. Инсанрин лугьунриз килигайла, ам а кьадар яргъи уьмуьрда яшамиш хьана хьи, Куьреда Советрин гьукумат хьана, колхозар жедалдини амай. Са гектар чил гумаз, вичин гъилералди ада пер яна, къуьлни цаналдай, амма ник гуьдайла, гужа атIана Худа Гьажимурад ксай чкадал кьенваз жагъана, хуьруьнвийри секинарналдай.

Пехилвиликай риваят
Пехилвал-къанихвилин халу я.
Мисал.
Вини Ярагърин кимерал Уьзден хьтин гафар чидай устIарар кьисмет хьайи вахтара берекатлу, камаллу ихтилатарни жедай. Гьар нивай хьайитIани ким цицIе тваз алакьдачир. Кимел кьил-кьилеллай суьгьбет авунни-са устадвал тир. Гьа ихьтин устадрикай сад тир Уьзден, кимел атайла, са гьихьтин ятIани вакъиадиз элкъведай. Ам вичел нубат къведалди, кисна, яб акализ акъваздай. Са бязи вахтара, Уьздена кимел алай-алачир ахтармишдай. Авур суьгьбетдин къадир авачир инсан алаз акурла, ам сиви са гафни талгьана, кIвализ хъфидай. Жуван гаф ише тефидай чкада, ам херде авун-са кьегьелвал туш лугьудай ада. Ам гьахъни тир. Са метлеблу ихтилат вегьейла, я пIупIдикай, я шупIупIдикай хабар авачирда, на лугьуда им еке чирвилер авай кас я, махар ахъайиз, рахазвайдан гафарай кьацIар акъудиз алахъдай. Ахьтин межлисдал ацукьнунни гьарам тир.
-Гьамиша кая-кьея жеч хьи, са рикI аладардай кьиса кьванни ахъайдай кас авач, Уьзден. Вун тефизвай чка ва ваз ван тахьай ихтилат авайди туш. Хизан сагъ хьайиди, вун гафар маса къачудайбурукайни туш хьи! Ахъая кван жуван гьебедин сив!-Рахана наразивилелди кьуьзуь Муьруьд.
-За квез вуч кьиса ахъайда?-Суал гана Уьздена.
-Инсанрин пичIи нефсерикай, къанихвилерикай, гьа жуваз чидай са вуч ятIани ахъая кван!-Хъуьрена, кисна ацукьнавай СултIанни.
-Де хъсан. Дикъетдив яб гуз хьайитIа, за квез и мукьвара ван хьайи са кьиса ахъайда.-Ам са геренди, веревирдер авуна, кьиса ахъайиз башламишна.-Хьана кьван, хьанач кьван ЦIелхемни Херхем лугьудай, шейтIанвилерикай пай ганвай кьве кас. Садаз садакай хабар авачиз, гьар сада вичелай еке аламатар алакьдайбур яз гьисабзавай. Чеб яшамиш жезвай чкайра аламатдин сагьибар яз, абурун тIварар халкьарин сивера авай. ЦIелхемахъ, лагьайтIа, пара яман вилер авай. Адан вили атIай кас ва маса затI къутармиш хьун-намумкин тир. Ам кимеллаз, рехъди фидай касдал ва ам алай балкIандал ЦIелхеман вил ацукьайтIа, гьам акуна квез, балкIан кек галкIана, сарарихъ- пацарихъ фена ва адал алай кас аватна кьил-кIвач хана. Хъсан гьайван, балIан акурла, ада, ам вили атIун патал, «гьайвандин гуьрчегвал вуч я, адан юргъа вуч я»?- и гафар лугьун бес тир. Аквада ваз, а гьайванди, а патал фена кIвачер кягъиз, чан гуз. Ам а кьадардин яман вил авай кас тир хьи, вичин кIвализ хъфидайлани, ада бармак вилера твадай. Лугьуз жедач, гьаятда къугъвазвай хтулар акуна, вил ацукьна рекьиз кичIела.
Са сефрда, Гьафте базардиз фена ам. Ихтилат суьгьбет аватайла, адаз вичелайни зурба вилин гьайбат авай, Яхул пата са хуьруьн тIвар кьуна, ва ана Херхем лугьур кас авайдакай хабар хьана. Лугьунриз килигайла, Херхемахъ галаз гьич садавайни акъажунар ийиз алакьдач лагьайла, ЦIелхемаз хъутур атана. Мад яргъи ихтилатар хъувунач. Ам вичиз Херхемакай малумат гайи касдихъ галаз, дуьз ам авай Яхул патан хуьруьз фена. Хабарар кьуна, кIвалер жагъурна. Сад садахъ галаз мукьувай таниш хьана. Гьар сада вичелай тарифар ийиз башламишна.
-Вун, хванахва, иниз атунин метлеб вуч ятIа лагь?!-Жузуна Херхема.
-Яда, я дуст кас. Кьасумхуьруьн «Гьафте» базарда, заз ви хуьуьнвийривай ван хьана. Вахъ вилин гьунар авалда. Жечни заз ви гьунаррикай сад къалурайтIа?
-Чаз гьар садаз, Аллагь Таалади фу недай са рехъ ганва, хванаха. За жуван кьил вилин аламатралди хуьзва. Ваз акуна кIанзаватIа, ша чна санал фена ахтармишин.
-Зун арандай дагъдиз атанва. Вун и чкайрин векил я. На лагь гьинал ахтармишдатIа?
-За лагьай шартIарал рази ятIа, ша, чи хуьруьн кьилихъ чна гьуьжетар ийидай са чка жагъурда.-Абур вилик ва абурун гуьгъуьна хуьруьн жемят авай.
-Гьуьжет квел кьада?-Жузуна Херхема.
-Ваз квел кIандатIани!
-ЦIуд репе къуьл гуз хьурайни?
-ЦIуд репе къуьл вуч аламат къалурна гузвайди я?
-Мисал яз, и чарх аку!-Ада яргъал хьиз алай чIехи са чарх къалурна.-и чрах кьве пад авуртIа! Рази яни?
-Ихьтин чIехи чарх кьве пад ийидай вил вахъ аватIа, цIуд репени тIимилни я!
Садра гьам акуна ваз, Херхем са арадалди кьве кIвач чиле акIурна, чархуз тамашиз. Са геренда Херхема,сививди ван текъведай саягъда мурмурар ийиз, вичи-вич ял тур цел хьиз дакIурна, ахпа башламишна:
-Чарх! Вун къван хьурай, вун дагъ! Зун гьа къван, чарх, дагъ кьве пад ийидай гьулдандин сунт хьурай! Пагь! Пагь! Чархун гуьрчегва вуч я!? Адан кьуд мурцан хьун вуч я?! На лугьун ам, устIарди якIвалди ягъиз кьуд мурцаз гъава. И чархун гуьрчегвал вуч я? Баркаван!!!-
И гафарилай гуьгъуьниз, на лугьуда, дагъ кьве пад хьайи ван авуна. Виш йисарин къене, я ракъинивай, я марфаривай затI ийиз тахьай чарх, кьве пад хьана, гвадар хьана.
И кар кьилиз акъатун акур Херхема, челег хьтин руфун кьве гъили кьуна, шадвиляй чилел къуьруьгна.
-ГьикI я, хванаха? Авани захъ гьунар? ЦIуд репе сарубугъда къуьлуьн кьилиз яд чимнани ви?! Гила нубат види я.Вахъ вуч гьунар аватIа къалура кван чаз?! Белки, залайни артух гьунар вахъ аватIа, цIуд гьер багъишда за ваз! Буюр!
-Дугъриданни, Херхем, квехъ Худади ганвай вилин шейтIанвилин лап еке тир пай ава! Ви вилин гьунардикай кичIе яз, мумкин я дагъларни ишеда. Вучиз лагьайтIа, ви бахтуни атIузва. Вун хьтин вилин гьейбат авай касдикай девлеризни кичIе я. Амма зун мягьтел авурди вуна кьве пад авур чарх туш. Заз таъсир авурди вун я, залумдин хва, вун!!!-ЦIелхема вичин чин Кьебледихъ элкъуьрна, -Эй, Сад Аллагь! Вунани паяр гуда кьван! И жемятар шагьид я, инал Херхема гьикьван еке чарх тахьай мисал авуна. А баркаван чарх и яман касдин вил галукьайла, Алидин туруни атIайди хьиз, кьве патал пай хьана. Им гьар нелай хьайитIани алакьдай гьунар туш! Вунани и кьадар пай гуда кьван!!! Ваз шукур хьурай!-Ам Херхемахъ элкъвена,-Валлагь, дуст, ви гьунардиз гаф авач. Зун вуна чарх пад авунал ваъ, вал мягьтел я. Жедачирни Худадивай, ваз гайи паюникай са тIимил кьванди хьайитIани зазни ганайтIа? Маншаллагь! Маншаллагь! За инал жув кIаник акатайдай кьадай, амма ви гьайбатдал ашукьвили заз мажал ганач. Пагь! Пагь! Херхем туш е! Вун кьакьан тир са дагъ я! Вун вуч гьайбатлу кас я!!?
И гафарик кумаз, ЦIелхеман вили, гуьлледи хьиз атIай Херхем, пунай акъатай тар хьиз ярх хьана, сивяй гарни акъат тавуна, кьена. Виридай гьарай акъатна. Гьарнал сад алай Херхеман хуьруьнвияр, луж хьиз кьейидал алтIушна. КIватI хьайибурукай сада, Херхеман сивел капаш эцигна, ахпа яб. Нефес амачир. Умуд атIайла, сада кьве гъилер цавуз хкажна, «Фаатегьааа!» лагьана. Дуьа кIелайдалай гуьгъуьниз, вичи авур кардал пашман хьайи ЦIелхем, Херхем секинарна, вичин хуьруьз хтаналдай.
-Эхир квелди куьтягь хьана, Уьзден? ЦIелхеман эхир гьикI хьана?
-ЦIелхем хьтинбурун эхир гьикI жеда кьван? Ам агъа дуьньядиз фена.
-ГьикI? Адалайни гайбатлу вуж авай?
-Вуж ава лугьун за квез. Адан паб. Хтана ЦIелхема вичин папаз хьайи-хьайивал ахъайна. А кардал дамах ийиз кIан хьана адаз. Мягьтел хьайи папаз кичIени хьана. И эхир пуч хьайида, я кIвале, я хуьре кас тадач.
-Я жемятар! И касди Херхем хьтин гьайбатлу вил авай кас кьена хтанва. Валлагь зи итим хьтин яман вил авайди вич авач. Итим ятIа-зи итим я. Маншаллагь адаз!!!
И гафарик кумаз, папан вили атIай ЦIелхем, айвандилай агъуз аватна, гьаятда авай къванерал гьалч хьана, накь кьейиди хьиз секин хьана.-Уьздена вил пичIибуруз ихьтин са шумуд цIарни туькIуьрна:
Вил пичIи кас-вили жеда.
Нефс пехъи кас-дили жеда.
Гьи кас нек хьиз мили жеда,
Гьадал, дустар, рагьмет къведа!

Къанихвал
Садаз-пара, амма кьведаз-тIимил хьайи дуьнья я им!
Мисал.
Къазикъумухдай и патара садални алачир хьтин тумаждин кIурт алаз хтай Уьзден, са хийир-шийир хьайилани, ам алуIна экъечIиз тежез азиятдик квай. Инсанрин пехилвилин кьадар авачир. Уьзден, гьамиша вичел алай чухва алаз кимерал экъечIайлани, ам секиндиз тан тийидайбур пара кьадар ава. ИкI, нубатдин са сеферда кимел экъчIнаваз, рахадайлани са вил агаждай Мансура инкир-минкир авуна:
-Яда, сикI, вун гъуьрч ягъиз ярагъиз акъатнвалдай хьи. ЗатI кьванни жагъанани?
-Зун вучтинди я, гъуьрч вучтинди я. Вун квекай рахазватIа, зи кьил акъатзавач, Мансур.- КIамаз амукьна Уьзден.
-Гъуьрч лагьайла, вун гъавурда гьата ман, Яхул шегьердиз мехъерик эвернавалдай ваз мад. ГьикI кьиле фена ана межлисар?
-Ваз инрин межлисар акурди тушни? Гьа чи патара хьиз я ман!
-Жедай кIвалах туш! Чи патара мехъеррик, межлисра еке пулар харж ийидайбур сад-кьвед жеда. Яхул шегьер хьиз туш инагар. Ана дин тваз атай арабрин тереф хвена, мусурманвиликай менфят къачуна, дагъустандин хуьрерин агъавал авурбур пара ава. Абуру халкьдивай къакъудай девлетар авайбурни тIимил авач. Вун хьтин межлисрин векилар анрай еке парар, жибин ацIай пулар гваз хуьквезвайди я. Ваз гьикI хьана?!
-Яхулар буза хъвайила гъил ахъа жедай ксарни я.-Тереф хвена Мансуран Межида, вичин къалияндай туп-туп гумар акъудна хьиз,-ана ваз гайи пишкешрикай чал ина вун гьеле хкведалди хабарар агакьарнава. А гафар, зи къунши Сабета вичизни Юсуф хандиз са яхулвиди суьгьбет ийидайла ван хьана лугьуз ахъайзавай.
-Ван хьанатIа, ажайиб хъсан кIвалах хьаначни, дустар?-жаваб гана Уьздена,- чарадан кIвал атIана, гамар чуьнухна хтай чка авач кьван? ГьакI тушни, Ажимирзе?
-Абур на зал гьалчзавай къванер яни? За ваз угъривиликай са гафни лагьаначир, Уьзден! Зун угъри ятIани, за хуьруьз зиян гайиди туш. За жуван хъуьрч пата ягъзавайди я.-Муьскуь хьана Межид.
-Абур гьич гьа. Дуьз лагь, Уьзден, а ваз багъишай кIурт гьихьтинди ятIа лагь кван!?-Рахана Али.-Вун ам алукIна, садра кьванни кимерал экъечIдач.
-Адетдин затI тиртIа, адан тариф хуьре гьатдачир. Гьа кар себеб яз, ам алаз Уьзденавай кимерални экъечI жезвач.
-Лазимвал хьайитIа, ам алаз кимерални экъечIиз жеда завай, масанарани, амма вун хьтинбур алай чкадал ваъ! Куьн къанихвал вуч я? Квез затI акурбур тушни? Ваъ, е! Зун пара муьгьтел жезвай кар, са низ ятIани хийир хьана акурла, а ихтилатдикай куьн хьтинбуруз жакьвадай кандурагъ жеда. Тадиз са низ ятIани муштулухар гуда.
Кимел, сивел пад алачир кас хьун бес я. Анал хьайи гафарик химир кутаз, къувун хъувуна, кьуд уьлкведиз чукIурда. Гьа ихьтин пад алачир сив гвай кас тир Межид. Ада и ихтилат сифте нуькверриз авуна. Абуруни ам Юсуф хандин япара цана.
И ванер галукьайла, Юсуф хандин рикIикни жеда. Ада вичин гъилибан Худадиз эверна лугьуда:
-Ибур дуьз гафар яни заз ванер къвезвайбур, Худа?
-Хан, вун сагъ хьурай! Куьн суал квез талукь ятIа зун гъавурда авач.
-Уьзденез Къазикъумухда, межлисар хъсан кьиле тухунай пара тIарам тумаждин кIурт багъишнавалда.
-Валлагь, зазни са уьтера ван хьана, хан. Ам адан квез я? Кимерал рукварал ацукьиз цванвай затI туш хьи ам! Ашукь ятIа, адаз хас партал-чухва я! Гьайиф я ам адаз. Низ чида, гьа кIуртуна вил аваз, угърийри адан кIвални атIун мумкин я. Адавай а кIурт алукIиз тахьана, гъуьчIре недайди я.
-Кьве мани лагьана лугьуз, кIурт, вични тумажин кIурт багъишдай ахмакь вуж хьанатIа, Яхула?! Вуж я а девлетдиз цIай ягъайди?
-Ахмакьар тIимил авалдани вун, хан?
-Вуч лагьанай вуна, Худа? Яхула ваз кIамаяр авай чIал гьикI чир хьана?
-Хан, вун сагъ хьурай! Ам зи сивяй ягъалмиш хьана акъатай гаф я. Лагь заз!- Ада мез гъили кьуна, пек хьиз яргъи авуна, муькуь гъили къакъарай чукIул акъудна,- лагьа, алачир гафар акъатдай и мез за гьинлай атIудатIа?
-Тур жуван мез! КIурт хъсанди я лугьузва ман вуна?
-КIурт тушалда, хан, юргъа са балкIандик кьиле-кьил квайди ялда.
-Жуван вилералди такунамаз зун чIалахъ жедач. Алад, лагь кван Уьзденаз, кIуртуниз тамашиз кIанзава. Кутугай затI ятIа, ханди ам Уьзденаз мубарак ийиз кIан я лагь!.
И гафарни гваз Уьзденан патав Худа Гьажимурад атана акъатда. Адал сифте гьалтайди Умуят къари тир. Умуята ам са акьван хушвал авачиз кьабулна:
-Алейк салам, чан стха, Вун чахъди илифнава хьи?
-За гьелелиг салам гавачир, Умуят вах, ваз салам алейкум! Уьзден герекзавай, ам гьина ава?
-Эквни малум жедалди Уьзден гьина жеда? КIвале ава! Кiвалахин алатар тIуькIуьрунал машгъул я. Герек кар авани?
-Ам вич акунайтIа кIанзавай ман заз.
-Закай ченебан сир авани?
-Ваъ, ваъ! ЯтIани заз ам вич акун лазим тир. Эвер гице ман!
-Я свас,-гьарайна Умуята айвандал экъечIнавай Шагьумагъадиз,-анлай Уьзденаз са геренди кIаник эвичI лагь. Вич герекдиз Худа атанва лагь адаз.
-Яъ! Я Худа Гьажимурад! Ша, Илифа кван! Вун гьар кткана акъатдай кас туш. Вун экуьнин кIек хьиз чахъ илифнава. Чувуддин лам Мерзидин къавал акъудай гьахъ-лапаг кIанз атанваз тахьуй гьа!?
-Ваъ, я Уьзден! Квезни къуьхуьнар ийидай са гаф хьана. Зун маса дерди аваз атанвайди я.
-Хийирдин хабар кьванни гваз атанватIа ажеб кIвалах жедай. Лагь кван вав вуч хабар гватIа?
-Зак зиян квачирди ваз чида, Уьзден. Ханди вичиз хуьрерай ванер къвезвалда, квез хъсан кIурт багъишнава лугьуз. Адаз гьа тумаж кIуртунал кьуна, Къубада са устIардив вичизни цваз таз кIанзава.
-Зун ви гъавурда гьатна, за вав кIурт вугана кIанзава, тушни?
-Эхь, эхь! Вун лап дуьз гъавурда акьунва!
-Шагьумагъа!-Гьарайна ада сусаз,- са багъламадик кутуна кIурт гваз эвичI инал! Худа, на захъ хъсандаказ яб акал. Хандизни и зи гафар, за ваз гьикI лагьанатIа, гьакI тикрар хъия. Виликан Къхубадай багъишай чухвадин кьиса тахьурай. Ам за вичиз гьалална. Амма, гьар межлисдай гайи кьван багъишар гарув вугуздай гьунар захъни авач лагь. Ма, твах! Инжикли тавуна хкурай.
-Гьа, гьа! Белли, Уьзден. За гьа вуна лагьайвал тикрарда.- ИкI лагьана Худа кIурт гъиле гьатайвалди, бисмиллагьдин ван галукьай жинер хьиз квахьна. Уьзденанни адан дидедин арада са тIимил гафарай гафарни атунар хьана, амма къал хьанач.
Алатна са варз. КIурт хканач. Мад са шумуд юкъуз вил алаз акъвазна, кIуртуникай гаф-чIал ийидай касни хьанач. Юсуф ханни дуьзриз экъечIзавачир. Азарлу тиртIани чидачир. Уьзден хияллу яз амукьна. КилигайтIа, Юсуф хан вини дережадиз акъатнава кьван! Адакай Куьредин хан хьанва. Адаз генералвилин чинер багъишнавалда. Юсуф хан, виликан варарал кIурт галаз ацукьна, рагъ гузвай чкадал салам кьванни гуз аквазмачир. Муькуь патахъай лагьайтIа, гила адан патав вичи эвер тавунмаз физни жезмачир. Адахъ гелкъведайбурун кьадар артух, Куьре ханлух идара ийидайбур, абурун кьилел къазахрин са десте ва масабурни авай. Адан патав патарилай атай са мугьманди хандивай жузуналда:
-Юсуф хан, куьн патара ашукьвилин дережадай машгьур са кас авалда Ам вуж я? АкунайтIа кIанзавай ман заз!.
-Ам Уьзден тахьуй гьа!?
-Эхь. Эхь! Ашукь Уьзден. Ам акуртIа жедачни?
-Яда, куьне тарифардай кьван ашукь адакай хьанвайди туш. ГьакI чIана мехъеррик манияр лугьуз, кьве кепекдин гуьгъуьна авай кас я. Адакай вучзавай?
-Гьар гьихьтин ам ашукь ятIани, хан, адан тариф ава. Заз ам чи мехъерик тухуз кIанзавай. Гьаниз чна квезни буюрзавайди я.
-Зун Уьзден галаз? На зун няй кьазва, Али?! Зун-башуьсте! Маса ашукь суракь ая. Адан гъиле кьачI гудайбур авайди я.
-Инжикли жемир. Зи хатур ваз вине ятIа, на са кас ракъурна, адаз ви патав ша лагь. Лугьурай: Юсуф хандин кIвализ, вич акуна кIандай са мугьман атанва.
Нуьквер Уьзденан патав атана. Ада мугьмандин гафар эзберна. Уьздена лагьана:
-Мугьмандиз, вич закай инжикли тахьурай лагь. Амма хандиз лагь, вичи мад са сеферда эвериз кас ракъурайтIани къведач. И кесибдин хва захъ, и зи чухвадихъни тумаж кIуртунихъ муьгьтеж хандин кIвализ къведай рикI авач лагь!. Гила вавай атайвалди хъфейтIани жеда.
ИкI лагьана вар къеняй агалай Уьзденан гафуни атIай нуьквер, вичи-вичик рахаз, кьулухъди рекье гьатна. Уьздена вичиз хьайи дерт ихьтин шиирдал секинарна:
Вучин вакай за хан хьана?
Сиве цIай квай цIукI авайди!
Ваз Куьре хан жез кIан хьана,
Мефт авачир куг авайди.
Вучин вакай за, Юсуф хан?
Гьиниз фена а ви девран?
Сав гваз атай тагъардин кIан,
Ярагърин хъуртук хьайила?
Кесибар на саймиш тийиз,
Ийизва мел-мехъер къалинз.
Хъвадай ядни Билбилхуьруьз
Тагуз, цадай хук хьайила.
Лезгистандиз кIватIиз яхул,
Себеб вуч я чун таз сугъул?
Чи манийриз авач сагъул,
Зун халкьдин ашукь хьайила.
Ашукь Уьзден кесиб кас я,
ЧIалар лугьун адаз хас я.
Гъилевайди адан саз я,
Вун Куьре хан кьукь хьайила!
И шиир мадни давамар жедай, амма тек са шиирдал бес жезвачир. Ханди, Урус пачагьдин векилри, амай дагъвийриз хьиз, лезги халкьдизни эх тежедай гужар ийизвай. Халкьариз дуьз тир рехъ-хвал къалурзавай камаллу инсанар, абуру гьарниз са акъуднавай.

Завал
Сад ава –Аллагьди тагун, сад ава гайиди хуьз тахьун!
Мисал.
Фейи мел-мехъеррик, шад ва сефил мярекатра инсанрин сивера авайди алай четин девирдикай, адан адалатсузвилерикай суьгьбетар тир. Гькьван лагьайтIани Уьзден ашукь тир. Адахъ галаз ам Мегьамед-эфендидин хуьруьнви, жегьил чIавуз кIелай сухтани тир. И крари ам халкьди амай векилрин арада жавабдар кас яз гьисабззавай. Ара-бир суалар гайила, Уьздена лугьудай:
-Суалар гуз нелай хьайитIани алакьда, амма кутугай жаваб гун-пара кьадар четин месэла я, дустар. Жавабар завай квез гьи суалдиз хьайитIани гуз алакьда, эгер за гайи жавабрал куьн рази жез хьайитIа.
-Де хъсан,-лагьана кимел Гьажикъадир рахана,-амайбуруз хъсан чидачтIани, куьне Малла Мегьаммедан медресада тарсар къачурди чаз хъсан чида. Чун ина етимар хьиз туна, адан Аваристанда вуч авай? Ам чи хуьруьнви я. Ам чаз бакара къвезвайди тир, чун адаз. Гила чи жемятдин кьиле тупIал фекьи Сийидан гъиле вугана, адан акьван яргъара вуч авай?
-Багъишламишун тIалабда, Гьажикъадир стха. Ви гаф девлетдиз ягъуй Вун вуч кас ятIа неинки са заз, гьакI и Куьреда тийижирди авач. Вун жуван “пешекарвилиз” килиг, ахпа жемятдин хъсан-писдакай рахух.
-За чуьнуьхзавач. Зи пеше-угъривал тир. Зи пеше-къачагъвал тир. Ихтилат абурукай туш. На зи ихтилат дуьз рекье тур! Зун гьа рекьел къведай мажал гице!
-Халкьдин вилик экъечIна рахадай кас – вири патарихъай михьиди хьун лазим я, Гьажикъадир!-Лагьана сабур кьаз тахьай Аслана,-ина вуч хьана? Майдандиз экъечIзавайбур угъриярни къачагъар я. Баркаллу рухвайрин гелера, асландин геле гьатнавай тулаяр хьиз, гъилибанар туна, халкь эмир амачир куьнуьдава чIижер хьиз чукIурнава. Им яргъи рахунардай чка туш. ЯтIани, ихтилат кватай чкадал, лални хьана акъваз жедач. Квез аквазва, ина ни сивел вуч атайтIа, гьам лугьуз къекъвезва. Лезгияр, абур халкь хьайидалай инихъ азадвилихъ къаних инсанар я. Абурун тIварцIиз хъсан фикир це. Лезги-лекь лагьай чIал туштIани, абурузни лекьериз хьиз кьакьан дагълар хуш я. Абуруз азад цав кIанда. Абуруз дуьньядин девлетрилайни азадвал кIанда. За лугьузвач хьи маса миллетар азадвал дакIанбур я. Туб астахфир! Куьне садра вил вегь, Куьре Мелик, Гьажи Давуд, Мегьамед-эфенди ва масабур. Абур квехъ тамарзу яз ама? Азадвилихъ! Гьайиф хьи, девиррин завалри чи халкьдив илимдикай, медениятдикай ва эдебиятдикай менфят къачудай мажал вуганач. Уьмуьр женгера акъатзава. Чун винел чанахъ алай хъалхъас хъпер туш. Абур ахьтин пар ялиз вердишбурни туш. Къванцин кIаникай хкечIай цуькуьни хьиз абуру ракъинихъ ялзава. Дерин къатарай акъатай булахдини кваз гьуьлуьхъ ялзава. Чи арадай пайгъамбардин рехъ дуьз тухун патал еке алим, шейх акъатна. Ахьтин кас акъатай хуьр-кьвед лугьудай Меккедиз элкъуьн герек тир. И хуьр квез элкъвенватIа квез акваза. Вини Ярагърин хуьруькай шейхдин зиярат дахьана, адакай Куьре ханлухдин меркез хьанва. Вини Ярагърин хуьруькай Юсуф хандиз Куьревияр истисма ийидай макандиз элкъуьрнава. Гатуз-Кьурагьа, хъуьтIуьз – Вини Ярагъдал. Кеф я!!!
-Малла Мегьаммеда тарикъатдин чирагъ куькIуьрай медреса аку! Ана чирвилер къачур имамар аку! Къазимегьамед, Жамлуддин, Шамиль ва масабур. Вуч ийин? Захъ гъвечIизмаз буба рагьметдиз фена, мусурман диндин вини кукIушриз экъечIдай мумкинвал хьанач. Чи арадай акъатай са шейхни чавай хуьз хьанач. Адалай тапан фитнеяр авурбур и хуьре ама. Шумудни са сеферда гагь Аслан хандиз, гагь Урус пачагьдин чиновникриз фитнеяр ийиз, ам секиндиз тунач! Адаз стха аваррикай даях хьана. Лезгийрикай кьадай чка дахьайла, ам вичиз вафалу инсанарни галаз, табасарандиз, анай дархустандиз ва эхирни Аваристандиз куьч хьуниз мажбур авуна. Эгер ам чи арада амайтIа, низ чидай адан кьисмет гьихьтинди жедайтIа? Шукур хьурай Худадиз. Вири Адан кьадардалди жезва.
-За гайи са гъвечIи суалдикай, вуна инал еке негъил авуна, Гьажимурад халу на.
-Дуьз рахана Уьзден. Са сефер туш, кьве сефер туш, чпин чиниз вацралай кьванни са стIал яд ягъ тийизвай кьацIайризни кваз Малла Мегьаммедакай жакьвадай кендир хьанва. Бес хьурай ман!-рахана Аслан. -Чахъ Аллагьди гайи вири жуьредин алакьунар ава. Амма чахъ авачирди –садвал я. Чи арада ава гьахьтин инсанар- патай атай къекъверагарни кваз ханларай кьадай. Дуьз лугьузвачни за, жемятар!? Чаз жуванбурун къадир авач. Сада лагьайдахъ муькуьда яб акалдач.
Кимел, балкIандин тум-кьил газаз Сефербег хтана. Вири кIвачел акьалтна. Вуч ятIани чIуру хабар гвайди тир. Мукьув агатайла, балкIандиз акъатнавай гьекьедин кфади, ам пара яргъай ва тади кваз хтанвайди лугьузвай.
-Жемятар!!-Гьарайна ада,-Гуж хьана чи халкьдиз! Малла Мегьаммед-эфенди, чи арада амач! Чи чIехи муршид ва шейх рагьметдиз фена! Ясдиз экъечI лагь жемятдиз! Йикьез экъечI лагь дишегьлийриз! Адан руьгь и гунагьар квай чилел аламач! Аллагьди Таалади ам цаварал хутахна. Гила чна квел кьил эцигда?!-Ам балкIандилай эвичIна, Уьзденан хура гьатна, буба кьейи етимар хьиз кьведни ван акъатна шехьна. Уьздена вичин вилерилай тупIар-пупIар хьана къвезвай накъвар, жибиндай акъудай ягълухдалди михьна. Шелдин накъвар къалурун мусурманриз, иллаки эркекриз еке айиб ва гунагь яз гьисабзавай. АкI ятIани, накъвар абурун ихтиярда амачир. СакIани и залан дертинин тIал явашриз тахьай Уьздена, са гъил хкажна хьиз лугьунар ийидай саягъда, бейтер кIелиз башламишна:
Ишехьмир, дуст, шелдикай чаз,
Себеб жедач тIалдикай чаз.
Хару ягъай никIин кьил кьаз,
Техил патал харман жедач!
РикI чIугуна кьун герек я,
Агъу ятIан, хъун герек я.
Азадвал ам чи хуьрек я,
Чи къайгъуда душман жедач.
Мегьамед хьиз мад рухваяр,
Хъижеда чахъ чи архаяр.
Къанихбуру чи чухваяр,
КъакъудайтIан пашман жедач.
Ашукь Уьзден, халкьдин дердер,
Ая жуван веривердер.
Гьар межлисда жуван бейтер,
Лугьунал вун яман жедач!
-Юлдашар!-рахун хъувуна Сефербег,-гьи касдихъ балкIан аватIа, захъ галаз ша. Сагъратлидиз къведай юлдашривай за тадивилелди гьазурвал акун тIалабда. И гьайвалди са ял акъадаррай!! Чи руьгьдин буба, чи шейх буба Мегьамед-эфенди эхиримжи рекье тун-чи кьилин винизвални я, чи истеклу ва пак буржини! Гежел вегьена жедач, Пака ам кучуддалди, чун йифизни акъваз тавуна, агакьун лазим я. Ша, гьзур хьухь!
Ким акваз-акваз кьери хьана. Гьар сад вичин хиве авай ферз тир капI хьиз, шейх эхиримжи рекье тунин къайгъуйра хьана. На лугьун, циф алачир цаву ванер авуна, цIайлапанар яна. Уьзденаз вич эцигдай ва вахчудай чка жагъизвачир. Ам бубадин ериндал кьунвай Керим халудивай балкIан тIалабиз фена.
“Дуьнья гьихьтин затI ятIа аку,-лугьузвай вичи-вичиз Уьздена.-Ам са сеферда аквазвай бахт я кьван. Ахьтин гуьзел бахт патал, жуван чанни кваз гьайиф атана кIандач! Чан халкьдин рекье пуч авурбур-гьамишалиг яз халкьдин рикIера амукьда. Ша, фин! БалкIан кьванни са бубат яргъал рехъ атIудайди хьанайтIа, низ дерт авай”.
Ким ичIи хьунихъ галаз, рикIерани кваз мичIивал гьатна. Кимин кIарас ва къванерни кваз сефил хьанвай. Вини Ярагърин хуьруьн жемятрикай пара кьадар кIвалера шелрин ванер гьатна. Ихьтин завал и хуьруьнвийриз садрани кьисмет хьайиди тушир. “Аллагьди рагьметар алаз хьурай вичел! Ваз женнет кьисмет хьурай Мегьамед-эфенди”!!!-Лугьузвай сиве тIуьквен авай кьванда.

Эхир гьахъ я жуван ватан
Хайи чилин нвакь ширин я.
Мисал.
Дагъустанда дявеяр кьиле хъфизмай. Ам куьгьне самарик квай цIай хьиз, са патахъай хкадрайла, масанихъай куькIуьн хъийиз, хкахьзавачир. Аквадай гьаларай Урусат пачагьдин са бязи векилриз, Къавкъазда дяве яргъалди чIугуникай, чинер хкаж хьуниз, пулдин такьатар артух хьуниз куьмек авай. Пачагьдиз, вичивай хьайитIа, гьич садазни муьтIуьгъ тахьай дагъвияр,туп-туьфенгдалди, мекьи тир Сибирдалди лукIар ийиз кIанзавай. Урусрин мурад мусурман диндиз акси кIвалахар ийиз, халкьар чпин хашпара миллетдин къанунриз мукьва ийиз алахънавай. Дагъдин лекьер, кьефесра туна, азадвиликай магьрум авуналди, абурукай чIалаз килигдай гъилин ничхирар ийиз кIанзавай. Абурал гъалибвал къачуз кIан хьайи гьукуматар, гьикьван чпикай кичIераргуз алахънайтIани, дагъвийри азадвилин рекье кьиникьни еке тир бахт яз гьисабзавай, амма лукIвал хиве кьазвачир.
Мегьамед-эфенди вири жуьрейрин гьуьрметривди Сагратлида секин авуна. Иниз дагъустандин, къуншияр тир чечен, ингуш вилаятрай, гьатта Эштерхандайни кваз мусурманар кIватI хьанвай. Ам вирида Дагъустандин терикъатдин бине кутур шейх яз гьисабзавай. Мегьамед ярагъвидин сур-гьар са патахъай икрам ийиз, чпин рикIе авай хъсан мурадар кьилиз акъатун патал, Сад тир Аллагьдивай тIалабиз къведай пIир хьана. Малла Мегьамеда вичел чан аламаз авур веси кьилиз акъудай чIехи хва Исмаил эфенди кьилиз акъудна. Бубадин эхирижи йикъалди кIвал хьайи Ризаеврин хизандиз, аманат яз шейхдин кьурьан ядигар яз туна. Амма чеб патал аманат яз Исмаил эфендиди кIвализ бубади ишлемишай теспегьар, кьейидалай гуьгъуьниз чурудилай кьур чIарар туна, цванвай хунин бицIи турба ва ада са кьадар йисара гъиле кьур аса гваз хтана.
Мегьамед-эфенди кечмаш хьайидалай гуьгъуьниз, терикъатдин кьил шейх Жамалуддин хьана. Малла Мегьамедахъ галаз атай сухтайрикай са кьадарбур чпин хизанарни галаз хайи маканрихъ хтана. Абурун жергедай яз, Мегьамед-эфендидин езне хьанвай Алкьвадар Абдуллагь-эфендини хуьруьз хтана, вичин медреса кардик кутунай.
Исмаил-эфендиди вичин вахтунда, адалай гуьгъуьниз адан уьмуьрдин юлдаш Зайнаба, шейхдин асадин кьилихъ гилигнавай, чурудин чIарар авай турбадилай, туьтуь кIан яз атайбуруз, яд иличиз гудай. Зайнаб къариди, къвезмай несилриз, шейхдин аса михьидаказ хуьн патал веси тунай.
Исмаил эфенди хуьруьз хтанмазди, бубадин медреса кардик кутунал машгъул хьана. Аниз гьар са патахъай сухтаяр кIватIал хъижез башламишна. ВацIариз ятар хуькведа лагьай бубайрин мисал гьахъ хьана. Дугъридани Мегьамед эфендидин медресадал, цIийи кьилелай чан ахкьалтна. Иниз чирвилер къачуз къвезвайбурун арада, Гьасан эфенди, Мегьамед–Эмин, Гьажи Рамазан, Гьажи Ярмет ва хейлин маса баркаллу рухваярни авай. Уьздена Исмаил эфендидиз вичелай алакьдай куьмекарни гуз, вичихъ галаз маса хуьруьнвиярни желб ийизвай. Зарафат тушир. Мегьамед-эфендиди, тарикатдал атайла, вичин вири мал-мулк жемятриз пайнавай. Гьа са вахтунда, хизанриз дарвал тагана яшамиш хьун патал куьмек лазим тир. Хизанри са кьадар малар ва мулкар мукьва-кьилийрал тапшурмишнавай. Абур са-садахъ авун, гад агакьдалди яшамиш хьун патал, абуруз гьар са касди гузвай куьмек лазим тир.
-Бубадин сур яргъа хьана, дуст Уьзден. РикIел акьалтайла, гьар йисуз вири жемятдихъ галаз сурарал фидайла, зун адан накьвадихъ магьрум яз амукьда. Амма чи ватан са Вини Ярагъар туш. Адан сергьятар бубади чаз гегьеншарнава. Чун лезгияр хьиз, дагъвиярни я, мусурман стхаярни. Чна жезмай кьван, чи миллетар са стхаяр яз кьаз вердишарна кIанда. Кьве стхадал кьве тIвар ала лугьуналди, абур чарабур туширди хьиз, дагъвияр ва мусурманар са диде-бубадин, са диндин стхаяр я. Чи диде чил, накьв-сад я, чи кьилеллай цав сад я. Чав гвай мусурман дин ва чи адетар арадай акъудиз, чал хашпара дин илитIзавай пачагьдин векилриз икрач авун чаз кутугнавач.
-АкI хьайила, дуст, чна бубадин къазаватдин дяве давам хъувун лазим тушни?-Хабар кьуна Уьздена.
-Гьич ваъ! Гаф чна абуруз кIандайди авуна кIанда, амма крар чаз кIандайди ийида. Жуван тIем акакь тийидай чIавуз, рипинал гъуд гьач жедайди туш. Эгер гьалчайтIа, ам еке авамвал яз гьисабиз жеда.
-Исмаил эфенди!Вун дуьз рахазва.
-Зун, Уьзден, са низ ятIани эфенди я жеди, амма зун ваз Исмаил стха я. Закай ваз дуст кьадалди, стха яз амукьайтIа, гьикьван хъсан кар жеда?-Ам хъуьрена.-Къенлай кьулухъ захъ галаз рахадайла, стха лугьуз рахух. Стха Исхакни рагьметдиз фена. Гила чун кьвед-кьве стха хьана кIанда.
-Валай Аллагь рази хьурай, стха. Вуна лугьузва, чун жуван диндал кIеви хьана кIанда. Масадаз лукI хьайидаз мусурман лугьуз жедач лагьанай ви рагьметлу бубади. Аквазвани гьикьван халкьар, кIвалер-хуьрер терг жезватIа? Пачагь генани акъваззавач. Чун гьи къайдада яшамиш хьун лазим я? Заз са кар сир яз ава. Завай и суал тек са ваз гуз жеда.
-Буюр, Уьзден! РикI ачухайла, бедендизни регьятвал ава, руьгьдизни.
-Шамилаз за пара кьадарда гьуьрмет ийизвайди тир. Эхиримжи кьилерай заз ада тухвай рехъ кIусни бегенмиш тушир.
-Вучиз?!-Гьарай акъатна исмаил-эфендидай.
-Вучиз яни? Ам эхиримжи кьилерай чи патариз, кьушунар кIватIиз атанай. Вичихъ галаз татай хуьрерин агьалийриз адан аскерри пара кьадар гужар авуна.
-Ам тушиз масадани, вичин тереф техвейбуруз аш авуна гудайни, Уьзден?
-Амни гьич, рагьмет алаз хьуй вичел, куьн езне Къази Мегьамед душмандин хуруз фена, вич къазаватдин рекье игит яз кьена, амма Шамила дявеяр гзаф авунатIани, нубат атай чкадал гуьлледин хуруз тефена, вич ва вичихъ галаз са кьадар найибар урус пачагьдив есирвиле кьаз вугана.
-Заз чизвай вуна а суал са мус ятIани заз гудайди. Ахьтин суалар за тухузвай рекьикайни арадал атун мумкин я. Чун сифте нубатда, Шамила вич есирда кьаз вугуникай рахан. Шамилан векилриз меслятар авун патав эвер гайи эхиримжи сеферда, Шамиль вич фена. Ам вири патарихъай гъавурда авай кас тир. Сад лагьайди, къанни вад йисан къене ахьтин еке империядихъ галаз женг чIугун-зарафат кIвалах тушир. Кьвед лагьайди, халкь женгер чIугвадай кьван гьелек хьанвай. Ихтибарлу Гьажи Мурад хьтин наибар урус пачагьдин терефдарар хьанвай. Шамиль киналди душмандал гъалиб жезвачир. Шамилахъ галаз адан рухваяр, хизанар ва адан терефдал алай дагъвияр терг жезвай.
-Вуна зун гьикьван алакьриз зегьмет чIугвазватIани, стха, зи рикIиз чи рагьметлу шейхди башламишай кIвалах гъалиб хьана кIанзавай.
-Уьзден, ана ви кьил акъат тийидай сирер ава. Зунни зи бубадин хва я. Чахъ гьар садахъ фагьумдай жуван кьилни ава. Гьар са девирдиз вичиз хас лишанар, хас мумкинвилер ава. Фагьумна кIанда. Дуьньядиз вил ахъайна, адан шартIар веревирдер тавуна, са чархалай хкадриз жедач. Вуна хкадарна, вун рекьизва. Амма рагьберди вегьейтIа, адан гуьгъуьналлаз пара кьадар халкьари чебни вегьезва. ГьакI хьайила, сабурлувал хвена кIанда. Им лагьай чIал туш хьи, цIун хуруз тефена, чарадан лукI хьухь! Жува-жуваз фикир ая. Пис кар жувандини негь ая, хъсан кар-ам душмандинди ятIани гадармир. Месэлаяр пара ава. Вири санал я лугьузни жедач, я гьялизни. Чун а месэлайрал мад ва мад хуькведа. Зи мурад вуч ятIа чидани ваз? Чи лезги халкьдихъ акьуллу кьилер лап тIимил ама. Илимдалди тербияламиш хьанвайбур артухар авун паталда, за са артух гьахъ-затIни къачун тавуна тарсар гуз зегьмет чIугвада. Ялцугърал са жегьил гада ала. Алакьунар авай кас я лугьуз ихтилат авуна заз адан гьакъиндай Гьасан эфендиди. Чи лезгийрихъ пара кьадар шаирар хьанатIани, Мегьамед-Эмин хьтин жавагьирар теснифдайбур тек-туьк ава лугьузва ада. Низ чида, илимдин сирерни чир хьайитIа, адакай гьихьтин шаир жедатIа?
-Заз маса хуьрериз фейила, «Тумакь яц» шиир туькIуьрай сад ава лугьуз ван хьана, амма адан шиирра Етим Эмин кхьизва. Гьаяман ам на лугьузвай Мегьамед-Эмин туштIа?-шад хьана Уьзденаз.
-Белли! Ам гьа на лугьузвай Эмин я. За куьн ам медресадиз атайла, танишарда. Вун гьикI я, стха7 Завай жуван раж вегьена, бегьемвилелди вавай жузун-качузун ийиз алакьнач. Чун авачир вахтара вун инавайбурухъ галаз гьикI кьуна? Ви дарвал? Ви булвал? Дидедин кефияр са бубатзавани? Квехъ гила хизанарни хьанвалда. Аллагьди хуьрай! Чна жуван хуьруьн тIвар мадни цавуз хкажун патал, Уьзден стха, зегьмет чIугун хъувун чарасуз я.
-Валлагь, стха, абурукай рахайтIа, пачагь квачир махар хьиз, ахъайна куьтягь тежедай кьванбур ава. Квез хтана бинедал мягькем жедалди, чакай гьихьтин куьмекар герек ятIа, са чинни такьуна лагь, тIалаб, жуван стхадивай хьиз истемиша!
-Валай Аллагь рази хьурай, стха. Гьар гьеле чахъ чаразуз затIар вири ава. МискIиндин ва медресадин дарамат гьалда авач. Чун авачир вахтара анрихъ гелкъведайбурни хьанач. Адалайни алава, анра хашпарайрин кIвачерни къекъвенва. Абур чпин кутугай гьалдиз хкун патал, за жуван вири уьмуьр бахшда.
Зи лезги халкь, зи дагъви халкь илимдихъ магьрум яз тадач за. Агъа СтIалдал зи халадин хва Абдул Гьамид эфенди ава. Аллагь шукур, чи буба Аваристанда авайла, хейлин сухтайри чпиз чирвилер Агъа СтIалдал физ къачуна. Зун адакай пара кьадар рази я. Мегьамед-Эмина, кьепIирви Гьажимурада, Гьасан эфендиди гьа медресайра чпиз сифтегьан чирвилер къачуна. Аферин тарсар гайибурузни, тарсар къачурбурузни. Ингье, Алкьвадрални чи езне Абдуллагьди вичин медреса кардик кутазва. Лезгистанда ишигълу чирагъар бул жеза. Зульфикъаран хва Къазанфар бег вуч я мамрачви?- Ада урус генерал Усларахъ галаз, чи лезги аялри тарсар кIелун патал махсус ктаб туькIуьрнавалда. Яраб а ктабдихъ чи мусурман ктабдилай алава вуч месэлаяр аватIа? Зун гъавурда гьатзавайвал, урусрин къаст чпин гъилибанар хьун патал, урус илми чирзава. Абуруз яваш-явашди чи дагъвийрин жегьилар мусурманвилин геляй акъудиз кшанзава. Амалдарар я абур. Заз а ктаб гьатнавач. Эгер вал гьалтайтIа, Уьзен, кIамай кьван гьакъини гана, ам къачу! Ви гьахъ за вал агакьарда.
Зи лезги халкь, буба амач лагьана, илимдал яракьламиш тавун заз гунагь я. Заз ви са кьадар чIаларин ванер хьанватIани амма абур жуван дафтарра кхьиз хьанвач. Абур чна кьведа са юкъуз кIелна, машгъулат патал ишлемишдай гъилин ктаб кьванни авуна кIанда. Абур гележегдин несилрал агакьарун-чи буржи я.
-Валлагьи лазим, и фикирар зи кьиле гьич авайбур тушир. Вун Кьурьандин кьулай рахана, стха!
-Алатай йисаз гад кьурагь атайла, садакьаяр чпиз кIандайвал пагъайла, на лагьай чIалунин ван заз халкьаривай хьана. Аферин ваз! Халис фекьи анихъ амукьрай, халис мусурманрикай чун рахадач, халисан инсанвиликай рахайтIани, а терефдарвал, а къанихвал чаз садазни кутугванвай кар туш! Невс акъатуй чпин! А ширирдай рикIел аламай са кьве бейт кIелнайтIа, зи рикIел алай муьрхъ алатдай.
-Жеда. Вучиз жедач?- Шад хьана Уьздена.
Зун акурла, вун заз хъуьрез,
Дуст я лугьуз, гъил кьаз, чуькьвез,
Алачирла, вун зал хъуьрез,
Кьве чин алай дуст жедани?

Сир
Дуьз рекьел хтайдалай-Аллагьдини гъил къачуда.
Мисал.
Дагъустандин муршид Мегьамед-эфендидин кьиникь, неинки са куьревийриз, ам гьакI адахъ галаз санал женгер чIугурбурузни гьайифдин ва хажалатдин кар хьанвай. Дагъдин кьакьанвал яргъа чир жедайвал, шейхерин шей Малла Мегьаммедан чIехивал, адан камаллувал пара кьадар мусурман уьлквейрин векилри къимет гайила, амайбурузни чир хьана. Адахъ галаз женг чIугур Аслан ханни амач. Адахъ галаз кьун тавур Юсуф хан аматIани, амачирдай я. Адан ихтиярар, къуландин хьиз, гагь фири, гагь тум атIуз куьруь ийизвай. Адал аламайди ханвилин тIвар тир. И кьве касдикай сад гунагьар кумаз дуьньядилай фена, муькуьди вичин гунагьар чуьхуьз элешмиш жезва. Са хуьруьн къене яшамиш хьана, дуьньядиз машгьур шейхдиз са жуьрединни хъсанвал ийиз рикI дахьай Юсуф хан вичин намусдин вилик уьзуькъара тир. Я адавай, шейх секинардай чкадизни физ алакьна. Хуьруьнбуруз ада вич азарлу я лагьана багьна авунай. Халкьдиз таб ийиз жеда, амма Аллагьдиз таб ийиз жедай кар туш эхир. Эгер Аллагьдизни таб ийизватIа, тIа тийиз тIазва лугьудай касдиз, ам гунни ийида.
Юсуф бегдал ханвал акьалтайла, ада вичин патарив кар чидай, илимдин рекьяй гъавурда авай эфендияр кIватIиз башламишна. Инихъ маса метлеб авай. Аслан ханди вичин патав Жамалудин эфенди кьурди хьиз, Юсуф хандиз Гьасан эфендикхьинар ийидади хьиз кьабулайди хьиз, ада гележегда вичин рухвайрикай са аваран инсанар хкатна кIанз, адав кIвале тарсар гуз тазвай.
-Мирзе Гьасан, девирар дегиш жезва. Гьар са девирди вичихъ галаз инсанарни дегишриз алахъда. Ингье, куьн гьуьрметлу чIехи буба Куьре Мегьамедни рагьметдиз фена, са кьадар вахтар алатнава. Завай адаз хъсанвилер ийиз хьайиди туштIани, жуван намусдиз яр къведай хьтин писвилернии авурди туш. Зун адакай рахазвач. Ам вичин рагьметда ава. Аллагьди женнет кьисмет авурай вичиз!
-Аллагь рази хьурай, хан.
-Зун гила жувакай рахазва. Ханвал ийидайла язух атун лазим къведач. Де лагь, кьасабчидивай язух къвез хьайитIа, суьреханада кIвалах ийиз жедани?
-Хан, вун сагъ хьурай. А тешпигь кутугайди хьанач. Ваз лугьуз кIанзавайди, жерягьдивай язух къвез хьайитIа, гъил-кIвач хайидан, залан хер хьайидан къайгъу чIугваз жедач.
-Гьа-гьа!-Шад хьана хандиз. На дуьз гекъигна, Гьасан эфенди. Зун лезги чилел чIехи хьанватIани, яхулви я. Завай жуван фикирар квевай хьиз, лезги чIалалди дуьз гъиз жезвач. Я жуван жегьил вахтундани са аваран тарс къачуз заз кьисмет хьанач. Ингье, зи гадайриз тамаш. Гьар садан вил пака вичикай хан хьунал алайди я. Ханвал- еке жавабдарвал я. Хан вири парарихъай гъавуррик квай кас хьун чарасуз я. За вун жуван мирзевиле кьабулунни, жуваз кIвалахин дуьз рекьер чирун патахъай ва и зи башибузукьар ава гьа, абуруз илимлувилин сирер чирун патахъай эвернавайди я.ТахьайтIа, аквазва ваз абур квел машгъул ятIа, югъ атай кьван, «Гьажи Мустафа» туьфенгарни гваз, агъа багъда авай яцIу тарак лишанар ягъиз, чаяр хъун я.
-Вун гьахъ я, хан.
-Заз инсанар дуьз рекье хутаз кIанзава. И пачагьдихъни агъаз жедайди туш. Аквазвани ваз, шумудра и Куьре гъиляй-гъилиз физватIа? Зи миресризни Куьре чпин гъиле хьана кIанзава. Заз жуван ханвал мягькем кIанзавайла, са бязибуру ибур дуьз къайдаяр туш лугьуз, къара жемят заз яб тагуниз гьазурзава. Къачун чна и ашукь лугьудай Уьзден. Ам кимерал таблигъатдикай рахазва лугьуз ванер къвезва зи япарихъ. Вун хьурай судья. Уьзден вуч кас я, Ярагърин кимерал ханлухдин месэлаяр гьелдай? Адакай инра авай гада-гуьдуьйри ашукь Уьзден авунва. Межлислилай кепек-шийини гваз хтанайла, кьецIи руша хъсан кьил ийида лагьайла, хкадардай кьван муькуь кIвачни кьецIи хъувурди хьиз, идани вичин тарифар авурла, дуьньядин гъавурра авайдай кьазва. Адахъ галаз кьилди рахух! Къуй вичин са тике зукьум, бармак вилера туна тIуьрай. Заз жуван хиве нин хьайитIани къан гьатна кIанзавач! Инсанар тарифри цагъ ягъай хицикьар хьиз хъуьтуьл ийида. Квахьна вичин кьве мани ягъуй! Закай хъел кьуна акъвазнавалда. Яд хъурай! На лугьун, Уьзден захъ галаз рахун тавуртIа, зи мухари кьил кьадач!
-Заз ви патав эверунин мурад вуч ятIа, хан? Зи гъиле тарс ава.
-Аферин Гьасан! Вун илимдин чирагъ тир чIал чир хьайила, за жуваз мукьва авунвайди я. Гьелбетда, ви гуьзчивилк хьайидалай гуьгъуьниз зи гадайрин чирвилерни хкаж жезва. Гьатта Мегьамедбегди маршарни туькIуьрзавалда. Вуна адакай шаир ийида, Гьасан эфенди!-ам хъуьрена.-Гьаяман, абур ви шиирар ятIа?
-Хан вун сагъ хьурай, Гьажи Мегьамедбегахъ чи Уьзденахъ хьиз шаирвилин алакьунар ава. Им хажалат ваъ, шад жедай кар я. Ваз Мегьамед-Эминан чIаларикай хабар хьайитIа вуч лугьуда?
-Вазни гекъигдай шаир жагъана. Уьзден вуч шаир я? Эминав гекъигайтша, писни тушир. Уьзден! Уьзден!-Са кIус хъел атана, яваш хъхьана,-Абур гьич, за ваз зи патав буюр авунин метлеб масад тир. Ихтилатди ихтилат хада. Къециндалай кьулухъ зун жуван гунагьрилай, Сад тир Аллагьди гъил къачун патал, жувалай алакьдай кьван хъсанвилер авунин суракьда жеда. Жува, гъиле авай илимдин кар давам хъия. Завайни пачагьлугъдин векилрин буйругъар кьилени тухуз жезач. Халкьни закай нарази я. Урус къазахри чеб тухузвай къайда заз хъсан аквазвач. Эхир халкь къарагъ хъийида. Заз чина вил амаз, жуван кьилиз са чара ийиз кIанзава. И гафар чи арада амукьрай. За пака ва я муькуь юкъуз лугьузвач. Амма къад гьанал къведайди заз чизва. Вун за жуван веледдай кьуна ийизвайди я.
Завай жуван гадайрихъни ихтибар ийиз жезмач. Заз валай гъейри, жуван рикI ачухна, дердияр ийидай касни авач. Зак, жуван жегьил вахтара авур кьван кIвалахар рикIел хтайла, хъуьруьнни акатзава. Зун садра дустари буюрна, КIиридиз мугьман хьанай. Зун мугьман хьайи хизанда пара гуьрчег гамар хразвай кьве руш авай. Зи тамашун акурла, кIвалин иесиди заз, и гамар хразвай рушарикай, ваз абурукай кIандайди яхъ лагьана. Гам ришанвай тарарни кваз такур жуьредин са аламатдинбур тир. Са бязи гамар, чи патара жедай хьтин адетдинбур тир, амма и гуьрчег рушар ацукьнавай гамунин тарар акьван кьакьанбур тир хьи, абурал саки кIуьд юкIунин кьакьанвал алай. Заз лезги дишегьлийрихъни ихьтин чIехи гамар храдай гьунарлубур кватIа чидачир. Табасаранда хьун мумкин тир, ина ваъ! Гам са затIни тушир, ваз гамунин кIане ацукьнавай рушар акунайтIа, на вуч лугьуда? Вуни гьа зун хьиз, сив ахъа хьана амукьдай. Абур вири и иесидинбур тир. Абурукай са руш заз пара кьадар бегенмиш хьана. ТIвар Десте тир адан. Заз ам вахчун меслят акуна.
-За чиз вун а вахтунда субай гада тир, хан.
-Субаяр гьина авайди я?! Паб, аяларни авай итим! И лацу кишмишдин суьрет авай Десте хандин ашдал хурма хьиз кутугай емиш тир. Гъайила чир хьана заз адан са кIвач кьецIиди тирди. Мад вучда? Рахкуриз жедай хьтин затI тушир. За адаз икI лагьана кьин кьуна: «Десте, зи багьа къуш! Чун кьвед, епинин шуькIуь чка шуькIуь чкадал, расанмиш жедайди хьиз, кьецIиди кьецIидал дуьшуьш хьанва. Амма, Аллагьдин гьахъ тир Кьуръандал кьин хьурай, и кьадар гуьрчегвал багъишнавай куьн за кьве кIвачни кьецIиди хьайитIани, за вун гъидай хьи, гъидай!»-Лагьанай за адаз. Эхь! Муьгьуьббат еке гьайбат авай са затI я, зи гъвечIи дуст!
-Хан, вун сагъ хьуй, зи мурад гьар са кас вич авай чкада бахтлу хьун. Халкь камаллу хьайила, адан кьиле акъвазнавай ксарни камаллуйрин камаллуйрай гьисабда. Чи халкь ахвара ама. Дуьньядин миллетриз тамаш, рагъ экъечIдай пата, гъвечIи островра яшамиш жезвай япунвияр лугьудай са халкь аваю Ваз абур вилик физвай къайда акуна кIанда!
-Уструвар лугьузвани вуна, абур вуч чкаяр я, Гьасан?
-Элкъвена гьуьлерин кьула авай къураматар я. Ана халкьар пара ава, амма чилерин кьадар лап тIимил ава. Зегьмет чIугунал рикI алай халкь я ам. Исятда абуру илимдин сирерай кьил акъудзава. Вири гьукуматар гьа гъвечIе Японияди гугъуьна тун тавуртIа, заз аквада!
-Вун а тIалра гьатмир, Гьасан. Халкьдин вилер ахъа хьайила, абуруз мадни хъсанвилер кIан хъижеда. КIвалах авуна фу нез кIамукь хъийидач.
-Эхир хьи, заз эвер вучиз авурди тиртIа чир хьанач, хан,-тикрарна Гьасана. -Ваз эверунин метлебар пара ава, Гьасан. Сад лагьайди, заз жуван рикIе авай тIал алай месэлаяр ваз ачухна. Абурулай гъейри, за вавай тIалабда, халкьдин арада, ви патав чирвилер къачуз атайбурун арада, зун адалатлу хан тирди ашкара хьун патал ви меслят герек къвезва.
-Захъ яб акализ хьайитIа, заз вуна Аллагь рази жедай кIвалахар пара авуна кIанзавай.
-За ийизвай ханвал къара халкьдиз тIимил яни, Гьасан?
-Халкьариз рекьер-хваларикай дарвал ава. Аквазвани муькъвер алачир вацIари селлер атайла гьикьван инсанарин кьиникьар, малкъара телефунар арадал гъизватIа, хан? Месела, чи хуьруьн жемятар хьиз гьикьванбур цикай дар яз азабдик ква.
-Залай вилик алатай ханариз килигайла, лап регьимлуди тирди урусрин векилризни аквазва.! Аллагьдин хатур аватIа, вуна тарсар гузвай тарсар ви чIехи буба Малла Мегьаммед-эфендиди хьиз муьруьдар хкатдайбур тахьурай. Урусат пачагьдихъ галаз женгериз экъечIна, нубатсуз ивияр экъичиз вугуммр халкьдив. А Уьзден лугьур ашукь ава гьа, адан рагьметлу буба Агьмед лап вафалу лукI тир. Заз адакайни са вафалу кас ийиз кIанзавай. Яда, и ахцягьви Гьейбат лугьудай мердимазар дуьшуьш хьана адал. А касди, хеб хьтин Уьзден Бакудин нафтIадин баругърин фялевилиз тухвана, гададин сиве маса мез туна рахкурна. Ашукьвал вичин келледа акьурай! Заз адакай къайгъу авачир. Югъ атай кьван кимерал, фейи мярекатра, вичиз пул гайитIа лугьун тийидай хьтин гафар гваз экъечIзава ам. Кисна фу не лагь!
-Хъсан я ман, хан. За вуна лагьайвал жуван кар давамарда. Уьзденахъ галазни зун рахада. Зун хъфида.- Ам къецелди экъечIайла, нянин купIунин азандин ван акъатна. Вири мусурманри хьиз абуруни чпин ферз ада ийиз башламишна.

Гъулгъулаяр
Гъулгъуладин атIа кьил-я лугьуда хата кьил.
Мисал.
Буба рагьметдиз фейидалай кьулухъ Исмаил эфенди илимдин кIвалахдал машгъул хьанвай. Ада вичин сухтаяр чирвилер къачуз, тарихдин метлеб авай гьар са вакъиадикай рахадайла, чин такьуна, авайвал лугьуз вердишарзавай. Гележегда лезгистанда чирвилер хкажун лазим тирди аннамишна, ада вичин патарив чеб кьван хъсан сухтаяр кIватIалзавай. Ада вичин эвелимжи буржи, пак тир кIвалах цIийиз акьалтзавай жегьил несилдиз дерин чирвилер гун гьисабзавай. Авамвиле эзмиш хьанвай лезги халкь, маларихъ галаз кусуз-къарагъиз, экв малум хьайила, кIвалахал физ, мичIи хьайила хквез вердиш хьанвай. Лезги халкь, дуьз тир азадвилин рекьел хукун патал, абурухъ рагьбервал гудай, душманрин рикIеряй фейи гьар са амал, гьар са хиял чир жедай камаллу ксар хьун чарасуз тир. Кьили кIвалахзавай пара кьадар жегьилар, медресадивай, чпин кесибвал себеб яз къерехда амакьузавай. Гьа са вахтунда, сухтавилин пул акъакь тийизвай инсанривай илимдин гуьгъуьна вахт серф жезвачир. Хизанда, яш тахьанвай аялар квачиз, амайбуру вирида кIвалахна кIанзавай. Исмаил эфендиди вичин сухтаяр тир Севзиханан гада Мегьамедэминаз, Шейх Агьмедан гада Гьажи Ярметаз, Абдуллагьдин гада Гьасаназ, Исмаилан гада Шихбубадиз гайи тарсар гьавая фенач. Абуру чеб алай чка экуь гъетери хьиз ишигълаван ийизвай.
Дагъустанда санлай къачуна гъудгъула арадал къвезвай макъамда гьар са инсанди вичин сивяй акъатзавай гафунал, халкьдин арада ийизвай гьар са кардал мукъаят хьун истемишзавай. Урус пачагьдин векилри чпин ихтибардиз атай гьар са кас, хуьрерин къене са бубат кьил алайбурал, ашукьрал, эфендийрал, гьатта кьиле тIветIер авай къазийрални кваз гуьзчияр яз акъвазарнавай. Абурун буржи, пайгар такур ксарикай вуч чIуру кар ва гаф акъатайтIа, чпел тадиз хабар агакьарун тир.
Уьзден лагьайтIа, вичин кьисметдай акъатай мел-мехъеррин иштиракчи жезвай. И кардикай адаз кьве жуьредин хийир авай. Сад лагьай хийир-кепек-шигьи, кьвед лагьайди-ам гьар са хуьре авай цIийи хабаррин иеси хьун тир. Адан хци япарихъ галукь тийизвай ван авачир. И сеферда адал Кьасумхуьруьн «Гьяфте» базарда СтIалдилай са таниш гьалтна. Адавай жузунар авурдалай кьулухъ, ван хьайи хабарди, Уьзденак са кьадар шадвал кутуна.
-Жеч, яда! Гатана?!
-Уьзден стха, ви кьин зал алач хьи,-инанмишарна Гьасана,-урус пачагьдин къазахри ийизвай ихтилатар, абурун ягьанатар акурла, хуьруьн жегьилар кавха ТIайибал алукьна. Адани вуч ийида? Эхир кьиляй тахсир вичин хиве гьат тийидайвал, а жегьилриз, чеб чир хьана, дустагъ тавун патал, мичIи хьайила, къазахар кьаз гатадай ва чпин гъиляй вуч къведатIа ийиз ихтияр гана. Амма кьиникь квачиз. «Заз я куьнни акурди туш, квез зунни»!- лагьана ада. Чи гадайри, пиян хьана гьатнавай къазахар, югъ няни хьана, Кьасумхуьрел хъфидай рекье, «И кIуфар тирни урус чIалалди экъугъайбур»?- лугьуз, абурай дуп акъудна. Кьар авай югъни хьайила, алай парталарни кьацIана, начаникдиз арза ийидай суфатда амукь тавур къазахар пакадин юкъуз хъфена, казармайра азарлуяр яз къаткиз хьана. Сад-кьведа арзани авуна:
-Ваше превоходительство, чун накь кавха ТIайибан гъилибанри гатана.
-Себеб?-Хъел атана начальникдиз.
-Чун акунани кIанзавач абуруз.
-Чун хуькведай рекье, кьарада туна гатана абуру.-Арза хъувуна кьвед лагьайда.-Чав яракьар гвайтIа, абурувай чи патавни агатиз жедачир.
-Абурув яракьар гвайни?-Жузуна начальникди.
-Гапурар гвай!
-Квел гапуррин хер алач кьван?
-Чун катна. Мумкин тир хирерни хьун.
Пакад юкъуз кавхадиз эверна, ада вичин саягъда гьарай-вургьайна. ТIайиба вичиз хабар хьанайтIа, абурувай и бейабурчивал ийиз жедачир лагьана, начальник секинарна. Гьасана авур ихтилатри рикIик гар кутур Уьзденан кефияр ачух хьана.
Гъудгъула Дагъустанда хьиз Куьре округдани гьатнавай. Виридалай пис хан тир Юсуф вичин къуллугъдилай эляйчIна, авур кьван гунагьрилай гъил къачун паталди, Аллагьдивай рагьимлувал тIалабиз гьяждал Меккедиз рекье гьатнавай. Кимерал жезвай хабарар бунтарикай тир. Малла Мегьемедан пайдахдик кваз гъазаватдин женгер чIугур Малла Къазидин, имам Шамилан женгера чIугур жафаяр гьавая фейи са кьадар иштиракчийрин дамарра иви ргазмай. «Кьисас»!-лугьузвай абурун рикIери. Согратлидай хтайбуру гъазаватдиз эвер гузвайдакай муштулухар гваз хквезвай.
Ара-бир Уьздена чуьнгуьр гъиле кьурла, адан рикIел ихьтин бейтер къведай:
Я секин кIвал, я секин хуьр,
Амач алаш-булаш хьанва.
ГьикI жедатIа яраб эхир?
Гьакимар куьз угъраш хьанва?
Са арадилай, веривердерин есир хьайи Уьздна, чуьнгуьр хукунихъ акална. Ам кIваляй къецелди экъечIайла, адаз цава авай циферикни къалабулух кваз акуна. Аламат жедай кар ам тир хьи, цифер, вучиз ятIани, са патахъ физвачир. Садбур кьибледихъ физвайтIа, муькуьбуру рагъ акIидай патахъ гьерекатзавай. Уьзден муьгьтел хьана амукьна. «Я Аллагь,-лагьана ада,-шуькуьр хьурай ви кьадардиз. Цава авай циферив хьиз, чилел алай инсанривни са гаф гвач. Вучиз и циферив ва инсанрив са гаф, са чIал гвач?! Вучиз кьван и дуьнья, гьамиша ракъинал элкъвезвай саягъда, чарх ягъиз, вичин кьацIай тефена, кьве бубат хьанва?». Адан фикир куьнуьда ава эмирди вичел чIугвадай саягъда, чпел чIугвазвай. Ам малар динжариз гьаятдиз эвичIна. Гьа икI, са гьина ятIани къарагъай гъудгъулади виринри вичикай жуьреба-жуьре фикирар ийиз таз, къалабулух кутунвай. Са гафуналди, я чилерив секинвал гвачир, я цаварив.

1877-йис
ЦIай акатна шумуд хуьруьк!?
Ашукь Уьзден.
Уьзден муьруьдрин жергейра авачиртIани, ам халкьдин терефдар тир. Адавай виридакай чара хьана, тек яз акъвазиз жедачир. Ам вични, алай девирдин татугайвилерал нарази кас хьайила, халкьдин арада гьуьрмет авайбурузни пачагьдин векилар хаталубуруз хьиз килигдайла, ам мадни къатидаказ ажугълу жезвай.
Бунтарихъ ихьтин къуват жеда лагьана умуд тавур урус пачагьдин векилар ягъалмиш тир. Абурун ягъалмиш хьунин себебарни абур тир хьи, чпин къуллугърив хусуси нефсер ацIурун патал, эцигнавай къанунар, сифте нубатда чпи чIурзавай. Эгер фекьийри ва я кавхайри чпин кIвалах Аллагь рикIе аваз тухуз хьанайтIа, халкьдин арада наразивилер ийидайбурун жергеяр икьван артух жедачир. Адалайни алава яз, пачагьдин векилар чкадин халкьариз лукIариз хьиз тамашзавай. Халкьдихъ галаз рахадай вазтунда, урусрин сиве авай гафар «дикарар», «туземцияр» тир. А гафарин метлебдин гъавурда вири акьазвачир, Гъавурда авайда гьар са эх тежедай гафуниз, кьула авай гапурдалди жаваб гузвай. Абурухъ чпин намус, чпин такабурвал авайди урусри кваз кьун тавуни, са чкадал акатнавай цIай, масанрикни акатуниз, ам хкадар тежедай гьалдиз гъизвай. Гьа са вахтунда, пачагьрал агакьзавай хабарар чIехи пай тапарринбур тир.
Кьилди къачуртIа, Куьре округ тестикь хьана, вичихъ урусрин патай чпин векилар авайтIани, халкьдин арада Юсуф ханди, арза гана экъечIнаватIани, вичихъни власть ва къуват амайдини чуьнуьхзавачир. Халкь кьве тахан азиятри гъиле яракь кьуниз мажбур авунвай. Агакьзавай хаталу хабарри, чпивай ахъа хьайи гъалатIар туьхкIуьр хъувун патал, Дагъустандихъ Къуба пата авай ва Къафкъаздин маса пипIера авай аскерар агудиз, абур яракьламишзавай.
Бунтар эзмишун патал Къафкъаздин сердердиз пачагь Николая рекье тур машгьур приказда ихьтин буйругъ авай: «МуьтIуьгъ тежезвай дагъвияр терг ая»! Ада армиядин кьеле акъвазнавайдав и приказ агакьайвалди, къати серенжемар кьабулунин буйругъ ганвай. Приказ кIелай генерал Пскевича, вичелай агъуз тир дережайра авай чиновникриз пачагьдин кьилин мурад вуч ятIа лагьана.
Дагъустанда бунтар «секинаруникай» чаз малумди лап тIимил хабарар я. Эгер чун и бунтар терг авуникай гьа девирдин хроникадиз тамашайтIа, авур лап тIимил тир кхьинрайни, пачагьдин векилри чкадин халкьариз авунвай инсафсузвилерин вагьшивилер лап ачухдиз аквазва. Бунтарин бине хьайи Согратлидилай башламишна, ягъиз, рекьиз; кIвалер ва хуьрер цIун хуруз гана. Женг чIугвадай вахтунда, тахсиркаррихъ галаз са алакъадани авачир кьуьзуьбур, дишегьлияр ва аялар ажиз йикъа туна. И крари халкь, кьилер амачиз, чубанар амачир суьруьйриз элкъуьрна.
Дагъустанда бунтарин иштиракчияр кIватIна суд авун патал кьве чка тайинарнавай. Кьеблепатан районрин тахсиркарар Дербентдин къеледиз хкиз, ана авай къазаматар ацIурзавай. Гьа девирдин вакъиаяр акур шагьидри тестикьарзавайвал, къазаматда агакьна кIанзавайбурун кьадар пуд ва кьуд сеферда артух хьана, абур сиви-сивди ацIанвай. Варцаралди къазаматра кьунвайбурун арада къудгъундай азарар гьатиз башламишна. Абур гишила ва чилкин гьалда аваз, къарагъай азаррик пачагьдин векиларни начагъ жез хьана..
Эхир хьи, тахсиркарар жазаламишун патал «военный полевой» суд тайин авуна. Суддин вакъиа Нарин Къеледа кьиле тухвана. Гьахъ-батIул ахтармиш тавуна, хуьрерин къене са бубат кьван агьваллу, чпиз халкьдин патай гьуьрмет авай инсанар, са бязибурун кIвалерай стхаяр ва вахарни кваз кьаз хканвай. За куьн фикирдиз, гьана хьайи аламатдин са кьве дуьшуьшдикай суьгьбет ийида. Абур заз, гьа чIавуз кьиле фейи бунтар себебда бедбахт хьана, шагьидар хьайи ва чпиз гайи жаза чIугуна, хтайбуру авур ихтилатар ван хьайибурувай жагъанвайди я. Уьзденни гьа девирда тахсиркар туширтIани, жазаламишзавайбуруз тамашун патал кIватI хьайибурун арада авай.
Уьзден, къеледа акIурнавай кьван тарагъачар акурла, муьгьтел хьана амукьнавай. Военный полевой судди, пачагьдин законар чIурна, халкьарин арада гъудгъула тунвай тахсиркарар пислемиш авунин речь рахазвай чIалан гъавурда акьан тийизвайбур пара яз акуна, чкадин векилри гьар са тахсиркардин гьакъиндай, ам гъилер кутIуна, асмишиз гъайи макъамда туьркдалди таржума ийизвай. Ина Уьзденаз таниш, хуьрериз физ-хуькведай вахтара дуьшуьш хьайибурни аквазвай. Элкъуьрна кьунвай жандармайрин кьадарни пара тир.
Дагъустандилайни къеце патара машгьур инсанар, са тахсирдин иесиярни тушиз, цIун ялавдик акатна телеф жез акурди, арзайрани авай. ИкI месела, Етим Эминахъ галаз санал кIелай Вини СтIалдилай тир пIирерин Шихбуба, Агъа СтIалдилай тир Абдул Гьамид ва адан стха Абдул Вагьид эфендияр, КьепIирви Гьажимурад ва масабурни авай. Абдул Гьамид ва Абдул Вагьид тахсиррин иесияр тушиз, суддик акатнаваз, абурун варисар арзадиз Темирхан шурадиз фенвай.
Тарагъачриз акъудун патал, гьар са кIарасдин патав, чпел нубат атана асмишзавайбур, гъилер кьулухъай кутIунна, куьсруьйрал акьадарнавай. Абурун гарданрани ажалдин гьалкъа ганай мерезар авай. Гьар садан хуруйрал «Бунтчи» лагьана кхьенвай, кьулар аквазвай. Сифте нубатда, ВинистIалви еке алим, вични пIирерикай тир Шихбубадин приговор кIелна.
-Урус пачагьлугъдин яракьлу къуватар, ина инсанвилин закунар, чи меденият тваз атанва, Амма ихьтин са бязи уюнбазри, туьркверин гъилибанар хьана, хпер хьтин авам халкь гъиле яракь кьуниз мажбур авуна! Ингье нетижа! Са паярин дуван Гунибда ва муькуь паюнин, ингье, ихьтинбурун дуван чна Дербенда ийизва! Урус пачагь, Лацу гьуьлелай Япониядин, муркIари кьунвай Кефердилай Туьрквера акьуна еке ва кьудратлу империя я. Куьн ни хуруз экъечIзава, туземцияр?! Ингье куьн гьар садан кьисмет! Башламиша!-Ахпа тахсиркардиз кьве гаф лугьудай ихтияр гайила, ада икI икI лагьана:
-Гьуьрметлу ватанэгьлияр! Зун гьи саягъда гунагь квачиз инал асмишзаватIа квез аквазва. Дагъви халкь масабурун лукIвар яз яшамиш жез вердиш туш. И халкь пачагьдин аксина къарагъарайбур чун туш. Халкь, пачагьди векилри кьиле тухузвай къайда эхиз тахьана къарагънавай кесибар я. Куьн садра тамаш! Чи арада сад кьванни девлетлу кас аватIа. Чи гарданра авай ажалдин гьалкъаяр сифте нубатда, урус пачагьдин законар чIурай и гьакимрин гарданра туна кIанзавайди тир. Гьайиф хьи, чи кьадар тIимил я. Къуватлудан вилик зайифди гьамиша тахсиркар я. Са вахт къведа, урусат пачагьдин зулум чи винелай алатдай!-и гафарик кумаз, Шихбубадин кIвачерик квай куьсруь, кьуьл эцяйна, хкудна. Халкьдай гьайифдин гужлу сес акъатна. Са кьве сефер кIвачер кьуткьурай Шихбубадин руьгь цаварал чIугуна.
-Де и кас аку! И касдин стха чи вафалу лукI я. Стхадин вафалувал акурла, чаз идалай гъилни чIугваз кIанзавай. Ваъ! Ам еке ахмакь я. Адаз вичин дустар авачир женнетни кIандач лугьузва. Чаз адавай са тIалабун кIанзава. Вичин тахсиррилай гъил къачун. Чи чIехиди рагьимлу кас я. Къуй тIалабрай. Чун адан гьи тIалабун хьайитIани кьилиз акъудиз гьазур я. ГьакI тушни, жанаби?!
Гьакимрикай лап чIехила, ацукьнавай креслодай кьилин ишара авуна.
Асмишунлай вилик квай, рахаз ихтияр ганвай кьепIирви Гьажимурада, вичикай гьикьван векъидаказ раханватIани, сивик хъвер кваз лагьана:
-Инал кIватI хьанвай мусурман къардашар! Куьне захъ яб акал! И урусри чаз ийизвай зулумар гьихьтин инсансузвилинбур ятIа, квез гьар юкъуз куьн вилералди аквазва. Заз чида, зи стхадин хебвиляй абуру заз азадвални гуда. Амма, урусри чед дуьздаказ тухун тийидайди зи твех патаз чизва. Зун къе ваъ, пакани тарагъаждиз акъуддайбурукай сад я. Завай абурун алчах амалар кьабул жедач. Къуй асмишрай! Захъ анжах са тIалабун ава.
-Чна яб гузва. Башуьсте!
-Заз эхиримжи сеферда зи халкьдин рикI алай кьуьл ийиз кIанзава. Куьне зун мехъерик кьуьл ийизвай чкадилай кьуна, дустагъламиш авунва. Гьуьрметлу къардашар! Я жеди зун тахсирлу. Амма зун жуван халкьдин вилик пек хьиз михьи я. Чна чIурай садан кIвални авач. Чна пара кьадар минетунар авунай. Чна чи арадай шумуд сеферда сердердиз арзаяр гваз векилар рекье тунай. Заз чизвачир чи кьилерал акъвазнавай чиновникрин япар бишибур тиртIа. Чарадан гъилик лукI яз фу недалди, уьзден яз кьинкьни хъсан я. Эгер куьне заз ихтияр гайитIа, заз рекьидалди са хъсан хьтин кьуьл ийиз мурад авай. Зав инал кьванни а кьуьл ийиз гице. Чебни зуьрнедин ван алаз лезгинка, чи туьнт лезги кьуьл!!!
Суддин векилар, им-адаз, ам-масадаз тамашна. Ихьтин вакъийра аламатдин крарал ашукь сердер вични тажуб хьана амукьна. Наажайиб, кьатIана ада, и дагъвидин рикIел, туьтуьна ажалдин гьалкъа аваз кьуьл авун акъатнава!? Ада патав гвай адъютантдиз гьинай кIандатIани зуьрнечияр гъун буйругъна. Гьажимурадаз кьуьл ийидай ихтияр гана. Са шумуд кас чпин асмишунин нубатдал вил алай акъвазнавай макъамда, Гьажимурадаз кьуьл ийидай ихтияр гун аламатдин кIвалах тир
Зуьрнечийривай Гьажимурада зарб макьам ягъун тIалабна. Лезгинкадин макьам башламишайла, Гьажимурада, кьиникьни рикIелай алатна, ахьтин кьуьл авуна хьи, ам далудиз каф акъатайла, хкечIна. Масадан куьмекни галачиз, вичин куьсрудал хкаж хьана:
-Сагъ хьурай зи лезги халкь! Зи Дагъустанвияр, вири мусурман стхаяр!- ИкI лагьана, ажалдин гьалкъа гардандиз вегьена, Гьажимурада, вичихъ авай кьван вири къуват ахъайна, кIвачерик квай куьсруь хкудна, хъуткьунарна. Халкьдай гьарай акъатна. Зарбдиз хъуткьунарайла, мерез кьатI хьана, амма Гьажимурад чилел аватна, сагъ яз амукьна. И карди вири мегьтел авунвай. Аллагьдин патай ажал авачиз амукьна. Сердер ва военный полевой суддин векилар, вуч авуна кIандатIа течиз амукьна. Серерди лагьана: «Ам урус пачагьдин векилриз авунвай рагьим тир. Ибур туземцияр я! Туземцийриз са рагьимни авайди туш. Асмиш!-И гафарик кумаз, цIийи мерез кьве къат авуна гъана. Гьажимурад гьа кьадар зурба жендек авай кас тир. Кьвед лагьай сеферда, гъилер кутIунна, ахпа куьсруьда чпи кьуьл эцягъна, ам асмишна. Халкь йигар яд иличайди хьиз, лал хьана амукьна.
Нубат агъастIалви Абдул Гьамид асмишунал атана. Адан патахъай приговор кIелиз башламишна. Темирханшурадиз арза ийиз фенвайбур хтана агакьнавачир. Приговор кIелна куьтягьна. Гаф Гьамид эфендидиз гана. Адан патахъай хва Абдул фетягь рахана. Хцин камаллувал ва къурхуни тахьана, пачагьдин векилрин гьахъсузвал бейабур ийидай чIавуз, гарданда ажалдин гьалкъа авай, вичин эхиримжи декьикьаяр гуьзетзавай Абдул Гьамид эфендидин патав гвай асмишзавай маса касди икI лагьана: «Ихьтин ишигълу лампа дуьньядал аламаз рекьизвай вун женнетдин иеси я»!- И гафарик кумаз Темирханшурадай, Абдул Гьамид азад авунин кагъаз гваз векилар хтунни сад хьана, къвалав гвай жаллатIди куьсруьда кьуьл эцягъунни. Чар ахъайна, кIелайла, «Отставить»!-буйругъ гана. Еб атIана. Амма Абдул Гьамидан руьгьни, вичин архайрин хьиз цаварал чIугунвай. Аламатдин кар ам тир хьи, сад лагьана, гьич хиялдани авачиз, цавалай и арада ахьтин руг къваз башламишна. ТIебиатди чпиз аламат къалурнавай гьисс авур пачагьдин векилри, асмишун акъвазарна ва амайбур Сибирдиз рекье тунини къарар кьабулна.
Им, гьелбетда, за квез жуваз ван хьайи са кьве дуьшуьшдикай авур суьгьбет я. Дербентдин къеледа ва масанра асмишайбурун кьадар 300 дав агакьна. Жазаламишна маса патариз акъуднавайбурун кьадар, саки агъзур кIваляй вад виш кас са Сибирдиз рекье туна. Куьре округдай 106 итим, 55 дишегьли, 127 аял ава. И рекъемар гьа девирдин статистикадай къачунвайбур я. Вири и крарин шагьид хьайи ашукь Уьздена туькIуьрна, халкьдин сивера ихьтин чIалар авай:
Гьар са кимел фитне, чуьруьк,
ЦIай акатна шумуд хуьруьк.
Первердагар, хьухь чаз шерик,
Гьахъ-дувандин вахт атанва!

Эфендияр аваз кьиле,
Элди яракь кьуна гъиле,
Са ван цава, са ван чиле,
Гьахъ-дувандин вахт атанва!
Югъ куьруь жез, яргъи я йиф,
Кьейи мусурманар гьайиф.
Къагьриманрин ая тариф,
Гьахъ-дувандин вахт атанва!
-ЦIунни вацIун арада акъвазиз четин я, чан рухваяр!-лугьудай Уьздена.-Урус пачагьдин къуватар пара тир. Кьве тахан гужар эх тежезмай дагъвияр, регьятвилерихъ ва азадвилихъ гелкъвез, са шумуд сеферда цIун фурариз аватнавай. ГьакI ятIани абур са сефердани авур кардин патахъай ва телефвилерикай гьайиф чIугуна акъвазнавачир. Азадвилин руьгь абурун ивидик кваз дидейри хазвай. Куьн садра, кьилер хьелер хьиз хци дагъларин кукIвариз хъсандаказ тамаш. Цав кьакьан тирди виридаз чида, амма дагълариз цавун аршдиз кьван хкаж жез кIанзава. И кIанивили абур марфаринни живерин, къаяринни муркIарин хура акъвазнава. Дагъвийризни дагълариз хьиз муьтIуьгъ тежедай туьнт къилих ва чпиз хас тир такабурвал ва кинтаввал ганва.
Бунтариз бахшнавай кьисаяр, манияр ва шиирар пара ава. Абур рикIел аламайбур кьванни хуьн ва несилриз тун чи виридан буржи я. И кардиз талукь яз Етим Эмина, Алкьвадар Гьасан эфендиди са шумуд шиир туькIуьрайди чаз хъсан чизва. 1877-йисан бунтари Дагъустандин халкьариз ганвай бас-къастдикай Тифлисдин тарихдин музейда 3000 дахъ агакьна дагъустанвийрин делояр ава,-лугьуз кхьизва Гьаким Къурбана «Миграгъ намеда». Бунтар себеб яз кьуна суьргуьндиз акъудай агъастIалвияр тир Хидирнебини адан вах Пержагьан Иркутский шегьерда шихидхуьруьнвияр тир Шекерханални адан вах Кагьидал дуьшуьш хьана. Абур, вахар рекье гуналди, кьведни гьана эвленмиш хьана. Ганвай жазадин са пай хьайила, амнистиядик акатна, хайи ватандихъ, яни Хидирнебини Кагьи Агъа СтIалдал, Шекерханни Пержагьана-Шихидхуьруьз хтана, хизанарни хьана, ахпа рагьметдиз фена. Низ чида, и ксар хьиз гьи кьадар жегьилар суьргуьнриз акъатна, гьанра кечмиш хьайибур кечмиш хьана, сагъ амукьайбуруз ватандихъ элкъведай кьисмтар хьанатIа?
Юсуф ханди вичин уьмуьрдин эхиримжи йисар Дербентда акъудайдакай Гьасан эфендиди «Асари Дагъустан» ктабда къейд ийизва:
«Рагьметлу Гьажи Юсуф хан 1295 (1878)- йисуз Дербент шегьерда кечмиш хьана, вичел чан аламаз къвенерин парудалди кIеви авур, мусурманрин пак, зияратдин чкайрикай сад тир Къирхлярдин сурара кучуднава.
Эгер бунтар къарагъай вахтунда Етим Эмин дарман авачир азардик месе хирер алаз къатканвачиртIа, ам Куьредин къагьриманрин жергеда аваз аквадай. Дербентда рикI алай дустар, асмишайбур-кьена, амайбур суьргуьндиз акъудункай ван хьайи шаирди къатканвай чкадилийни вичин ялавлу сес цIайлапан хьиз цавуз хкажнай. Ингье, гьа ихьтин чIаларикай сад:
Гила гьикIда, эй мусурман, чи мирзе Гьасан гьинава?
Ваз Аллагьди рагьметар гуй, Гьамид эфенди кьена хьи.
ПIирерин Гьажи Шихбуба, вунни рагьметдиз фена хьи,
Эй кьепIирви Гьажимурад, кемендиз кьил вегьена хьи.
Гила гьикIда, эй мусурман, дердиниз дарман гьинава?
Я гьакъикъат, я шариат, я тарикъат гьинава?
Я гьахъ-дуван, я адалат, я берекат гьинава?
Эй сугъратви Абдурагьман, бес куь иман гьинава?
И чIаларай аквазвайвал, сифтедай и бунтар къарагъуниз акси экъечIай, Табасаран патан наиб Алкьвадар Гьасан, бунт къарагъуникай чпин вилик амаз хабар ганач лугьуз, са бязибурун фитнейралди ам бунтчийрин терефдар хьана, урус пачагьди багъишнавай къуьнерал алай чинер хутIунна гадарна, ахпа Дербентдин катуниз мажбур хьаналда.
Ада, уьлкведал алай кьван къачагъни алчах кьиле аквазна, кесиб, девлетлу талгьана халкь тарашиз акурла икI лагьанай:
-Эй мусурманар! Куьн кьиле вужар аваз къарагънава? Урус пачагьдихъ галаз акъажун эхир авачир кар тирди, квез Шамилан девирда акурди бес тушни?
-Ам вичин чинер гьайиф къвезвай найиб я!-Лагьана сада.
-За и чинерихъ жуван намус маса гузвайди туш!-ада абур кьведни къуьнерилай алудна, кIвачерикай авуна. Халкь фидай жегьеннемни заз женнет я!
Бунтарин кьилер кьадай вахтунда, найибдин душманри, Куьре округдин векилриз фитнеяр авуна, амни суьргуьндиз акъудайди Уьзденан рикIел аламай.
Етим Эминан чIаларин ванер хьайи ашукь Уьзденан чIарар цаз-цаз хьанай. Адахъни и бунтариз бахшнавай чIалар авачиз тушир. Гьайиф хьи, девиррин къадирсузвилери абур хуьз вуганач. Ам гьар камуна, вичин рикIе авай гьиссер къецелди акъудиз, халкьарал агакьриз вердиш тир. Амма гьелелигда чаз ашукь Уьзденан эсеррин цIуд паюникай са пайни жагъанвач. Эгер, гъилин хатIара хуьзвай ксар хьайитIа, къвезмай несилдиз чи къадим тарих чирунин мураддалди, абур дуьзиз акъудна, печатдиз гун-гьар садан эвелимжи буржи я.

Кимин межлис
Ким-акьул лигимардай чадни я,
шадвал ийидай межлисни.
АшукьУьзден.
Девирар къвез алатзавай. Хажалатарни вахтар къвез алатунвай, рикIелайни физвай. Бубайрин мисалда лагьайвал, кьейиди-кьена. Сурун руг ацукьунивай-рикIни ацукьиз, хажалатар яваш жеда. Кьуьзуь итимар, нянарихъай кимерал кIватI жезвай. Анрал ават тийидай ихтилат, анал гьял тийидай месэла жедач. И сефердани Вини Ярагърин ким, ихтилат-суьгьбетдив эгечIна, цицIе авай.
-Уьзден буба, жегьил вахтара на ашукьвилер авурди чаз виридаз хъсан чида. Яраб квевай гьа вахтара хьиз чуьнгуьр ягъиз хъижезматIа?
-Ай, чан хва! Билбил кьуьзуь хьуналди адавай вичин нагъмаяр ягъиз тахьана амукьда жал?! Яшар жегьилзамачтIани рикI жегьил хвена кIанда, рикI! Гьелбетда, вилериз акур кьван гужари, рикIиз таъсир авур вакъиайри, чи арайрай акъатай ярар-дустари зайиф тавуна тадач. Зун куьзуь туш!
-Алад, гадаяр! Са хъсан чуьнгуьр нин кIвале аватIани гъваш!-рахана Семед.
-Вичин кIвале амач лугьудани куьне?-жузуна Садикьа.
-Яргъара вучиз къекъведа? Чи кIвалин хкунихъ гала. Гъваш!-лагьана Исади.
Гадайрикай сад вичин чуьнгуьрни гваз хквез акур Уьздена, сифте нубатда чапла гъилин тупIарив хъсан гьерекатар ийиз туна. Ахпа, алай чкадилай хкаж хьана, юкь дуьзарна хьиз, вичелди яргъи авунвай чуьнгуьр рикI алай дуст хьиз къужахламишна. Адаз фадлай къакъатнавай кас акурди хьиз шад хьанвай. Са-са симинихъ тезенаг галукьариз, лазим атай сим тIарамариз, чуьнгуьр чIалал гъана. Ам са-садандан чиниз тамашна, ахпа вичин жуьреда хъуьрена.
-И сеферда заз куьн кефи хаз кIанзавач, рухваяр. Чуьнгуьр ягъун-зи мурадни я. Амма кимерал чуьнгуьрар ягъун-ашукьрин везифа тир. За фадлай а пеше кьиле тухун хъийизач. Ван хьайи ва акур касди, Уьзден кьуьзуь кьиляй гижи хьанва лугьунни мумкин я.
-Де хьана я кас!-рахана Магьмуд.- На жуван гъиле авай кар ая ман!
Чуьнгуьр, на лугьуда, инсандин чIалал рахана. Тамамарзавай гьавади вичихъ галаз лугьун лазим тир гафар-чIалар тIалабзавай. Кимел чуьнгуьрдин ширин сесерин ван акьалтайла, гьи патахъай атайбур ятIани чир тахьана, халкьар кIватI хьана. Маниди ван авуна:
Зегьмет чIугур гьич са касни,
Сад Аллагьди тач гишила.
Кьуьзуь къужа, жегьил свасни,
Уьзягъ жеда нез хашила!
-Чан сагърай, Уьзден бубадин. Гуьгьуьлар вини кIвачиз акъатзава чи!
Зегьмет чIугу, гьалал ризкьи,
Чандиз дава-дарман жеда.
Зегьмет чIуваз дакIан мискьи,
Адан эхир-харман жеда.
Чуьнгуьр иесидиз са акьван муьтIуьгъзамачирди вирида гьисс ийизвай. Кимел зарафат-хъуьруьнни хьана. Ахпа Уьздена лагьана:
-Чан рухваяр, чуьнгуьрдиз межлисар хуш я. Ам чIалал къведайвал, мукьвал-мукьвал ягъун лазим я. Гьулдандин симерив муьрхъ кьаз туна кIандач.
Яргъал вахтара хкунихъай куьрс хьанвай чуьнгуьрдал, гъамуни кьуна руг ацукьда. Гьулдандин симери ламувал себеб яз муьрхъни кьада. Къурбанд хьайи хатрут таран кьулари гьулдандин симерив кьуьл ийиз вугуда. Гьелбетда, чуьнгуьр хъсан устаддин гъилин имаратни хьана кIанда.
-Хъсан чуьнгуьрар гьинай гьатда, Уьзден буба?- жузуна Алиди.
-И мукьвара Кьусумхуьруьн, «Гьафте базарда» Вини Арагъви Баламирзеди хъсан чуьнгуьрар гузва лагьана, заз ван атана. Мад чидач. Къуба патарани чуьнгуьрар ийидай устIарар авачиз туш. Къуба базардиз фидай кас аватIа, суракь авуна чиррай.
Ким шадвилив чкIана. Уьзден чуьргуьрни гваз кIвализ хъфена.
Бед аялар
Дана епина амаз, аял кьепIина амаз вердишарна кIанда.
Мисал.
Яшлубурун машгъулат, чна винидихъ къейд авурвал, ким я. Анал дуьньядин кьуд кьиликай хабардин ван тахьана амукьдач. Гьар юкъуз кимелни экъечI тавуртIа, кIвале ийидай са кар авачизни тушир. Амма виридавай кIвалени гьар юкъуз кIвалахар ийиз алакьзавачир. Эхир къад, ракъар авай йикъара кьванни кимерал фин адет хьанвай. Жуьмя йикъан мискIиндин патав кимел фекьи Сийид, яргъи Къафар ва са кьве кас мад ацукьнавай. Абуру чпин назик хьанвай кIарабриз ракъинин чим гузвай. Агъадихъай Уьзденан кьил акур кимел алайбурук юзун акатна.
-Яда, Уьзден, чна инал ийизвай ихтилат вакай тир. Уьмуьр яргъи жедай кас я вун,-лагьана яргъи Къафара.-Ашукьрикай, шаиррикай са-сад рикIел хкизвай чна. Рагьметлу Етим Эмин вуч тир? Адахъ гьикьван камаллу чIалар авай!? Зи рикIиз таъсир авурди адан «Веси» шиир я:
Зун кьейила тазиятдиз къведайди,
Ачух дуьнья, я сагъ чан тахьайд атуй.
-Пагь! Гьикьван кудай гафар я?-рахана Сийид.
-Етим Эминан эсерар-жавагьиар я. Жув адалай яшдиз чIехи ятIани,-давамарна Уьздена, кимел салам гана ацукьайдалай гуьгъуьниз-адаз Аллагьди ганвай пай лап екеди тир. Эминанбур чандал цIаяр канвай эсерар я. Абуруз чIалар лугьуз жедач. Гьар са эсер рикIиел цIай кайила, теснифнавайбур я. Абур жув кайила, винелди акъатзавай мурцар ва хци ялавар я. Аллагьдин рагьметар алаз хьурай вичел. Гьайиф хьи, Етим Эминан чIалар вири лезги халкьдал агакьзавач. Зазни чи фекьийрин сиверай ванер хьана ва са бязибурун гъилин хатIарин дафтаррай кIелай тIимил-шимилар я. Заз ам кьена, кучуддай чкадал фин кьисмет хьанай. Чи Ярагъдал кIелайди тир ада. Эхиримжи рекье твадайла, мейитдин гуьгъуьна са акьван халкь авачир. ГъвечIи жемят тир. Халкьариз пара кьадардинбуруз ам кьеникьикай хабарни хьаначир. Вучиз лагьайтIа, Етим Эминан рикI алай дустар гьарма санихъ акъатнавай. Са кьадарбур Дербентда асмишна. Амайбур урусат пачагьлугъдин къазаматриз рекье туна. Амма адан ясдин мярекатда, чкадин фекьийрихъ галаз чи еке алим Алкьвадарви Гьасан эфендини авай.
-Адаз на чи Алкьвадар Гьасан эфенди лагьанайни?- Жузуна са жегьилди.
-Бес, Исмаил эфендидин вахан гада, чи хтул, ам чиди тахьана ниди жеда?- Лагьана Уьздена. Ада ДаркIушарви фекьи Вагьабавай, Эминин кьилихъ экъяйдай къван гьазурун патал тIалабдайла зазни ван атана.
-Чазни лугьудай ман, Уьзден!- Рахана Сийид.-Кьилди фин мешреб тирни?
-Зунни ам кучуддай чкадиз Кьурагьай хуькведайла дуьшуьш хьайиди тир.
Кьуьзуьбур чпин ихтилат-суьгьбетдик квай. Яргъал хьиз аялрин са кIеретI «Чуьнуьх гумбатI», са масанал лагьайтIа, тупунал къугъунар кьиле физвай.
-Вун гьикI я? Ви мискIиндин гьал гьикI я, Сийид? КапI-тIеат ийиз къвезвай халкьарин гьал гьикI я? Гила хашпарайрин гьукум гужлу хьайила, ваз куьмек гудай инсанар кьванни авани?-жузуна Уьздена.
-Урус пачагьдин гьакимрикай лугьузвани вуна?- Суал гана Сийида..
-Яда, Уьзден! Чаз абуру зиян тагай вахт-ам еке куьмек тушни?-рахана Къафар.-Заз ван хьайивал, чи хандин бикедиз Жуьмяй мискIиндин тIилияр къвезвай къав ва маса чкаяр туьхкIуьр хъийидай хиялар ава лугьузва.
-МискIиндиз ни куьмек авуртIа, адалай Аллагь рази жеда,-рахана Сийид.
-Рагьметлу Куьре Мегьамед эфенди авайла, зазни ана алиф, бей, тей кIелдай бахт хьайиди тир. Ахьтин шейхди тарсар гайи дарамат кутугай къайдадиз хкун-чи гьар садан буржи я,-лагьана гьайиф чIугвадай саягъда Уьздена.
-Вуч лугьун за ваз, Уьзден. Инал зани Къафара авур ихтилатарни гьабур тир. Чна вуч ийида? Жуван ферз тир капI-тIеат чна вири мусурманри кьиле тухузва. Девирриз килигна, чавай чи дин ва адан адетар чIур жедач.
-ЧIурайбуруз къияматни жедач!-лагьана сес хкажна Семеда.
-Девирдиз килигайвал кам вегьена кIанда,-тестикьарна Къафара.
-Аламай са хпен уьмуьр секинвилелди кьиле тухвана кIанда, Къафар. КIарабра кьванни са кIус ифин тван.-лагьана Семеда.
-Къене пата мурк авай кIарабра ифин гьатзамайди яни, я стхаяр?- лагьана наразивилелди Сийида.
Са арани алатначир, аялрин хъвердин ванер лап мукьувай атана.
-Яда! И аялрин бедвал вуч я?-жузуна Къафара.- Пакамалай няналди къугъунрилай кIандай затI авач. Ибуруз ийидай са кеспи кьванни авач жал? Фена атIа чIура кIелер кьванни хуьдач!
-Ихьтин вахтунда, Уьзден, вун жемятдин данайрив гвайди тир гьа! РикIел кьванни аламани?-хъуьрена Сийид.
-Буба рагьметдиз феначиртIа, низ чидай Уьзденакай гьихьтин кас жедайтIа?
-Яда, Семед! Ам вуч гаф тир вуна лагьайди?-хъел атана Къафараз.-Адакай гилани пис кас хкатнавач кьван?. Адан чIалар, адан манияр- чи дамах тушни?
-Мумкин тир адакай са вижевай фекьин хкатун.-алава хъувуна Сийида.
Са гъвечIи вахтни фенач, пекерикай раснавай туп кимел акъатна. Куьгьне жаландихъ агалтнавай кьуьзуьбур кис хьана. Вири тупуниз тамашна. Са Сийид амаз, амайбур вири кIвачел хкаж хьана. А патахъай рум гайи аялрин къуватди куьгьне жалан ярхарна ва адак Сийид акатна. Жалан хуьзвай руькуьндин кIвенкI алай кьил фекьи Сийидан къвала акьуна. Аялар гьарниз сад катна. Сийидан сивиз куркур атана, ярх хьанвай чкадилай ада язух къведай жуьреда цIур ийиз башламишна.
И кар эхиз тахьай Уьзденаз пис хъел атана, ам аялар галай патаз килигна. Фекьи Сийидал атай дуьшуьш кьезилариз кIанз, ада икI лагьана:
Чан аялар, им жеч къугъун,
Жаландин уьцIуьрна жагъун.
Къурмишна чаз фенд, аялар.
Ламран хва эрменд аялар!

КIеретI хьана атана куьн,
Галукьзамаз хана руькуьн.
Акурай квез фенд, аялар,
Ламран хва эрменд аялар!
Къафаран сивик хъверни акатзавай ва адаз са тIимил кьван язухни къвезвай. Кимеллай муькуь жегьилри, Сийид хъуьчIерикай кьуна, алай чкадилай са гуж-баладалди хкажзавай.
Сийдан къвалаз фена руькуьн,
Куьн чанариз гьикI экъуьгъин?
Авач кьарай, бед аялар,
Ламран хва эрменд аялар!
Квел хьана куьн икьван къудур?
Атурай квез деве хъутур.
Квал акатрай квек, аялар,
Ламран хва эрменд аялар!
Фекьи Сийид цIуруналла,
Куьн рикI, заз чиз, къугъуналла.
Зи вил куьн кьаз гатуналла,
Куьне кьуна фенд, аялар,
Ламран хва эрменд рухваяр!
Кимеллайбуру гьарда са хъуьчIуькай кьуна, кIвачер чилелай физ, Сийид вичин кIвализ хутахиз алахъна. Уьзденазни и кар туькьуьл хьана. Кьуьзуьвал-четин тIал я. Ихьтин дуьшуьш нел хьайитIани атун мумкин тир. Амай тIалриз дарманар жагъуриз алахъайтIани, кьуьзуьвили вичин кар ийизвай. Адаз вичин чандани са акьван къуват амачирди. Гадаярни сад-садан гуьгъуьналлаз чIехи хьана, гьар сад эвленмишун ва абур кIвалел-йикъал таъминарун регьятвилелди жезвай крар тушир. Гадайрик мехъерар хъувуна кIамайбурни амай. Ирид хва мярекатдиз акъудда лагьайла-зарафатдик кIвалах тушир. Иридазни чпин муг авун, абур масадалай аслу тушиз яшамиш хьун- гьар са диде-бубадин хиве авай ферз тиртIани, зегьмет Уьзденал ва ахпа Шагьумагъадал ацалтзавайди виридаз хъсандиз чизвай.
Вири азиятарни сад тир Уьзденаз, диде кьинин дертни. Диде рагьметдиз фейидалай кьулухъ Уьздена мад ашукьвал хъувуначир. Гьа фейи сеферда тахьана, Уьздена чуьнгуьр ягъизни гъиле кьунвайди тушир. Кимел кIватI хьайи жегьилрин кефи хаз хьанач адавай. Шукур хьурай Худадиз, лагьана Уьздена. Са хва лап жегьилзамаз рагьметдиз фенатIани, амай гадайрикай рикIиз регьят яз, дидедини рикI-дуркIун гуз адан дерт кьезиларнай. Амма диде кьейила, адаз теселлияр гайиди анжах Исмаил эфенди тир.
Ада са сеферда, Уьзден сефил акурла икI лагьана:
-Я Уьзден! Вуна и хуьряй дерт авачирди, кIваляй са кас кьванни декьейди къалура ква! Буба кьена амай етим са Уьзденакай гила ирид Уьзден хьана. Гадайриз чпин хизанарни ава. Абурукай рикIиз регьят я. Рухвайризни, чпин бубадиз хьиз, хуьруь-кIвали гьуьрмет ийизва. Бес тушни?!

Эвелдихъ эхирни гала
Яргъи уьмуьрдихъ бахтлувални галайтIа гьикьван хъсан тир?
Мисал.
Вахтунин везифа-къвез алатун я. Виридаз мажал аватIани, вахтуниз акъваздай ихтияр авач. Уьмуьрдин рекьера жезвай дегишвилери инсанрин яшайишдани дерин гелер тазвай. Уьзденни, виликан гьевескарвал гумачиз, хизанарни къалин, дердиярни артух хьана, дегиш хьанвай. РикI алай дустарни вара-зара хьана, гьарма саниз акъатнавай. Дерди-гьал ийидай касни жагъизмачир. Ихтибар авуна низ хьайитIани рикI ахъай жезмачир. Виш йисарин къене арадал атанвай намусдин, гъериятдин адетар арадай акъатзавай. Еке тир са кар ва са зурба тир кIвалах тахьанамаз каламдал кьин кьадайди тушир. Гила квен патахъай хьайитIни кьинер кьаз, «валлагь-биллагьдикай» сивин кIалуб хьанвай. Садаз масад гьикI авай хьи, къунши хьайитIани, ам вичел пул гана урус пачагьди акъвазарнавай жасус хьиз аквазвай. Бунтарилай гуьгъуьниз чаз Уьзденан уьмуьр гьикI кьиле фенатIа аквазвач. Мумкин я, «кьве тIуб алай сивел-кап эцигна къекъуьгъ» лагьайвал, уьмуьрдин эхир кисна акъудзавай. Инихъ мад маса себебарни авачиз тушир. Гадаярни агакьнавай. Абуруз чпин буба са нин ятIани межлисда манияр лугьуз, кепекар тIалабиз акун хуш тушир. Мел-мехъеррикни артух берекат кумачир. РикIин шадвилелди мярекатарни ийиз жезмачир. Демера кьуьлер масадбурал агакьар тийизвай беглерин гадайринни туьнтвилер амачир. Урусрин векилризни халкьар санал кIватI хьун хушзавачир.
Уьзденан яшарни вишахъ агакьзавай. Вичин жегьил ва кьулан-кьилин хьанвай вахтара кIанивал кефер чIугур адавай, алай гьаларал разивални авуна акъваз жезвачир. Ада лугьудайвал, цав-кьакьан, чил-кIеви тир. Гадаярни чпин къайгъудани, чпин хизанрин къайгъуйра хьана, бубадал агакьзавачир. Пата-къерехриз экъечIизни тежезмайдалай кьулухъ, Уьзден мукьвал-мукьвал начагъ жез башламишна. Гадайри, мукьвабуру азарлудал кьил чIугваз, рикIиз сабурар гузвайтIани, кIвалин къене азарлуди хьун-садазни хуш кар тушир. Ихьтин крар себеб яз, гьамиша зиреквилелди ва шадвилелди уьмуьр кечирмишай Уьзденан рикI хура агакьзавачир. Са бубат кIвачел къарагъайла, ам дердер ахъагъиз Исмаил эфендидин патавни фидайди тир. Гила амни рагьметдиз фенва. ГьакI ятIани адан кIвач рикI алай дустунин кIвалихъай атIанвачир. Ам ара физ, Исмаил эфендидин уьмуьрдин юлдаш Зайнабан патав фидай. Зайнаб Уьзденалай викIегьдиз амай. Ада Уьзденан кьил куьчедай къвез акурвалди, къулал чайдан эцигдай. Зайнабан ери-бине Кьулан СтIалдилай тир. Адан патав фейи Уьзденан яргъара авай дустарикай ва мукьва-кьилийрикай цIийи хабарар жагъидай.
Яшари чпин кар авуна. Гьамиша къекъвез вердиш Уьзденаз гила яшлувили галтIам янавай. Къвез-къвез Уьзден яваш хьана. Ахьтин вахтар хьана хьи, вил галазни куьчедиз, кимел экъечIиз алакьзамачир. Ам месиз аватна. Ара физ Уьздена кIвале вил экъуьрдай. Са вил дакIардиз ягъиз, цлахъай куьрснавай чуьньгуьрдиз тамашдай. Вилерал акьалтай накъварин стIалар, хъуькъверилай акъуз къведайла, ада абур назикдаказ гъиле авай ягълухдалди михьиз хьана.
-Дах! РикI чIугуна яхъ!-Сабурар гуз алахъдай чIехи хва Рамазан.
-За ам, чан хва, чIугуна кьун тавуртIани, адаз хурун кьефесдай экъечIна, катдай чка авач. Ам, гила зайиф хьана, заз табийзамач. Завай бедендин сагьибвал хъийиз алакьзамач. Аквадай гьалда, зи рагъни акIидай вахт атанва. Шукур хьурай худадиз! Мад са виш йис яшамиш жедай вахт ва бахт гайитIа, бедендихъай як атIудайла гьикI тIар жедватIа, зазни и гуьзел дуьньядилай физ залан акъваззава. Шукур хьурай Худадиз! И кьадар заз уьмуьр багъишай ва куьн хьтин рухваяр гайи. Гила Аллагьдиз вири ихтиярар ава. Ада ийидай кIвалахдал нарази хьун ва манивал авун, чун хьтин гъавурра авай инсанриз еке гунагь я. Це кван чуьнгуьр хкунихъай галудна. Адаз зи чIал чизматIа тамашин.
Рамазана чуьнгуьр хкунихъай галудна, бубадив вугана. Уьздена вич меселай винелди хкажун тIалабна. Ахпа ада чуьнгуьр, вичихъ галаз пара кьадар межлисра санал иштирак авур дуст ва стха хьиз къужахламишна. Ахпа адан къвалалай кап алтадиз, кудай хьтин кьве темен гана. Ам чуьнгуьрдин симериз тамашна. Са гъили ягълухдал вилер михь хъувуна.
-Дахдин рикIел вуч акьалтнаватIа?-лагьана гада Шихэмира.
Гадаяр са жергеда ацукьнавай. Гьайиф хьи, и четин чIавуз Шагьумагъани амачир. Ам кьейдалай гуьгъуьниз, на лугьуда, Уьзденан кьве кIвачни хана. Язух дишегьлиди вичин вири уьмуьр Уьзденан бахтлувал патал ва вичин веледар патал серфна. Адаз я ацукьдай, я дамахар авуна мел-мехъеррик фидай югъ акурди тушир. Вичихъ вуч хъсанди аватIа, ада веледриз багъиш ганай. Гьа са вахтунда, Шагьумагъадиз арза авун вуч затI ятIа чир хьайидини тушир. Ам мус акуртIани, хъуьрез- хъуьрез акъвазнавай. Дагъви дишегьлийриз хас тир къилих, зиреквал ва вичин уьмуьрдин юлдашдиз вафалу яз яшамиш хьанай. Рагьметар алаз хьурай вичел ва ам хьтин вири дишегьлийрал. Уьзденан рикIяй акъат тийизвайди са кар тир. Кьиникьар яшлубурухъ хьиз жегьилрихъни галай затIар я. Амма са юкъуз кьванни кеф чIугваз тахьана, дуьньядилай фин гуж я. Кьиникь гуж ятIани, Шагьумагъа хьиз, векьер аваз хуьквезвай арабадилай аватна кьиникь адаз гужарин гуж хьанвай. Идаз халкьари-ажалсуз кьиникь лугьуда. Уьзденахъ дердер пара авай. ЯтIани, Уьздена рухвайриз ажузвал къалуриз кIанзавачир. Зурзазвай зайиф гъилери чуьнгуьр хуруз чIугуна. Адаз чуьнгуьрдин чинай Шагьумагъадин суьрет карагна. Тезенаг симерихъ галукьарна. Уьзденан чиниз яру гъалар чкIана, яр экъична. Яваш сесиналди мани лугьуз, симерив ван ийиз туна:
Беден кьуьзуь, яшар пара,
Им вуч четин хьана ара?
Тегъизмайла емиш тара,
Уьзден, вуна вуч лугьуда?

Чан рухваяр, жемир бейкеф,
Виш йиса за чIугуна кеф.
Къе квахьдайла зигьин-кенеф,
Уьзден, вуна вуч лугьуда?
Вилериз накъвар къвез акурди, патав акъвазнавай Рамазана, вичин ягълухдалди бубадин вилер михьиз башламишна. Уьздена адаз, кьилин ишарадалди чухсагъул лугьузвай.
Межлисрин шагь, седефлу саз,
Вун сефил яз аквазва заз.
Кьаз тежерла, гъилер зурзаз,
Уьзден, вуна вуч лугьуда?
Цавар гуьзгуь, чилер ракьар,
Кьуразва хам,цIараз макьар.
Аквазмачир чIавуз халкьар,
Уьзден, вуна вуч лугьуда?
Вирида сефилдаказ манидин сесинилай, адан манадиз пара кьадар яб гузвай. На лугьуди, им Уьздена ийизвай вичин эхиримжи шиир-веси тир.
Жегьилзамаз кьена Эмин,
Женнет гурай вичиз, Амин!
Амачирла халкьдиз замин,
Уьзден, вуна вуч лугьуда?
Хатба-хат тир гафар-чIалар,
Тесниф тежез, пис я гьалар.
Камун кьилиз рикIин тIалар,
Уьзден, вуна вуч лугьуда?
Уьмуьрдикай тахьай вафа,
Гьайиф къвечни чIугур жафа?
Катайла вун туна сафа,
Уьзден, вуна вуч лугьуда?
Куьре эгьли шейх Мегьамед,
Женнетдава алаз рагьмет.
Амукьайла гатаз кьил-мет,
Уьзден, вуна вуч лугьуда?
Исмаил дуст, экуь чирагъ,
На лугьуда хкахьна рагъ.
Тежедайла кIвачел къарагъ,
Уьзден, вуна вуч лугьуда?
Ая жуван веси-сала,
Азраилдин вал вил ала.
Гунагьрин пар кьурла кIула,
Уьзден, вуна..вуч.. лу..гьуда?!
Сабурар хуьз гьи кьадар алахъзавайтIани, гадайрин, сусарин вилерал накъвар акьалтзавай. Жезмай кьван абуру, бубадиз хажалат жез кичIела, абур михьиз, накъвар къалурзавачир. Уьзденаз вири аквазвай.
-РикIин дарихвал ийимир, дах. Акурай ваз пакамаз къарагъна кимерал экъечIна. Кефсузвилер яшлувилерихъ галай затIар я. Садра марф къвайила, цава рагъ амачирди хьиз жеда. Къала, чуьнгуьр вахце. Вуна жуван архаинвал къачу.
-Ай, чан рухваяр! Квез зун мад цIийи кьилелай жегьил хъижедайди хьиз яни? Виш йис-им лугьуз сивиз асант я. И виш йисакай зи рикIиз регьят хьайибур квез гьикьван хьайиди хьиз ава? Зи вилериз акур кьванбур лугьун патал мад са уьмуьр герек хуькведа. За жувал хъуьрез вугайди туш. Я зунни масадал хъуьрей кас туш. Шихэмир, вун чан хва, са кIус кьван туьнт я. Заз винни Юсуф хандин арада чуьруькар хьана акуна. Гьелбетда, ибур маса вахтар я. Хандихъ виликан хьтин гьукум амач. АмайтIа, ада ваз а кар гьалалдачир. Урусат пачагьди Юсуф хандин тумни атIана, фирини. Къенлай кьулухъ кьванни жув дуьздаказ твах. Нихъ галаз хьайитIани кьил кьамир. Гьавалат хьайи кас хьайитIа, кьве абасни гана, жувалай алуда. Зунни хуьруьн къене гьуьрмет ийизвай бубадин хва тир. Ам рагьметдиз фейила, чарада гудай кIусунал вил алаз акъвазнач. Данайривни фена, маса кIвалахарни авуна, амма са тике фу уьзуьагъвилелди тIуьна. Етим гада яз, данарбан яз, Бакуда фяле яз, кепек-шигьи къазанмишна, Шагьумагъа хьтин вафалу юлдашни жагъана. Анай хтана, мехъерар авуна диде рагьметдиз фейила, адан Шагьумагъадал рикI алайди тир. Рагьметар алаз хьурай кьведални. Абур, заз чида, агъа дуьньяда чеб-чпел гьалт хъувунва. Зун ина тек ама. Абуруз чеб рикIе турди хьиз кIандай. Къаридиз свасни хьана ам, вичин велед хьиз хайи рушни.
-Я чан буба! Вуна и гафар садрани авурбур туш. Гила ви рикIел вуч акьалтнава? Чна-рухвайри, чи сусари ви кефи хайи чка авани?
-Ваъ, ваъ, Рамазан хва, квезни аферин, куьн сусаризни. Абуру заз дакIанди авунач. Квелай Аллагь рази хьурай! Амма, пакамаз экъечIай рагъ рагъдандихъ акIидай адет я. Гила куьнни агакьнава. Стха стхадиз далу хьухь. Вун, Рамазан амайбурулай чIехи я. Вун абуруз чIехи стхани жеда, бубани. Ван хьанани квез!? Гила квехъ виридахъ хизанар ава. Са чIавузни дамах къачумир. Пехил жемир, амма тагьсиб хьухь. А паталлайди хъсан яшамиш жезватIа, зегьмет чIугуна, адалайни хъсан дуланмиш хьухь! Бубади гьикI фу тIуьнатIа, гьада хьиз. Адалайни артух неъ! Ибур зи патай веси яз хьурай. Халкьдизни, халкь авур Халикьдиз гьуьрмет ая. Абуру куьн какадин къене авай къиб гьикI я? Гьадалайни артух хвена. Заз чешне хьайибур- сад зи рагьмет хьайи буба, садни заз тарс гана, бубавал авур Малла Мегьаммед я. Сурара нурар къурай чпин. Лугьуз жедач, пайгар аквазваз заз жуван гьалар. И йикъара за Къуръанни кIелна акьалтIарнавайди я. Гила ахлад. Куьне куьн мал-къарадин къайгъуяр ая. За са кIус ялни ягъда. Пара кьадар рахунни хьана. А чуьнгуьрдин симерив муьрхъ кьаз вугумир. Инсан яз дуьньядал атайди хьиз, инсан яз дуьньядилай финни авуна кIанда.-Гадайри ва сусари сиверай куьтIни акъуд тийиз яб акалзавай.
Нянихъ Уьзденан гьал лапни яваш хьана. Шихэмир фекьдиз эвериз фена. Пакамахъ югъ малум жедайла, хуьруьз-кIвализ Уьзден рагьметдиз фейидакай хабар хьана. Халкьарин кIватIал хьун лап екеди хьана. Адан дуьадал патарив гвай хуьрерайни агьалияр атанвай. Эл-адетдив ам эхиратдиз рекье туна. Уьзден секинарна. Вишелай виниз Аллагьди гайи уьмуьр ада уьзуьагъвилелди кечирмишна. Адан чIаларин чIехи паяр квахьна. Абурукай халкьдин манияр, чIалар хьана, чи жегьилрин сивера амазма. Са гафуналди, Уьзден кьенвач. Ам чи арада. Чи гьар йикъан мярекатрик кумазма.
**************
Къейдер
1770-1806-йисара Мегьамед Ярагъи (Куьре Мегьамед) яшамиш хьана.1803-1806-йисара Вини Ярагъдал яран буба Мегьарам эфендидин куьмекни галаз, бубади тешкил авур мектебдикай медреса авуна.
Вини Ярагъви Агьмедан хва Уьзден, виликан Куьре ханлухда 1801-йисуз дидедиз хьана. 1811-йисуз Агьмеда Уьзден Куьре Мегьамедан медресада кIелуник кутуна. 1814-йисуз Агьмед, хандин буйругъдалди бигерда сталжем хьана, кьена. Уьзден, медресадиз гана кIанзавай гьакъи гуз алакь тийидайди гьиссна, кIелуникай хкатна. Уьздена, буба кьейидалай гуьгъуьниз, са шумуд йисуз данарбанвал авуна. Тахминан, 1818-йисуз, нафтIарин баругъра кIвалахзавай ахцегьви Гьейбат дуьшуьш хьана, Уьзденакай Бакудин фяле жезва. 1821-йисуз Уьзден хуьруьз хуьквезва. Гьа и чIавалай Уьзден Куьре Мегьамедан гада Исмаилахъ галаз дуст жезва.
Куьре Мегьамедан кьилел къвезвай са кьадар крарин, тарикъат кIвачел акьалдарна, ам чукIурунин, 1821-1823-йисара, патарилай къвез, адан медресайра имамри кIелунин, Аслан хандихъ галаз, Кьасумхуьруьн жуьмя мискIинда гьуьжетриз акъатунин, Куьре Мегьамед Аслан ханди къазаматда тун ва ахъа хъувунин, эхирдай хизанни галаз Аваристандиз куьч хьунин, ам маса вакъиайрин иштиракчи хьана. Куьре Мегьамед кечмиш хьайилани, адан хизанар ва адахъ галаз хтай сухтайрин шагьидни хьайи ашукь Уьзденаз такур аламат авач.
Ам, 1877-йисуз хьайи бунтарин ва 1848-йисуз Шамиль, Даниял-бег Ахцегьрин къеле къачуз алахъай вахтарин шагьидни хаьана. 1856-йисуз Гьасан эфенди Гьажи Юсуф хандин катиб ва адан аялриз тарсар гудай муаллим хьайи вакъиайрикай Уьзденаз хабар я ва ада халис ашукьди хьиз, хандин гада, хъсан шиирар кхьиз алакьдай Гьажи Мегьамед бегни аваз, абурун кIвале кьиле тухвай са межлисдин иштиракчивални авунай.
Уьзден, 1874-йисуз, халкьарин пара кьадар арзаяр аваз, Юсуф хан, вичи арза кхьена, ханвиляй акъучIунин, Куьре округдин начальникдин идараяр Кьасумхуьрел хъфинин шагьидни хьана. Вири и дегишвилери чкадин халкьдиз авур таъсирар, пачагьдин чиновникри ва абурун аскерри чеб тухвай чIуру къайдайри верем авур Уьзденахъ низ чида гьикьван шиирар авайтIа? Мумкин я, абурун тIварар дегиш хьана, чеб туькIуьрай иесияр течиз чи сивера амукьунни, ва я квахьунни.
Уьзденаз кIан хьайи Шагьнабат, ам Бакуда авайла, Кьурагьжуваз гужуналди гъуьлуьз тухуни рикI тIар авурди, чаз адан шииррай аквазва. Адакай халис устад ашукь, Гьуьсейн хьтин машгьур ашукь гьалт авуни ва адан дустари межлисриз буюрар ийиз тухуни авуна. Гьамишалугъ тахьайтIани, хуьруьз хтайдалай гуьгъуьниз, ам ярар-дустари мехъеррал тухуз, халкьдин арада машгьур хьана. Хуьруьнви Гьажимурадан руш Шагьумагъадал эвленмиш хьайила, абуруз Аллагьди ирид хва кьисмет авуна. Тек са хцин иеси яз, жегьил уьмуьр пуч авур Умуят-бахтлу диде яз эхиратдиз рекье туна. Абурукай Агьмед тIвар алай са гада кечмиш хьана. 1935-йисуз Рамазан тIвар алай гадани рагьметдиз фена. Муькуь гадайрин ва абурун веледрин - Багъиран, Шихэмиран, Зульфикъаран, Гьажимурадан, Балакъардашан уьмуьррикай чавай рахаз жезвач. Абурун са кьадар несилар Вини Ярагъдал ва маса хуьрера яшамиш жезва.
Ашукь Уьзденан ирс, адан манияр, шиирар маса хуьрерани рикIел аламайбур авачиз туш, амма алай вахтунда адан невейрикай сад тир, виликан машгьур чIагъанчи, эхиримжи вахтара харат устIар яз яшамиш жезвай Гьажибала себеб яз, вичин рикIел ва маса мукьва-кьилийри авур ихтилатри, зав и ктаб арадал гъидай мумкинвал вугана. Тарихдин делилралди, Вини Ярагъдал 80 далай артух кIвалер ава. Уьзден, тахминан яз, 1902-йисуз рагьметдиз фена. Ам Вини Ярагърин куьгьне сурара кучуднава.